Gnosticizam, verski pokret koji se u II veku n.e. širio po metropolama i pustinjama helenističkog sveta, upisuje se u anale istorije pojavom Bazilida i Valentina; od Bazilida, koji je živeo i radio u Aleksandriji, mnogo je poznatiji Valentin, učitelj i rodonačelnik mnogih gnostičkih grupa.

Sredinom II veka, Valentin, čovek egipatskog porekla i aleksandrijskog obrazovanja, prelazi u Rim kako bi upotpunio svoj ambiciozni intelektualno-politički projekt: sistematizaciju gnostičkog učenja i pomirenje sa hrišćanskom crkvom. Valentinske (i druge) gnostičke sekte rasute po Italiji, Severnoj Africi i Maloj Aziji nailaze na neprijateljstvo hrišćanske crkve; već u IV veku, kada hrišćanstvo postaje zvanična vera Rimske Imperije, gnosticizam nestaje s istorijske scene: Bazilid, Valentin, mnogi njihovi anonimni i poluanonimni učenici, gnostički proroci, pesnici i zanesenjaci, nestaju u bezdanu totalnog zaborava. Gnosticizam, religija nastala u duhovnom haosu helenističkog doba, ističe, kao najfundamentalniji princip, čovekovu božanstvenu suštinu.

Ta natprirodna suština, čija je manifestacija duša, bitno izdvaja čoveka od njegovog fizičkog staništa, tvorevine inferiornog i zlovoljnog demijurga. Gnostički Bog, mada beskrajno udaljen od čovekovog sveta, prisutan je u lavirintu njegovog mikrokosmosa: božansko je istovremeno odsutno i sveprisutno. Budući jedini smisao njegove egzistencije, čovekovo obogotvorenje, uspon iz prvobitnog mraka ka sve svetlijim sferama koje vode samom izvorištu svetlosti, postaje glavni metafizički imperativ. Kako čovek, prema gnostičkom pogledu na svet, nije igračka slepe sudbine ili bespomoćna marioneta Boga-tiranina, on nalazi spasenje u gnozi, tj. spoznaji.

Gnosticizam ne pravi razliku između spoznaje kosmosa i čovekove samospoznaje. Nije teško videti da je centralni predmet gnosticizma čovek i njegov odnos prema kosmosu. Otvorena posvećenost čoveku, koja od gnosticizma čini religiju transcendentalnog humanizma, predstavlja teološku revoluciju i izazov hrišćanskoj crkvi. Antropocentrizam je, dakle, suštinski element koji izdvaja gnosticizam od drugih religija zasnovanih na negaciji materijalnog sveta. Staroiranski dualizam, orfizam (koji definiše telo kao »zatvor duše«), platonizam, prehrišćanska i hrišćanska učenja o spasitelju čovečanstva, jevrejski misticizam su posredno uticali na gnosticizam, i mnoge gnostičke ideje se mogu pratiti do nekog drevnog duhovnog istočnika. Ideje, kao i duše, sele se na misteriozne načine: njihove putanje se često ukrštaju po nekoj skrivenoj dijalektici koja ne zna za pravilnosti konvencionalnog proticanja vremena.

Moderne ideje se mogu pronaći u antici; gnostičke ideje žive i danas. Pored toga, ideje ne trpe etikete (čak ni platonske) — kao i svetlost, one ne mogu biti zarobljene u kakvoj camera obscura akademskog perfekcionizma. Ipak, nekolike fundamentalne ideje, koje se nalaze iza prividne eklektričnosti, obeležavaju gnosticizam kao originalnu i otvorenu religiju, duhovnu orijentaciju nesputanu dogmatizmom intelektualnog sistema ili čvrstom rukom autoritarnog Boga. Reč je o shvatanju čoveka i stvaranju sveta. Gnostička antropologija shvata čoveka, kako je već napomenuto, kao biće čija je božanska suština pomračena inferiornom egzistencijom u materijalnom paklu.

Međutim, gnostičko učenje o bogočoveku ne implicira, što mnoge druge religije čine, nepremostiv ontološki jaz između čoveka i Boga: kako Bog postoji u samom čoveku, obogotvorenje se postiže kroz samosvest i samospoznaju — gnozu. Samospoznaja, koja se sastoji iz niza mentalnih vežbi upotpunjenih komplikovanim mitovima o usponu kroz nebesa, dovodi čoveka do svesti višeg reda  duhovnosti izvan čvrstog determinizma racionalnog mozganja. Do gnostičkog Boga, koji je iznad reči i mišljenja, može se dopreti samo govorom duše, jezikom poetske inspiracije. Današnji čovek, poražen trivijalnošću svakodnevne borbe za opstanak i užasnut krvavim haosom koji stručnjaci nazivaju savremenom istorijom, s ciničnom skepsom odbacuje priče o sopstvenom božanskom poreklu.

