Arhitektonska baština Rimske imperije
Naše predstave o arhitektonskoj baštini Rimske imperije vezane su, prije svega, za monumentalne ostatke rimskih gradova. Rimljani su teritorije osvajali legijama, a uređenje Rimske imperije počivalo je na mreži i hijerarhiji gradova. Upravljanje gradovima (municipiji i kolonije) zasnivalo se na zakonima (lex de municipiis). Municipiji su gradovi čiji su građani dobili prava građana Rima (civitas Romana).
Kolonije su u prvo vrijeme imale skromniji rang, ali od sredine Prvog stoljeća imaju veći značaj; naseljene su rimskim građanima ili vojnim veteranima kojima je besplatno dodjeljena zemlja. Kolonije osniva vladar aktom u kojem se utvrđuje karakter grada, smještaj kolonista, zemljište koje mu pripada, a uz akt je priložena mapa kolonijalnog agera s raspodjelom zemljišta, odnosno parcela. Povlašćeni status rimske kolonije dobijali su i značajniji gradovi s domaćim stanovništvom.
Rimljani grade državu kao nasljednici Etruščana, čija kultura ima iste korijene kao i helenska. Postupno, od VI do II stoljeća prije n.e. stvaraju jedinstvenu državnu i vojnu organizaciju, nadmoćnu nad susjedima. Osvajanjem zemalja Mediterana, većeg dijela Evrope i Bliskog istoka Rim postaje moćna imperija (Imperium Romanum). Na ogromnom prostoru, kao robovlasničko društvo, razvija univerzalnu državu koju obilježava vlast imperatora, jedinstvena privreda, jedinstvena kultura i jedna religija. Rimsko pravo postaje univerzalno za sve provincije i slobodne građane. Svoju civilizaciju Rimska imperija ne gradi poništavajući prethodne, nego slijedi kontinuitet kulture, time i arhitekture Helena i preuzima je kao savjesni sljedbenik. Autentično svjedočenje o rimskoj arhitekturi očuvano je i u prvoj cjelovitoj knjizi o arhitekturi, u Vitruvijevoj De architectura libri decem (I st. prije n.e.). Ovaj iskusni gradograditelj i učena ličnost napisao je izvanredan priručnik o teoriji i praksi helenske i rimske arhitekture; osnove arhitekture sažeo je u red, raspored, euritmiju (oblik i izgled), simetriju (sklad) i ekonomiju.
Vrijeme stabilizacije Imperije obilježiće procvat zemljoradnje, zanata i trgovine, gradnja sličnih monumentalnih zgrada i gradova u svim dijelovima carstva, povezanih mrežom magistralnih morskih i zemaljskih puteva. Imperija je ostvarila jedinstveni civilizacijski prostor od Bliskog istoka do britanskih ostrva. Poslije osvajanja velikih teritorija u Aziji Konstantin (vladao 306–337) premješta prestonicu u helenski Vizantion (330), vraćajući se kulturnom zavičaju. U Carstvu koje je bilo podređeno jednom augustu helenski svijet bogova nije mogao dugo da opstane; augustovskom shvatanju svijeta odgovarao je analogan svijet bogova. Proces ustoličenja jednog boga započeo je Konstantin (313), a dovršio Teodosije I koji je hrišćanstvo proglasio državnom religijom (387). Rim ruše i spaljuju Goti i Huni 410. godine. Propast Rima, evropski istoričari, uzimaju kao završetak Starog vijeka.
Sirmium (34 g. prije n.e. do 582) na Savi, pod današnjom Sremskom Mitrovicom. Rimljani grade Sirmium kao koloniju, a potom postaje glavni grad provincije Pannonia Inferior (Donja), jer se nalazi na strateškom mjestu Imperije i raskrsnici glavnih puteva. Grad se prostirao preko Save, povezan mostovima. Ostaci monumentalnih građevina potiču iz vremena kad je postao jedna od četiri imperijalne prestonice (III i IV st.). Očuvan je dio gradskih zidina, ostaci carske palate s mozaicima, termi, gradskih vila s atrijalnim dvorištem, ulica s radnjama, radionica, žitnica, akvedukta, dvije nekropole (na istočnom i zapadnom ulazu u grad) i dr.
