Etiopija – Rukopisno nasleđe – Prošlost Etiopije je po mnogo čemu specifična, kako u odnosu na afričku istoriju, tako i u globalnom kontekstu. Primera radi, ova afrička država nikada nije bila deo kolonijalnog sveta evropskih država (osim ako se izuzme kratkotrajni period italijanske okupacije 1936-1941).

Kada se govori o istoriji Etiopije prvo što treba pomenuti jeste antička država Aksum. Etiopska kraljevina Aksum bila je afrička, helenizovana južno-semitska država, čija se istorija može rekonstruisati od 1. veka nove ere. Prvi put se pominje u grčko-rimskom Putovođi po Eritrejskom moru (Periplus maris Erythraei – sredina 1. veka) kao važan centar za trgovinu slonovačom; iz istog izvora se saznaje i da je vladar Aksuma u 1. veku bio Zoskales, koji je pored vladavine u Aksumu imao kontrolu i nad dve luke na Crvenom moru: Adulis (kod današnje Masave) i Avalites (kod Asabe), danas u Eritreji. Aksumitska kraljevina se prostirala na teritoriji koja se protezala od luke Adulis u Eritreji na severu, do severne regije Tigrina u Etiopiji na jugu – što čini i centar zone unutar koje se razvijala rukopisna tradicija hrišćanske Etiopije (severne i centralne oblasti sadašnjih nezavisnih država Etiopije i Eritreje). Za Kraljevstvo Aksum se dugo verovalo da su ga osnovali Sabejci koji su prešli preko Crvenog mora iz Južne Arabije (današnji Jemen) na teritoriju Etiopije. Danas, ipak, preovlađuje mišljenje da je ono rezultat autohtonog afričkog razvoja.

Najspecifičniji aspekt ove kulture subsaharske Afrike, na koju su snažno uticale civilizacije Egipta i juga Arabijskog poluostrva u antici, a hrišćanstvo i islamski svet Bliskog istoka tokom srednjeg veka i savremenog doba, jeste pisana tradicija čije se trajanje proteže na više milenijuma. Ovo nasleđe je odigralo odlučujuću ulogu u kreiranju ideje o prostoru Etiopije kao jedinstvenom kulturnom entitetu i prelilo se i na hristijanizovanu semitsku kraljevinu u 4. veku.

Etiopska ili abisinska crkva deo je zajednice pravoslavnih crkava. Hrišćanstvo je na prostor Etiopije stiglo u 4. veku u vreme kralja Esane, zahvaljujući Svetom Frumentiju i Edesiju Tirskom; pretpostavlja se da je kralj Asana, za kojeg se zna da je bio hrišćanin na osnovu grčkog natpisa otkrivenog 1969. godine, ista ličnost kao kralj Esana kome je car Konstantin oko 356. godine uputio pismo koje se ticalo Frumentija. Pismo je sačuvano u delu Apologia ad Constantium Imperatorem, aleksandrijskog patrijarha Anastasija.

Dolazak „devetorice svetih“ pomogao je daljem širenju hrišćanstva. Godine 451. na četvrtom vaseljenskom saboru u Halkedonu monofizitizam je osuđen kao jeres. Uzmičući pred svojim neistomišljenicima, poklonici ovog učenja su se nastanili u Egiptu, na Arabijskom poluostrvu i u Etiopiji u nameri da očuvaju i svoje živote ali i veru. Ovi hrišćani su u Etiopiji poznati kao Tsadkan („pravednici“). Najpoznatiji među prognanicima u tradiciji su ostali upamćeni kao „devetorica svetih“. Iako je Aksum bio hristijanizovan gotovo čitav vek ranije, ostatak zemlje još uvek nije upoznao „novu veru“. „Devetorica svetih“ su propovedajući i podižući crkve učinili da krajem 5. i u prvoj polovini 6. veka kraljevstvo Aksum u severnoj Etiopiji postane hrišćanska država. Njihovo delovanje vezuje se za vreme vladavine kralja Kaleba. Još jedan važan simbol hrišćanskog Aksuma jeste crkva svete Marije Sionske, najstarija crkva u subsahararskoj Africi. Sagrađena je početkom 4. veka. U sukobima hrišćana i muslimana početkom 17. veka crkva je bila uništena, ali je ubrzo bila i obnovljena. Godine 1965. pored „stare“, Hajle Selasije je sagradio ogromnu „novu“ crkvu Sv. Marije Sionske.

Sa usponom islama na jugu Arabijskog poluostrva u 7. veku, kraljevstvo Aksuma je napustilo luke na Crvenom moru i svoje centre prenelo u unutrašnjost zemlje što je dovelo i do njegove odvojenosti od ostatka hrišćanskog sveta, i ujedno do izvesne stagnacije. O istoriji Aksuma se malo zna sve do uzdizanja Zagaj/Zagve dinastije (1137-1270); Lalibeli, jednom od njenih kraljeva, pripisuje se izgradnja crkava u stenema u Lalibeli (Roha).

