Komedija del arte (Commedia dell` Arte) je istorijski i pozorišni fenomen koji je nastao u Italiji, u 16. vijeku. Renesansna Evropa objeručke prihvata sasvim drugačiju i veoma jednostavnu vrstu predstave, koju mogu gledati svi slojevi društva. U scenografskoj postavci je komedija del arte veoma jednostavna, primarna stvar u njoj je igra glumaca, čija vještina dolazi u prvi plan. U komediji del arte nije postojao utvrđen tekst, već je sve zavisilio od improvizacije glumaca, koji su morali da kombinuju umijeća igrača, pjevača, akrobate, komičara , pantomimičara, glamac je čak morao znati da svira neki muzički instrument. Komedija del arte je vjerovatno naslonjena na tradiciju srednovjekovnih žonglera, ako ni zbog čega drugog onda zbog toga što su živjeli od naklonosti naroda i bili skitnice. Neki porijeklo komedije del arte traže u italijanskim farsama, komedijama u narodnom duhu, kojima je podstaknuta komedija del arte. Ronald Harvud u knjizi „Istorija pozorišta“ kaže da komedija del arte ima nevjerovatnu sličnost sa pozorištem iz vremena drevnog Rima i da je vjerovatno nastala po ugledu na rimske komedije. Mada, kako kaže Harvud , niko ne može da dokaže direktnu liniju porijekla. Glumci komedije del arte su se okupili u putujuće družine, čiji se sastav skoro nikada nije mijenjao. Zarada im nije bila osigurana, zavisila je od uspjeha predstave.
„Možda zato što su glumci bili ljudi skromnog porekla i što ih je većina živela u siromaštvu, njihov zanat je bio prezren i proklet, ali su ipak, najbolje među njima, sami kraljevi obasipali pažnjom.“1
Jedna od glavnih karakteristika ove komedije jeste humor koji često prelazi u vulgarnost. Da bi dostigao vrhunac i originalnost glumac najčešće čitavog života igra jednu ulogu, koju vremenom usavršava. Putujuće družine su se sastojale od 10 do 15 članova. Družine su imale obično jednog vođu, iako su svi učesnici imali pravo na riječ, i zajedno donosili odluke. U komediji del arte , likovi su uvijek bili isti, tipizirani , obilježeni maskom koja im prekriva polovinu lica, tako da su im usta slobodna. Prva predstava komedije del arte je odigrana u Padovi, 1545. godine. Iako su nastale u Italiji, ove putujuće trupe su već krajem 16. vijeka izašle van granica. Svoje predstave su veoma uspješno izvodili u Španiji, Francuskoj, Engleskoj, Njemačkoj, čak i u nekim zemljama istočne Evrope, pa su tako imali velikog uticaja na evropsku umjetnost tog perioda
Naziv komedija del arte (Commedia dell`Arte), ne treba shvatiti u savremenom značenju, i prevoditi ga bukvalno. Izraz arte se može shvatiti u srednjovjekovnom smislu, kada se prevodio kao zanat, ili čak kao udruženje, korporacija. U nekim djelovima Italije zanatska udruženja su se nazivala arti , pa su postojali arti ljekara, tkača, stolara i tako dalje. Neki tvrde da se izraz arte može prevoditi i kao vještina, umijeće, majstorstvo, takvi prevodi bi odgovarali onome što je zapravo predstavljala komedija del arte. Pored ovog postoji još naziva koji su se koristili umjesto Commedia dell` Arte (komedija del arte), a to su : commedie a soggeto (komedija na zadatu temu) commedie delle Maschere (komedija maski) commedie di zanni (Zenni predstavljaju likove sluga bez kojih se komedija del arte ne može zamisliti) , comedie Italienne ( italijanska komedija ) , commedia all`improvviso ( komedija improvizacije). Ovi nazivi nam dosta govore o ovoj komediji, i ustvari određuju sve ono što je ona obuhvatala.