Podela zemljišta je u osnovi grada
Zamisao rimskog grada ima ishodište u helenskoj, a smatra se, i u etruščanskoj kulturi. „Rimljani su“, piše Mamford, navodeći Marka Terencija Varona, „preuzeli etruščanske obrede pri osnivanju novih gradova: ne samo da su sve počinjali proricanjima, kako bi se uvjerili u naklonost bogova, nego je čak i granice grada utvrđivao svećenik koji je upravljao plugom …
Pored svojih posvećenih kontura, rimski je grad bio postavljen tako da bude u skladu s kozmičkim redom. Tipična crta po kojoj se on razlikuje od helenističkih gradova bio je položaj njegovih dviju glavnih ulica: cardo je vodio u smjeru sjever–jug, a decumanus u pravcu istok–zapad … Pravilni četvorokutni blokovi stambenih zgrada, šetališta pod arkadama, forum, kazalište, arena, kupališta, javni nužnici … sve su to bili standardni dijelovi grada … Rim je na tom području samo univerzalizirao strukture helenističkog grada … kad upoznate jedan upoznali ste ih sve … Svi su novi gradovi bili, čini se, predviđeni za ograničen broj od oko pedeset tisuća stanovnika … njihova je ekonomska autonomija bila potpuna i mogli su gotovo svu potrebnu hranu nabavljati u svom kraju. Tako su oni očuvali ravnotežu između sela i grada, koju su veliki gradovi remetili svojim rastom.“
Međutim, ako bismo se priklonili ovom mišljenju, tada bi duh i tijelo grada bili u protivriječju. Tada bismo u baštini imali sasvim specifičnu situaciju; rimski grad, svojim nastankom, morao bi biti u protuslovlju s helenskim. U baštini to ne vidimo. Rimski grad, da uzmemo primjere samo na ovom tlu, nastavlja život helenske Herakleje ili Stobia. Sljedbenici i preteče govore istim „jezikom“ i to ukazuje na zajedničku, zemaljsku genezu rimskog i helenskog grada. Uostalom, u baštini bismo morali naći potvrdu da je osnivanje rimskih gradova zaista izvršeno u „skladu s kosmičkim redom“. Istraživači, međutim, za to ne nalaze dokaza. Tako, na primjer, M. Suić, konstatuje: „Nevolja je u tome što ima malo konkretnih ostvarenja koja su nastala na temelju navedene teorije i procedure. … Orijentacija agerskog rastera, kao i gradskog, trebalo bi da se poklapa sa glavnim stranama svijeta. U našim kolonijama nije tako, a i u drugih ima velikih odstupanja.“
Za ove nedoumice i protivrječja potražili smo odgovor u djelu M. Poeta, priznatog istraživača evolucije zasnivanja grada. On navodi da religiozna ideja inspiriše trasiranje etruščanskog grada, ali istražuje prethodna doba i utvrđuje primjere pravilnog trasiranja grada u Egiptu (3000. i 1370. prije n.e.), u asirsko- babilonskoj civilizaciji, u Siriji i, nakon opisa više helenskih gradova (Paestum, Milet, Pirej, Strabon, Thurium, između VI i IV st. prije n.e.), konstatuje: „Nije više religija u osnovi takvog trasiranja, nego je to poredak koji je u saglasnosti s grčkim duhom, to je takođe, ako se oslonimo na tekst Aristotela, pogodnost koja doprinosi podjeli zemljišta … kao i poimanje estetike grada … Uopšte uzev, podjela zemljišta je u osnovi grada-kolonije. Ona je motiv pravilnog trasiranja …“ Istražujući kontinuitet helensko-rimskog grada M. Poet ističe: „Pravilno trasiranje bilo je, dakle, široko primjenjivano u to vrijeme … Rim … postavljajući se kao sljedbenik helenizma, nije stvarao odjelo urbane umjetnosti. On ga je našao i usvojio ga.“
Autentično objašnjenje svakako je trebalo potražiti na izvoru, u djelu Vitruvija. Sasvim je neobično da se niko od navedenih istoričara i istraživača ne poziva na najvjerodostojnijeg svjedoka da razriješi nedoumice o zasnivanju rimskih gradova; valjda zato što je odgovarajuće objašnjenje dato na neuočljivom mjestu. U njegovom desetoknjižju o arhitekturi postoji jedan odjeljak, o rasporedu zgrada u gradu i pravcima vjetrova i taj se raspored u svemu oslanja na iskustvo Helena. A ono otklanja nedoumicu.