Svoj vrhunac kraljevstvo Aksuma dostiglo je u periodu od 13. do 15. veka pod kraljevima nove solomonidske dinastije, a pre svih pod Amde Sionom („Stub Siona“; 1314-1344) i Zera Jeikobom / Jakovom („Porodica Jakovljeva“; 1434-1468). Pomenuta dinastija je vladala zemljom od 1268/70. do 1974. godine. Njen prvi vladar je bio Jekuno Amlak, a poslednji Hajle Selasije (1892-1975). Prema tradiciji, dinastija je vodila poreklo od Menelika I (Ebna la–Hakim / Ibn al–Hakim – Sin mudraca); za njega etiopska tradicija navodi da je bio sin kralja Salomona i etiopske kraljice Makede – to jest Kraljice od Sabe (što svakako nema uporište ni u pisanim, ni u arheološkim svedočanstvima). U vreme kralja Amde Siona (1314-1344) crkva je bila osnažena reformama monaha Takle Hajmanota (Sv. Takla u koptskoj crkvi) koji je osnovao manastir Debre Libanos u severnoj Etiopiji. Manastir je bio jedno od najvažnijih uporišta hrišćanstva, a o njegovom značaju govori i to što je njegov arhimandrit drugi u crkvenoj hijerarhiji, odmah iza Abune etiopske crkve. U isto vreme uobličena je i zapisana nacionalna saga Kebra Nagast (Slava Kraljeva; giz kəbrä nägäst).

Jezgro knjige nastalo je između 4. i 6. veka. Kebra Nagast je jedna od svetih knjiga i rastafarijanaca.

Tekstovi koji je čine se oslanjaju se na Stari zavet, jevanđelja i Kuran, kao i na predanje o tome kako je Kovčeg Saveza iz Jerusalima stigao do Sabejskog kraljevstva u Etiopiji. Prema povesti, Kovčeg Saveza je od kralja Salomona iz Izraela u Etiopiju doneo Bajne-Lehekem, sin Salomona i kraljice od Sabe-Makede. Bajne-Lehekem je kasnije krunisan za kralja Etiopije pod imenom Menelik I. Povest o Kovčegu Saveza je simbolična priča o prihvatanju starozavetnog nasleđa, čime se ujedno ukazuje i na božanske atribute etiopske dinastije.

Kebra Nagast podeljena je u 117 poglavlja. Knjiga ima formu rasprave koju vodi 318 crkvenih otaca u vreme Nikejskog sabora (Prvi vaseljenski sabor, 325). Centralni deo knjige je priča o Makedi, kralju Salomonu, Meneliku I, i tome kako je Kovčeg Saveza dospeo u Etiopiju (poglavlja 19-94).

Knjiga završava proročanskim poglavljima (95-112) u kojima se veliča duhovna nadmoć Etiopije nad Izraelom, kako zbog Kovčega Saveza tako i zbog svetog porekla etiopskih vladara. Završno proročanstvo predviđa da će moć Rima naslediti Etiopija (poglavlje 117).

Kebra Nagast je izvorno bila napisana na koptskom, 1225. godine (za vreme Abune Giorgisa II) prevedena je na arapski jezik, a između 1314. i 1321-1322. i na giz (po nalogu namesnika pokrajine Enderta – Jaibika Igza). Jedno od prvih svedočanstava o Slavi kraljeva u Evropu je stiglo posredstvom Franciska Alvareza (oko 1465-1541), izaslanika portugalskog kralja Manuela I, na dvoru etiopskog kralja Davida / Davita II. U iscrpnom prikazu svoje misije, Alvarez opširno govori o vladaru Etiopije, navikama i religiji Etiopljana i njihovoj svetoj knjizi. Njegovo delo je pod nazivom Prezviter Jovan Indijski štampano 1533. godine.

Detaljnije podatke o knjizi Kebra Nagast dao je Manuel de Almeida (1580-1646) u svom delu Istorija Etiopije. Almeida je bio misionar u Etiopiju i zahvaljujući poznavanju etiopskih jezika njegova knjiga je za Evropljane sve do kraja 18. veka bila osnovno izvorište znanja o ovoj afričkoj zemlji. Međutim, integralni tekst Slave kraljeva ostao je nepoznat sve do kraja 18. veka, kada je Džejms Brus (1730-1794), poznati škotski istraživač, objavio rezultate svojih ekspedicija o potrazi za izvorima reke Nil 1790. godine, i u njima dao i neke informacije o sadržaju svete knjige Etiopljana.

Prvi prevod Kebra Nagasta sa komentarima objavio je nemački orijentalista Karl Becold (1859-1922) 1909. godine.

Od uzleta u periodu 13-15. veka, tokom narednih pet vekova hrišćanska civilizacija Etiopije konsolidovala je svoju nadmoć i standardizovala svoje znanje snažno se odupirući islamu i drugim verskim zajednicama. Od vremena Frumetija do 1959. poglavar etiopske pravoslavne crkve bio je Abuna kojeg je postavljala koptska pravoslavna crkva, to jest Aleksandrijska patrijaršija. Godine 1959. etiopska crkva je dobila autokefalnost i uzdignuta je na rang patrijaršije. Od 1994. postoji i eritrejska patrijaršija.