Međutim, poezija i muzika, čak i u ova sumračna vremena, živ su dokaz da se čovekov duh može osloboditi okova apstraktne racionalnosti: govor upućen gnostičkom Bogu postoji i danas. Pored toga, gnostičko insistiranje na čovekovoj božanskoj suštini naročito je aktuelno danas, kada tradicionalno naučno mišljenje, koje uspešno tumaći i opisuje čovekov svet, zapada u kontradikcije najprimitivnijeg materijalizma kada je reč o samom čoveku.

Na primer, pojava jezika i mišljenja, predmet ogromnog naučnog istraživanja, obično se tumači nizovima biologističkih pleonazama. Ne smemo zaboraviti da je sama teza o čovekovom božanskom poreklu dogmatična: antropologiji nije potreban Bog; ipak, gnostici i njihov govor o Bogu ukazuju na potrebu građenja jedne više, kreativnije ljudske samosvesti. Gnoza je viši oblik znanja, nađznanje koje prevazilazi familijarnu utabanost racionalnog mišljenja; gnoza je znanje koje se ne može steći čovekovim običnim intelektualnim moćima. Dok se druge religije zadovoljavaju ekstatičnim poništavanjem diskurzivnog mišljenja, gnosticizam sebi nameće nemogući zadatak lucidnog shvatanja čovekove iracionalne dubine. Pre nego što odbacimo ovakav duhovni projekt kao beznadežno jalov, podsetimo se da Frojdovo naučno tumačenje podsvesti — herojski pokušaj govora o neizrecivom — spada u red onih nemogućih gnostičkih uzleta duha bez kojih bi čovekova intelektualna istorija bila svedena na monotono razmišljanje o mogućem i poznatom.

Prema gnostičkoj kosmogoniji, materijalni svet, dno ontološke lestvice, nastaje delovanjem nižeg tvorca čije je ime, zavisno od varijante gnosticizma koja tumači postanje, Jaldabaot, Demijurg (ličnost pozajmljena iz Platonovog Timaja) ili Jehova, samozvani Bog Starog zaveta. Uvođenjem nižeg tvorca, gnosticizam inteligentno izbegava groteskne intelektualne vratolomije teodiceja, čiji je zadatak da opravdaju predobro božanstvo koje svesno stvara najgori od svih mogućih svetova. Gnostički Bog nije tvorac materijalnog sveta; materija, najmračniji deo gnostičkog kosmosa, samo je prolazna, nebitna epizoda u životu duha.

Ovakva koncepcija materije a priori isključuje mogućnost večitog, nerešivog dualizma duha i materije, koji postanak i život kosmosa svodi na sukob dveju oprečnih sila. U svetlosnom okeanu božanske harmonije, materija, prema gnosticima, predstavlja samo jednu kap tame. Naučna trezvenost će ovakve tvrdnje bez sumnje odbaciti kao maštarije; međutim, ni najminucioznije analize mentalnih procesa ih ne mogu svesti na kakvu fiziološku mehaniku: čovekov duh je neobjašnjiv i neuhvatljiv. Pored toga, gnostička nostalgija za čovekovom božanskom postojbinom nalik je na panično osećanje, karakteristično za čoveka XX stoleća, beznadežne izgubljenosti u totalno stranom svetu. Današnji svet, surovi haos nasilja, beslovesnog uništenja i bezglavog trajanja, veoma podseća na dekadentnu stvarnost pozne antike, koju su gnostici s pravom tumačili kao neuspeli ontološki eksperiment. Gnosticizam je religija u originalnom smislu te reči: veza, povezanost među ljudima, duhovni sistem koji spaja ljude kao slobodne ličnosti, nezavisne od zemaljske i nadzemaljske tiranije. Nije li to, takođe, definicija veoma aktuelne reči solidarnost?