Improvizacija je jedna od osnovnih karakteristika komedije del arte. Komedija nije imala utvrđen tekst koji bi glumci naučili, već je imala određeni scenrio koji predstavlja skicu svih ključnih momenata kroz koje komedija mora da prođe, (sa tokom radnje i redosledom scena). U scenarijima su nekada kratko opisani određeni prizori, koje su glumci improvizovanim dijalozima oživljavali i uvijek na drugačiji način ispredali duhovitu priču, ne izlazeći iz okvira koje zadaje osobina lika u predstavi. Dakle, scenario je koncipiran kao pozorišni komad sa prizorima i činovima, i kratkim opisom kostima, rekvizita i scenografije (scenografije najčešće nije ni bilo, ili je svedena na neki pomoćni predmet). Komedija del arte svoje zaplete uzima odasvuda, često od eruditne klasicističke komedije. Glumci komedije del arte su raspolagali velikim brojem scenarija koje su često mijenjali. Tema je uvijek bila ljubavna, najčešće se radi o dvoje mladih ljubavnika koje razdvajaju moćnici, a zatim ih spajaju sluge koje prkose moćnicima (moćnici su najčešće roditelji zaljubljenih). Igra glumaca se nije sastojala samo od improvizacija.
“Naprotiv, glumac je dugo morao da se priprema kako bi izbegao opasnost da odjednom ućuti, jer ne zna šta da kaže, pa da u predstavi nastanu praznine pošto nije pružio priliku partnerima da produže. Stoga su uskoro izmišljena pomagala za glumce: to su bili popisi izreka i štampane zbirke monologa i tirada.”2
Glumci su uvijek imali po nekoliko šala koje su stalno koristili kao upadice, koje su odgovarale scenariju, pa su često spremane unaprijed u dogovoru sa ostalim glumcima . Svaki glmac je imao unaprijed pripremljene tekstove, koje je učio i prilagođavao komediji koju je igrao. Vještina je bila u tome da su umjeli u pravo vrijeme iskoristiti određene duhovite, često vulgarne upadice, povezujući ih sa radnjom komedije. Naravno da su glumci izgovarali i tekst koji im je u trenutku padao na pamet, i to je ono što se najviše svidjelo publici tog vremena, i ono zbog čega je komedija del arte doživjela ogroman uspjeh. Glumcima je bilo bitno da naprave razliku između naučenog i improvizovanog teksta, i da to ostali primijete, pa su često improvizovane dijelove teksta izgovarali glasnije. Tekst koji su glumci učili je bio zapravo ono što karakteriše njihov lik, pa su ljubavnici znali dijaloge i monologe o ljubavi, miru, slobodi, sluge su učile da savjetuju, uvjeravaju i tako dalje. Zbog improvizacije glumaca, gledalac je imao utisak da prisustvuje nekom stvarnom događaju, što je za gledaoce bila nesvakidašnja pojava. Komedija del arte prikazuje stalne tipove , karakteristične po njihovim maskama , kostimima i ponašanju na sceni, a to su najčešće Pantalone (starac), Zanni (sluga), Il Dottore (doktor), Il Capitano (kapetan) i tako dalje. Ono što je karakteristično za komediju del arte je to da su prvi put u Evropi zajedno glumile grupe ljudi koje su živjele od svoje umjetnosti. Čezare Molinari u svojoj knjizi “Istorija pozorišta” piše da je dobar glumac komedije del arte morao biti dobar mimičar , ali i dobar gimnastičar, jer su skokovi, prevrtanje u vazduhu, i drugi gimnastički trikovi bili sastavni dio repertoara. Ove vještine su im nudile mogućnost da zaigraju u “eruditnim” dramama, komedijama, ali i u tragedijama i pastoralama, gdje su zbog svojih vještina uvijek imali prednost ispred amatera iz aristokratskog društva, od kojih su mogli naučiti samo otmjeno ponašanje i gospodski govor.