Pula (Pola, III st. prije n.e.), na vrhu Istre, na brežuljku ispod središta savremenog grada, očuvani su ostaci prahistorijskog kastelijerskog naselja. Između 44–31. g. prije n.e. dobija status rimske kolonije. Grad se širio koncentrično; očuvana je kastelijerska osnova, a izvan zidina gradi se prema pravougaonoj mreži ulica. U gradu su očuvani fragmenti zidina, s dvoja vrata i slavoluk Sergijevaca, forum nedaleko od obale i ostaci kapitolijuma sa dva hrama, zatim više javnih zgrada, mali teatar, stambeni dijelovi naselja, a van zidina, na istočnoj strani veličanstveni amfiteatar, na zapadnoj teatar, te ostaci kuća i grobova.
Red i pravila nisu uniformisali gradove
Vitruvije izlaže: „Kad se tako naokolo udare gradske zidine poslije toga dolazi s unutarnje strane podjela gradilišta i utvrđivanje cesta i ulica u pravcu strana svijeta. To će se uraditi pravilno, ako se vjetrovi isključe s ulica.“ Motiv trasiranja ulica u odnosu na strane svijeta, odnosno na pravce vjetrova, Vitruvije objašnjava: „ako se gradska naselja zaštite od vjetrova dobićemo zdravo mjesto.“
I nastavlja: „Kad se utvrde pravci vjetrova … namjesti se posred grada po libeli ploča … u njeno središte postavi se mjedeni štap (skiateras) koji baca sjenu. Oko petog sata ujutru treba pogledati vrh sjene tog štapa i označiti je tačkom … odatle se iz središta povuče kružnica. Poslije podne treba promatrati kako raste sjena štapa, pa kad dirne kružnu liniju … neka se i to označi tačkom …“ i tako Vitruvije opisuje kako se „dobije južna i sjeverna strana“ potom istočna i zapadna. Ali time nije završeno trasiranje ulica. Treba izvršiti odstupanja od pravca vjetrova i zato nalaže: „Tada treba … postaviti trase glavnih i sporednih ulica. Na taj će način i takvom podjelom iz naselja i gradskih kvartova biti uklonjeni neugodni vjetrovi … Zbog toga se moraju zaokrenuti pravci gradskih ulica od pravca vjetrova, da se oni lome, odbijaju i izgube … Kad se načine trase cesta i ulica, onda treba odabrati gradilišta za hramove, trg i ostala javna mjesta, pazeći na povoljne prirodne prilike i zajedničke potrebe građana.“ U ovim pravilima sadržan je način utvrđivanja osnove grada, kao i „odstupanja” u pravcima ulica koja su bila bez objašnjenja.
Vitruvijev opis zasnivanja grada upućuje na zaključak da zasnivanje rimskog grada, time i utvrđivanje pravca ulica, treba potražiti kod Helena, a ne u kosmičkom redu u predanju Etruščana.