Treba se podsetiti da su Irenej i Tertulijan, sumorni crkveni oci, opsednuti dogmatskom srdžbom, obasipali gnostike najcrnjim pretnjama i uvredama : gnostička vizija sveta bila je, za hrišćansku crkvu, jeretično odbacivanje vrhovnog autoriteta gnevnog i ljubomornog Boga. Gnosticizam jeste jeres par excellence; ako jeres, kako kaže Lešek Kolakovski, prestaje to biti kad se uklopi u instituciju, gnosticizam je permanentna jeres, sistem mišljenja i političke akcije koji, budući otvoren novim idejama i duhovnim otkrovenjima, nikad ne postaje dogmatska karikatura svojih originalnih intencija. Jeretičnost gnostičkog pogleda na svet se sastoji u njegovom beskompromisnom humanizmu: gnosticizam je religija introspekcije, duboke kontemplacije, nenasilja (fizičkog i mentalnog), traganja za Bogom u čoveku i otpora — principijelnog i praktičnog — sramnoj farsi ugnjetavanja čoveka. Kao i zen, gnosticizam, koji sa ovom granom budizma deli sklonost ka kriptičnom govoru, parabolama, minijaturama tihe poetske ekstaze i misterioznim odgovorima na zagonetna pitanjima, ne priznaje ničiju prevlast nad čovekom. Komplikovani kontrapunkt gnostičkih otkrovenja, vrtoglavih vizija, strasnih proročanstava polazi od osnovne teme čovekovog oslobođenja kroz samospoznaju: magično putovanje kroz isprepletene zvezde, sazvežđa, sfere i kosmose gnostičke duhovnosti završava se tamo gde i počinje: povratkom čoveku.

Religija zasnovana na znanju (gnoza) i samospoznaji, a ne na slepoj veri, gnosticizam odbacuje hrišćansku divinizaciju čovekovog destruktivnog i gramzivog naličja i na nebo projicira ideju o Bogu naklonjenom čoveku. U skladu sa ovakvom pozitivnom teologijom, u kojoj ni čovek niti Bog nisu mrtvi, gnostička poezija i filozofija grade svet pravde i dobrote koji će čovek moći nazvati svojim domom. Dakle, čovekova sudbina se ostvaruje u trostrukoj ekstazi samospoznaje, oslobođenja i konačnog povratka Itaki celog čovečanstva, harmoničnom univerzumu koji ne zna za avetinjske dihotomije života i smrti, svetlosti i tame, ideja i njihovih beživotnih senki. Gnostička domovina je svet koji postoji za čoveka.

Čak i u svojim valentinskim nastojanjima da se približi hrišćanstvu, gnosticizam odbacuje nadmenu doktrinarnost »pravovernog-« hrišćanstva: autoritarnost je zamenjena saosećanjem, slepa vera znanjem, tiranije solidarnošću, sterilni racionalizam iracionalnim prodorom duha u nepoznato dogma intuicijom, ropstvo slobodom, mizantropija filantropijom. Ovi dramatični kontrasti karakterišu sukob hrišćanske crkve sa gnosticima, koji su objavljivali svetu svoju originalnu interpretaciju Hrista; borba između gnotičkog i dogmatskog shvatanja hrišćanstva glavna je tema knjige Gnostička jevanđelja. Mada je veoma teško proceniti kulturno-istorijske implikacije Jevanđelja gnostičkih hrišćana, slučajno pronađenih kod mesta Nag Hamadi, u Egiptu, pre trideset pet godina, autor Elejn Pejgels rečito ističe negativne implikacije za hrišćansku crkvu.

U svojim napadima na gnostička jevanđelja, pisanim kao ezoterična nadopuna zvaničnim novozavetnim verzijama Hristovog života i smrti, institucionalizovano hrišćanstvo se otkriva kao stroga birokratska struktura zasnovana na dogmatizmu i despotskom paternalizmu. Isključivost, bezumni voluntarizam vlasti, jarosna netrpeljivost prema jereticima, poricanje slobode izraza — eto nekih odlika hrišćanske crkve na samom početku njene egzistencije. Polazeći od teze o političkoj suštini religijskih institucija, Elejn Pejgels razotkriva osnovne dogme zvaničnog hrišćanstva kao političke mitove stvorene da bi se učvrstila prevlast grupe vodećih ideologa u crkvenoj hijerarhiji. Priča o Hristovom vaskrsenju takav je mit. Prema doslovnom shvatanju vaskrsenja, karakterističnom za hrišćansku crkvu, Hrist se vraća u fizičku egzistenciju; naGnosticizam: đrevna misao o novom čoveku ravno, gnostici, koji su doživljavali Hrista pre svega kao mistično prisustvo, vatreno su pobijali ovu primitivnu koncepciju vaskrsenja.

Međutim, pod plaštom tog primitivizma krila se makijavelistička proračunatost Hristovih samozvanih namesnika: fizički susret s vaskrslim Hristom postao je jedino merilo za prijem u grupu apostola, prvi krug organizovane hrišćanske crkve na zemlji. Time su gnostici, nadahnuti mističnim susretima sa Hristom i opijeni halucinantnim doživljavanjem Spasitelja, bili a priori isključeni iz vodstva crkve. Elejn Pejgels razotkriva i jedan mit novijeg datuma: reč je, naime, o verovanju da je hrišćanska crkva poštovala neke osnovne humanističke ideale u najranijem periodu svoje istorije. Rana, nekorumpirana, iđealistička crkva proizvod je istorijske propagande — progoni gnostika, koje posle Milanskog edikta preuzima policija hrišćanskog Rimskog Carstva, živ su dokaz da je hrišćanska crkva biia nasilna i autoritarna od samog početka.