Predstave komedije del arte su izvođene na otvorenom, na privremenim pozornicama. Glumci su koristili razne rekvizite koje su mogli pronaći na mjestu igranja predstave. Postojala su i bolje grupe, koje su igrale pod pokroviteljstvom plemstva. Nastupali su za vrijeme karnevala u raznim gradovima koji su finansirali predstave. Dodatnu zaradu su dobijali kroz donacije publike, koja je novac ostavljala na sceni, ili davala glumcima koji su pružali šešire. Predstave su u suštini bile besplatne, mogli su svi da ih gledaju, i po volji i mogućnosti da doniraju novac. Družine komedije del arte su putovale noseći sa sobom sve što im je potrebno: rekvizite , kostime i pokretne bine koje su postavljali na otvorenom, u javnom prostoru. Predstave komedije del arte su koncipirane tako da se mogu igrati na javnom prostoru i da ih mogu gledati svi slojevi društva. Družine su vremenom postajale sve popularnije pa su oko sebe okupljale bogate sponzore, koji bi im nerijetko omogućavali korišćenje pozorišta za igranje predstava. Pored dobrih uslova koji su im nuđeni, družine komedije del arte su ostale na skromnim rekvizitima i skromnoj scenografiji, naglasak su uvijek pridavali komičnosti. Ključ uspjeha komedije del arte je bila sposobnost i volja glumaca da putuju širom Evrope, i tako steknu slavu u obezbijede egzistenciju, radeći ono što vole.
„Posmatrana u svom unutrašnjem sklopu, to jest kroz likove koji u njoj igraju glavne uloge, kroz značenja i sadržaje čiji su oni nosioci, komedija del arte često se naziva “komedija maski”. “3 Većina likova u komedijama je obilježena posebnom maskom i kostimom. Svi likovi su imali vlastito ime i ličnu psihologiju koja se nije mijenjala. Likovi u komediji del arte su podijeljeni u tri kategorije i to : Il Zanni (sluge), Il Vecchi (starci) i Il Innamorati (zaljubljeni).
Il Zanni
Maske koje predstavljaju ishodište komedije del arte su zanni . Zanni imaju ulogu sluga i veoma su starog porijekla , što pokazuje u kojoj su mjeri glumci srasli sa samim korijenom narodne kulture. Zanni su tipovi iz italijanskog folkolora, koji se susrijeću i u karnevalskim svečanostima , i u početku su predstavljani kao demoni zemlje. Prihvatajući taj drevni lik , glumci su sačuvali njegova spoljnja obilježja. Zanni su sluge i lude u kućama bogataša. Kako je vrijeme prolazilo postajali su sve popularniji likovi. Glavni likovi iz ove grupe su arlecchino, brighella i pulcinella.
Arlecchino je djetinjast i nevin klovn, koji je veoma odan sluga. On je prostodušan, ali nije glup. Na svijet gleda jednostavno, očima djeteta. Njegove potrebe su slične dječijim, pa mu traba pažnja, ljubav i hrana, jer je za njega sve igra. Djeluje bez razmišljanja. Glumac koji igra ovaj lik mora biti sjajan akrobata, jer kada je srećan arlecchino pravi kolutove, prevrće se u vazduhu i valja po podu. Veoma je prost u govoru, proždrljiv i gospodari ga često tuku. Njegov kostim je napravljen od zakrpa, što nam govori o njegovom siromaštvu i uvijek nosi kaiš. Njegova maska (pola) pokriva čelo , gornji dio nosa i ima male, okrugle otvore za oči, maska je crna. Često ima i produženu bradu, i tanke brkove koji se protežu do ušiju.
Brighella je skitnica iz Bergama. Ovaj lik se vremenom mijenjao, u početku je bio interesantni šaljivdžija, a kasnije, u 17. vijeku on postaje kriminalac. Brighella je i lopov i ubica, njegov novčanik nikad nije prazan. uvijek sa sobom nosi nož i bez malo razmišljanja ubija svakoga ko mu smeta. On je veoma smiješan u svojoj zlobi i nema ni trunke savjesti. Njegov kostim je u početku bio bijele boje, ali je kasnije postao šaren, i ukrašen raznim slikama, nosio je bijeli plašt i beretku. Dio njegovog kostima su činili i neizostavni rekviziti, veliki novčanik i nož, koji sami mogu govoriti umjesto lika. Maska je veoma slična onoj koju je nosio Arlecchino , samo što je bila braon i nos mu je bio pljosnatiji. Otvori za oči su bili veliki da bi pogledom dosta kazivao. Kasnije maska postaje maslinasta , a kostim zelen, na novoj maski su istaknute velike, oštre obrve, veliki otvori za oči i izvijeni brkovi.