Gradograditeljska baština rimske civilizacije ostavila je uzornu porodicu gradova. Postavila je temelje gradova i u narednim vremenima i civilizacijama. Posebna vrijednost baštine rimskog i helenskog grada jeste u tome što ostavlja svjedočanstvo o ideji grada, o skladu građevina i težnji da grad zadovolji zajedničke potrebe građana. Obilježava je i graditeljski program: od palata, preko javnih građevina, hrama, teatra, termi, do javnih površina ili akvedukta. „Nasuprot savremenoj tendenciji u arheologiji koja podvlači razlike više nego zajedničke tačke”, piše Ž. R. Pit, „ne može se negirati da ono što karakteriše rimski urbani pejzaž to je red, simetrija, ravnanje po pravcu, veličanstvenost i solidnost struktura građenih da traju vekovima”. Gradsko područje bilo je određeno i unutar njega se održavala međuzavisnost namjena; stambena je bila dominantna. (M. Suić je vršio aproksimativna uopštavanja i na primjeru Zadra, površine 154.000 metara kvadratnih, dao zanimljivu procjenu: stanovanje je zauzimalo 56 odsto ukupne površine, javni život i razonoda 10,2 odsto, privredni život 5,9 odsto, municipalna uprava 3,2 odsto, kult 2,3 odsto i komunikacije oko 22 odsto). Nekropole su bile izvan gradskih zidina, a mrtvi su se spaljivali.
U baštini Rimljana očuvano je i dragocjeno iskustvo u uređenju teritorija. One se uređuju komplementarno s prostorom grada. Podjela zemlje koja je postala vlasništvo države nakon osvajanja (ager publicum) nazivala se centurijacija, po osnovnoj jedinici agera – centuriji. To je bila neka vrsta katastra zemljišta, na osnovu kojeg se obavljala podjela zemlje veteranima- kolonima, a služila je i za razrezivanje poreza i uopšte za uređenje teritorija. Gradovi i građevine širom Imperije podizani su po istom graditeljskom redu i istim pravilima građenja. Red i pravila, međutim, nisu uniformisali gradove i građevine, kao što ni red i pravila u društvu nisu uniformisala društvo. Postupno, oni su dobili vrijednost kanona i Vitruvije ih često tako naziva. Rimljani, kao i Heleni, htjeli su, bez sumnje, da svoje gradove i svoje doba učine trajnim, za sva vremena. Ni danas im se rezultati tog nastojanja ne osporavaju.
Zadar (Iader, IV st. prije n.e. i dalje), na poluotoku koji zatvara luku; grad čuva urbanu historiju u kontinuitetu vijekova. Naselje ilirskog plemena Liburna, u drugoj polovini I st. prije n.e. postaje rimska kolonija. Pet uzdužnih ulica i veći broj poprečnih dijelile su grad na insulae. Očuvan je dio gradskih zidina s vratima, ostaci popločanog foruma i njegovih portika, gradske bazilike, stambenih zgrada. Osnova grada, iako tokom vremena prekriven ruševinama i novom gradnjom, ostala je prepoznatljiva u svim fazama njegove kasnije gradnje, na osnovu očuvanih dijelova srednjovjekovnih građevina i pravougaone podjele ulica.
Gradovi srednjeg veka
Pri periodizaciji istorije evropski istoričari dali su jednom razdoblju naziv „srednji vijek“, dakle, vijek između onog koji im se činio da je istorijski davno završen i onog čiji su, smatrali su, bili sljedbenici. H. V. Janson podsjeća da su „oni koji su kovali izraz ’srednji vijek’ mislili na čitavih hiljadu godina, od kraja IV do XV stoljeća, kao na razdoblje mraka, na interval između klasične starine i njenog ponovnog rođenja, renesanse u Italiji.“
Završetak starog vijeka koji je obilježio kraj rimske civilizacije vezuje se za dva istorijska događaja, premještanje sjedišta Carstva i pobjedu hrišćanstva. Prestonicu Carstva Konstantin je premjestio (330) u Vizantion (osnovan 667. prije n.e.), od tada nazvan Konstantinopolis i na njega su prenijete privilegije Rima. Ipak, suštinska promjena u karakteru Imperije nagovještena je prihvatanjem hrišćanstva kao ravnopravnog sa rimskom državnom vjerom (Milanski edikt, 313) i, potom, njegovim proglašenjem za jedinu religiju Imperije (Konstantinopolis, 381). Car je postao „dominus et deus“ (vladar i bog). Sjedište prvosveštenika hrišćanstva, pape, ostalo je u Rimu. Diskontinuitet u razvoju rimske imperije donijele su i najezde i seobe Germana (Goti) i Huna (u V st., Goti su osvojili Rim 410), potom Avara i Slovena (u VI i VII st.). U zapadnom, većem dijelu Imperije, oni su opustošili gradove, osvojili teritorije, razrušili privredu i doveli do invazije novog stanovništva i nakon opšteg rasula, vjera je postala jedina koheziona snaga. Nakon ovih dramatičnih promjena politička karta Evrope temeljito je izmjenjena. Srednji vijek u Evropi obilježila je dominacija hrišćanstva.