Etiopska rukopisna tradicija ukorenjena je u poznom periodu kulture Aksuma, što je uzrokovalo nekoliko važnih posledica po zapisivanje i prenos znanja u vekovima koji su usledili, a dva su najvažnija: prihvatanje giza (najstariji dokumetovani etiopski / južnosemitski jezik, poznat i kao etiopski, staroetiopski ili klasični etiopski) kao jedinog jezika koji se koristi u pisanoj tradiciji (grčki je posvedočen samo na malom broju natpisa u periodu od 3. do 5. veka).

Pretpostavlja se da je giz ušao u upotrebu kao govorni jezik oko 1. veka i vrlo brzo postao „latinski jezik“ Etiopije. Amharik, ili amharski jezik, semitski jezik centralnih i južnih oblasti Etiopije, a takođe i jezik solomonidske dinastije, koristio se za zapisivanje tekstova od 16. veka, a u široku upotrebu je ušao tek u 19. veku. Svakako, važan je i uticaj arapskog jezika, tradicije i Kurana. Tokom 14-15. veka većina teoloških tekstova upravo je i bila prevedena sa arapskog.

Druga važna odlika bilo je prihvatanje slogovnog pisma, zasnovanog na južnosemitskom konsonatskom alfabetu, uz dodavanje (svakako pre 4. veka) grafema za sedam samoglasnika.

Kako je već rečeno, etiopsko rukopisno nasleđe razvijalo se pod direktnim uticajem hrišćanskog Egipta i istočnog Mediterana iz kojih su u Aksum stizali rukopisi prenoseći hrišćansko učenje zapisano na grčkom, pre svega putem Biblije, apokrifnih tekstova i patrističkih spisa. Prevođenje Biblije na giz započelo je verovatno krajem 4. veka sa grčkog jezika. Ipak, etiopski rukopisi koji su danas dostupni istraživačima relativno su poznog datuma. Najstariji sačuvani tekstovi potiču iz 13/14. veka (u najvećoj meri nisu stariji od 17. veka). Osobenost im je to da su isključivo zapisivani na pergamentu, mastilom čiji je glavni sastojak bila čađ. Jedini format rukopisa koji je bio prihvaćen, sa vrlo malim brojem izuzetaka i to samo u slučajevima rukopisa sa iluminacijama, bio je kodeks. Upotreba papirusa kao materijala za pisanje, još uvek nije definitivno potvrđena, iako su nedavno otkriveni fragmenti papirusnih stranica u povezu jednog od najstarijih etiopskih kodeksa (Jevanđelja iz manastira Aba Gerim, 5/7. vek nove ere).

U hrišćanskoj tradiciji Etiopije naročito mesto zauzima Traktat o Isusovim propovedima (Fǝkkare Iyäsus – „Isusovo tumačenje“), apokaliptična knjiga propovedi, koja govori o događajima koji će uslediti u 8. milenijumu.

„Isusovo tumačenje“ je traktat na gizu o kraju sveta, proročanstvo „o znacima potonjih generacija u danima koji će doći“,

a koja je obznanio Hristos na poslednjoj večeri na molbu apostola i otkrio im buduće događaje: posustajanje pravednika i nemoral, pojavu lažnih mesija, mržnju među ljudima, oholost vladara, ratove, sušu i druge nedaće.

Tekst predviđa da će se konačno uništenje odigrati za jedan dan, te da će ga pratiti 29 godina „bez ljudi“ (osim nekolicine koji će se pokajati). Potom će pravdeni kralj Teuodros doći „sa istoka“ sa pravednicima, okupiće preživele i sagradiće crkve. Mir će se uspostaviti i nedela se više neće događati. Vreme mira i napretka potrajaće 40 godina. Zatim će trojica kraljeva vladati po 37 godina, a onda će ponovo doći lažni Mesija i zavešće ljude. Za ovim događajem uslediće konačan kraj sveta (stotinu godina biće kao jedan dan). Nebo i zemlja će nestati, pravednici će biti odvojeni od grešnika i svako će dobiti ono što zaslužuje. U svetu koji će uslediti pravednici će zauvek biti ujedinjeni sa bogom.

Pretpostavlja se da je tekst nastao u 15. veku, i da ime „pravednog kralja“ ukazuje na Teuodra I koji je vladao od 1412. do 1413. Ipak, najstarije sačuvane verzije teksta ne sežu dalje od 17. veka. Danas se u nauci smatra da je tekst originalno delo etiopske crkve. Zbog svoje jedinstvenosti i popularnosti u 19. veku bio je preveden na amharski.

Procenjuje se da je do danas sačuvano između 100.000 i 1.000.000 etiopskih rukopisa; od toga je istraživačima dostupno oko 15.000 kodeksa. U fondu Narodne biblioteke Srbije (arheografska zbirka) se od kraja 70-ih godina prošlog veka čuva pet etiopskih rukopisnih knjiga.

Danijela Stefanović

Autor je profesor na Odseku istorije Filozofskog fakulteta u Beogradu.

Peščanik.net, 29.06.2019.

Tekstovi o religiji na portalu Pulse

  Društvo, Etiopija, Istorija, Peščanik, Religija