Pulcinella Ovaj lik je iz Napulja i veoma je egoističan i najčešće je prikazivan grbav. Veoma je promjenljiv i mijenja se u skladu sa okruženjem. Uprkos promjenama svaki pulcinella je sebičan, egoističan i dovoljan sam sebi. Veoma je duhovit, brz i vulgaran lik i veoma je vješt sa štapom. Pored grbe, uvijek je imao veliki stomak, i stalno je prikazivan kao samac. On je obučen u dugu bijelu tuniku , stegnutu kaišem preko struka, nosi bijele pantalone i bijeli šešir. Maska mu je tamno braon boje , a nekad i crna. Na maski su istaknute izdignute obrve, mnogo bora i veliki nos u obliku kljuna.
Il Vecchio
Il vecchi ili starci predstavljaju likove koji se protive ljubavi , veoma su arogantni i predstavljaju negativne likove komedije del arte. Starci su podijeljeni na pantalone, il dottore i il capitano.
Pantalone je stari škrti trgovac iz Venecije, koji je u penziji. tijelo mu je krhko i slabo, ali može da se kreće brzo, ukoliko je to potrebno. Provodi dosta vremena pokušavajući da osvoji žene, sa kojima se često nedolično ponaša. Često ga varaju djeca, žena, lažne ljubavnice i sluge, nije poštovan od strane drugih likova u predstavi. Iako zvuči ironično ovaj starac je po tradiciji najrazgibaniji i najbolji akrobata u družini. Loše vijesti kod njega uzrokuju smiješan pad na leđa. Odjeven je u crvene pantalone i kratku jaknu i crveni , mali šešir. Umjesto cipela nosi papuče , a ponekad i crni mantil sa crvenim prugama. Oko kaiša mu visi vreća sa parama i nož koji nikada ne koristi. Nož mu visi uzmeđu nogu , što pridaje komičnosti. Maskom mu je istaknuto staro i koščato lice, sa upalim obrazima, nos mu je kukast, a obrve jako duge i sive, sa lažnom bradom.
Il dottore je doktor koji je prikazivan kao fizičar, advokat, astronom, matematičar, iz Bolonje. veoma je egocentričan a uobičajno ime u predstavama mu je Gratiano . Veoma je gojazan, što ga je vjerovatno činilo najslabijim akrobatom u družini. Star je i česta je žrtva raznih prevara, ima ženu koja je dosta mlađa od njega. Njegov kostim je pravljen po uzoru na nošnje pravih profesora sa univerziteta u Bolonji. Dakle , to je bio crni ogrtač sa širokim bijelim okovratnikom i bijelim manžetnama, akademska haljina pada ispod koljena, a preko struka je stegnuta kaišem, il dottore nosi ispod tog kostima crne pantalone, na glavi nosi crnu kapu. Maska je crna i pokriva čelo i nos koji je veliki i okrugao.
Il capitano je hvalisavi vojnik koji je ustvari kukavica. U početku je bio Italijan, ali kada je na vlast došao Karl V , il capitano je postao španski vojnik. Opisuje bitke veoma hiperbolično sa puno laži. Misli da dobro izgleda, i smatra da može da zavede svaku ženu koju poželi. Il capitano je bio odjeven u crne pantalone i sako sa žutim i crvenim prugama , sa visokom kragnom i šeširom na glavi. Na nogama je imao jahačke čizme, a oko pojasa je nosio mač. Na maski je bio naglašen izuzetno tanki nos i vještački brkovi. Kasnije il capitano nije nosio masku, jer su glumci smatrali da je za njega veoma bitan izraz lica, koje je maska ranije prekrivala.