Gnosticizam, čija je religijska misija bila u potpunoj oprečnosti s političkim ciljevima hrišćanske crkve, nestaje kao duhovni pokret; međutim, ideje, za razliku od ljudi, izmiču političkoj represiji i nastavljaju svoj život u vidu tajnih predanja, mitova i skrivenih nagoveštaja budućih preobražaja. Proganjan i prognan, gnosticizam se u hrišćanskoj srednjovekovnoj Evropi javlja u obliku karakterističnih idejnih osnova dualističkih jeresi. Bogumilstvo zagonetna jeres južnoslovenskog Balkana, oživljuje, uprkos isključivom dualizmu duha i materije, gnostičku doktrinu 0 demijurgu, nižem tvorcu materijalnog sveta koji zamišlja da je Bog i zaluđuje vernike. U našoj renesansi se tragovi gnosticizma mogu naći u delu hrvatskog filozofa Franje Patricija (1529—1597), koji katoličkoj verziji aristotelizma suprotstavlja svoj platonski hermetizam.

Nezadovoljan tradicionalnim teorijama saznanja spekulativne filozofije, Patricij se zalaže za ekstatično znanje, zasnovano na ljubavi, koje prevladava jaz između subjekta i objekta. Kao i u gnostičkom svemiru, svetlost, osnova Patricijeve kosmologije, povezuje čoveka s božanskim sferama. Njegoševa Luča mikrokozma je prožeta gnostičkim idejama; moglo bi se reći da je osnovni motiv Njegoševog dela gnostički: čovekovo stremljenje svom natprirodnom zavičaju. Ova čežnja čovekove duše za prostranstvima ispunjenim nebeskom harmonijom nadahnjuj e i poeziju i misao Dimitrija Mitrinovića, čiji se utopijski mesijanizam zasnivao na ubedenju da svet kakav jeste ne može biti čovekov dom i da on stoga mora stalno težiti jeđnoj boljoj, uzvišenijoj egzistenciji.

Danas, kao i u vreme propadanja Rimskog Carstva, čovek se nalazi između ekonomske dekadencije i sloma velikih duhovnih sistema; drugim rečima, čovek je u krizi koja predskazuje ili preporod ili kataklizmu. Religijski apsolutizam, koji svodi čoveka na beznačajno oruđe gnevnog Boga, znak je dramatičnog opadanja volje za život, a čovekovo postepeno povlačenje s istorijske scene, manifestovano širenjem religijskog i političkog fanatizma, predstavlja predigru za globalnu katastrofu. Pored toga, savremene nauke o čoveku sve više zahvata duboki pesimizam: čovek u sebi krije demonske moći, neiscrpnu rušilačku energiju (varijante nagona smrti), koja, zahvaljujući zloupotrebi tehnologije, preti totalnim uništenjem života.

Gnosticizam, budući filozofija afirmacije i preporoda čoveka, pojavljuje se kao intelektualna alternativa ideologijama defetizma i rezigrancije danas, nekih sedamnaest vekova nakon velikih sukoba sa hrišćanskom crkvom, smele propovedi gnostičkih jevanđelista ne gube ništa od istorijske aktuelnosti i opštečovečanskog značaja. Gnostička poruka, čije odjeke nalazimo i u delu savremenih autora (Emil Sioran i Margerit Jursenar), sadrži istinu o čoveku koji se rađa iz pepela neznanja, mržnje i nasilja, i postaje gospodar svoje sudbine i graditelj svog sveta. Savremenom dualizmu erosa i tanatosa, koji je na kosmičkom planu predstavljen kao bitka s katastrofalnim ishodom, gnosticizam suprotstavlja svoj eros, fundamentalniji i moćniji od svih sila uništenja, a čoveku dostupan kroz gnozu. Kada je reč o ostvarljivosti gnostičkog projekta čovekovog preporoda, treba u duhu gnostičkog optimizma parafrazirati poznatu sentenciju Tertulijana, zakletog dušmanina gnosticizma: certum est quia possibile est.

Piše: Zoran Minderović

Izvor: Fenomeni

Tekstovi o filozofiji na portalu P.U.L.S.E

Tekstovi o religiji na portalu Pulse

  Filozofija, gnosticizam