Promjene, naročito opstanak Rimskog carstva samo u istočnim krajevima i podjela hrišćanstva, imale su dalekosežne posljedice i na tlu južnoslovenskih zemalja. Naime, Teodosije Prvi zavještanjem (395) podjelio je Carstvo; starijem sinu dao je istočni i mlađem zapadni dio Imperije. Kasnije, Justinijan (vladao 527–565) je ujedinio i ojačao Carstvo. Proces osamostaljenja zapadnog dijela završio se u VIII st. i za vrijeme cara Karla Velikog (vladao 768–814) formirano je moćno Franačko carstvo. Mirom u Ahenu (812) Franačko i Rimsko carstvo podijelili su teritorije i njihove granice su prolazile zapadnim i središnjim dijelovima tla koje su naselili južni Sloveni. Uporedo s opstankom dva carstva sve više se dijelila i hrišćanska crkva na katoličku i pravoslavnu; formalno se podijelila 1054. godine. I granice ove podjele uglavnom su išle istim teritorijama. Na području istočnog carstva, koje je kasnije nazvano Vizantijskim, državna i vjerska vlast su, po pravilu, objedinjene u ličnosti vladara, a to je u državama koje su se osamostalile vodilo ka autokefalnim crkvama. Na Zapadu državna i vjerska vlast bile su odvojene i crkva je ostala univerzalna. Odvajanje države od Crkve sadržalo je puteve evolucije, a teokratija puteve „zaustavljenog razvoja“. Podjele i razlike duboko su upisane u arhitektonskoj baštini ovog tla.
U srednjem vijeku u Rimskom carstvu zasnovana je civilizacija koja je, kasnije, nazvana vizantijskom. To je civilizacija koja nema jasna obilježja kao helenska i rimska. Vjerovatno zato što je dio njenih obilježja sadržan u helenskoj i rimskoj, a bitan dio u hrišćanstvu koje se ne može definisati kao civilizacija.
Caričin Grad (Iustiniana Prima, VI st.), zapadno od Leskovca, koji je podigao Justinijan I u rodnom kraju, u tradiciji gradnje gradova imperatora. Grad je bio u središtu snažno branjenog sjevernog Ilirika i Justinijan ga proglašava njegovim glavnim gradom (533); postaje i episkopsko sjedište. Grad je na brežuljku u sastavu dvije riječice i terasasto je komponovan. Na najvišem platou otkrivena je akropola s ostacima episkopalnog kompleksa. Od akropole se spušta ulica preko foruma, koji je na terasi Gornjeg grada i nastavlja se ka Donjem gradu (decumanus), a sa foruma, lijevo i desno, pruža se glavna ulica (cardo). Forum i ulica opervaženi su porticima i na forumu su očuvani ostaci javnih zgrada i crkve, a u ulici su se nalazile zgrade s radnjama u prizemlju i stanovima na spratu. U Donjem gradu su ostaci bazilike, termi i akvedukta. Grad je opasan fortifikacijama, a izvan njih je groblje. Iustiniana Prima je jedinstven grad. Integrišući gradograditeljstvo rimske antike i ranovizantijskog razdoblja izuzetno je svjedočanstvo ne samo graditeljstva, nego i vremena u kojem nastaje. U vrijeme bezvlašća u Vizantu (602–610) grad je napušten i zaposjedaju ga slovenska i avarska plemena; nastupa ruralizacija grada i poslije 615. ne pominje se.
Autor: Branislav Krstić
Arhitektonska baština Rimske imperije napisao/la P.U.L.S.E dana
Pregled tekstova autora – P.U.L.S.E →