Il innamorati
“U trenutku kada se skupine pelivana pretvore u pozorišne družine koje žele da daju celovitu određenu predstavu, a ne više niz kratkih igrokaza, maskama se priključuju i drugi junaci koji nisu ponikli iz srca narodne tradicije: dvoje zaljubljenih.”4 Oni igraju otkrivenih lica, bez maski, odjeveni su po modi i najčešće su plod književne tradicije. Oni su uvijek lijepi, djevojke su bile odjevene u haljine od najfinije svile i uvijek su bile okićene upadljivim nakitom. Muškarac je najčešće bio obučen u odoru, koja je podsjećala na vojničku, il innamorati su se često presvlačili tokom jedne predstave, tako da se o njihovim kostimima ne može reći ništa precizno, osim da su bili otmjeni . Nijesu nosili maske, ali su bili dosta našminkani. Stalno hodaju na prstima i ističu grudi, govore tečnim toskanskim dijalektom i veoma su elokventni, često recituju i veoma su načitani, oni su pripadnici visoke klase. Ljubavnici imaju tendenciju da budu previše dramatični u izražavanju svojih emocija. Oni bivaju razdvojeni što ih dovodi do dubokog očaja. Da bi kazali ono što osjećaju uvijek im je potrebna pomoć sluge (il zanni) . Ponašaju se veoma djetinjasto, kad ne dobiju ono što žele, udaraju nogama od pod, dure se i plaču, dok ne ostvare svoj cilj. Oni se ne vole samo međusobno, već su veoma narcisoidni, veoma vole i sebe, što ih dodatno čini sebičnim i egocentričnim likovima komedije. Njihova glavna uloga u komediji je da se ponašaju zaljubljeno, i da umiješaju i povežu druge likove iz predstave. Cijela radnja predstave se vrti oko njih, pa ih možemo nazvati protagonistima predstave.
Zapamćeni su mnogi poznati glumci komedije del arte , ali istorija maski se poistovjećuje sa istorijom glumaca koji su ih nosili, pa će se njihova prava imena često brkati sa imenima maski koje predstavljaju. “Tako je Alberto Nazeli najpre bio Zan Ganasa , a onda možda prvi Harlekin. Frančesko Andreini je bio kapetan Spaventa, Simone da Bolonja Pantalone, Harlekin je bio nadaleko čuveni Tristano Martineli”5, i tako dalje. Žene koje u to vrijeme nijesu imale pristup eruditnom pozorištu su bile veoma bitne za komediju del arte, dovoljno je da navesti dva najslavnija i najstarija ženska imena , a to si Izabela Andreini i Viktorija Pisimi. Pored imena glumaca poznata su i imena najslavnijih družina, koja su podsjećala na imena ondašnjih akademija, najpoznatiji su bili Gelosii (Ljubomorni), Desiosi (Željni) , Confidenti (Povjerljivi), dok će se kasnije zvati po upraviteljima družina.
Od kraja 16. vijeka pa do 18. vijeka, kada njen uticaj slabi, komedija del arte je igrala ogromnu ulogu u kulturno – umjetničkom razvoju Evrope. Ove komedije nijesu imale uticaja samo na pozorište, već i na druge umjetnosti poput književnosti i slikarstva. Putujući Evropom, uticali su na mnoge velike pisce poput Viljema Šekspra, Molijera, Karla Goldonija, Bena Džonsona i drugih. Bili su veoma populani širom Evrope, a kako kaže Čezare Molinari, u Parizu su komediju del arte smatrali svetinjom. Popularnost komedije del arte je počela da opada kada su se najbolji glumci povlačili ili počeli stare, a entuzijazam publike je počeo da blijedi. Danas je komedija del arte stvar prošlosti, ali se njen duh i dalje može osjetiti na nekim karnevalima i festivalima uličnog teatra. Takva slobodna komedija i glumci koji su bilo spremni na sve radi svoje umjetnosti, mogu i danas biti pravi primjer u svijetu umjetnosti.
Za P.U.L.S.E: Amar Mulabegović
1Čezare Molinari, Istorija pozorišta, (Beogrd: Vuk Karadžić, 1972.) str. 163.
2Čezare Molinari, Istorija pozorišta, (Beogrd: Vuk Karadžić, 1972.) str. 166.
3Čezare Molinari, Istorija pozorišta, (Beogrd: Vuk Karadžić, 1972.) str. 163.
4Čezare Molinari, Istorija pozorišta, (Beogrd: Vuk Karadžić, 1972.) str. 166.
5Čezare Molinari, Istorija pozorišta, (Beogrd: Vuk Karadžić, 1972.) str. 166.
Literatura:
Molinari Čezare. Istorija pozorišta, Beogrd: Vuk Karadžić, 1972. god.
Harvud Ronald. Istorija pozorišta. Beograd: Clio, 1998. god.
Internet:
http://hr.wikipedia.org/wiki/Commedia_dell%27arte pristup [ 21. 5. 2015. ]
Commedia dell` Arte napisao/la Amar Mulabegović dana
Pregled tekstova autora – Amar Mulabegović →