Kako je čovečanstvo upoznavalo svet

Drevni narodi stavljali su svoje zemlje u središte sveta i kosmosa. Za stare Asirce zemlje na zapadu bile su “oblast sutona” – Ereb. Svet drevnih naroda bio je ograničen na oblasti Mesopotamije, iranskih planina, Anadolije, doline Nila… Do pojave Rima čitava Evropa bila je svedena na njeno jugoistočno poluostrvo – današnji Balkan. Upravo su iz luka gradova-država, isprva iz Fenikije (današnjeg Libana) a potom i iz Grčke, pošle ekspedicije Sredozemljem koje su skučenoj antičkoj civilizaciji gotovo udvostručile horizonte poznatog. Homerska tradicija Odiseju je pripisala da je plovio izvan Herkulovih stubova (Gibraltara). Tamo, u Hadu – zemlji mrtvih – sreo je majku Antikleju, što su opevali verovatno najdirljiviji stihovi Odiseje.

Preduzimljivi Feničani osnovali su niz kolonija širom Mediterana. Jedna od feničkih kolonija, Kartagina, zavladala je čitavim zapadnim Sredozemljem. Kartaginski moreplovci plovili su na jug i sever od Herkulovih stubova. Hanon je tako doplovio hiljadu kilometara na jug – do Senegala. Iza njegove ekspedicije ostala je imenica “gorila” koja je kasnije ušla u brojne savremene jezike sveta. Kartaginjani su verovali da su gorile ljudska bića…

Najslavnije ratove u istoriji čovečanstva vodili su Grci i Makedonci u Aziji krajem 5. i tokom 4. veka pre nove ere. Ksenofont je svoje delo o slavnom pohodu deset hiljada najamnika nazvao Anabaza – “penjanje”, od mora do mora u neuspelom pohodu koji je trebalo da presudi u jednom građanskom ratu što je razdirao Persijsko carstvo. Aleksandar Veliki došao je daleko na istok u zemlje izvan domašaja znanja i mašte ondašnjeg čoveka, opsednut božanskim ambicijama, uveren da će sa vojskama doći do ivice sveta – posle koje sledi ambis bez dna… Nije uspeo u tome, ali su helenski geografi konačno utvrdili da Ind i Nil nisu ista reka. Jedan od dijadoha, budući kralj Egipta Ptolemej ostavio je opis plovidbe Indom — Indike.

Rimska republika je, prema Polibijevim rečima, prva “ujedinila Istok i Zapad”… Na vrhuncu moći, početkom 2. veka nove ere Rimska imperija prostirala se nad velikim delom poznatog sveta – od današnje Škotske do Irana i od Dnjepra do Sahare. Njene ekspedicije su došle do Cejlona i uporno, ali bez uspeha, tražile izvore Nila.

***

Srednji vek doveo je do konačnog naseljavanja Evrope. Političko težište poznatog sveta premestilo se sa Mediterana na sever, poljoprivredna prostranstva, umesto trgovačkog polisa, postala su oslonac države. Srednjovekovni čovek nije bio preduzimljiv niti istraživački radoznao kao pokolenja pre njega, ipak velike najezde naroda sa istoka i severa budile su zanimanja… Prenaseljenost skandinavskih zemalja, koja je vekovima ranije iznedrila neke od najbrojnijih naroda Velike seobe sa kraja 4. veka (recimo, najbrojnije među njima – Gote), dovela je do vikinške epopeje koja je potrajala od 9. do 11. veka. Za to vreme preduzimljivi moreplovci i najbolji ratnici svoga doba naselili su ostrva u Severnom moru, osvojili polovinu Engleske i kolonizovali Normandiju, Island i Grenland. Njihove vođe osnovale su rusku državu, opsedale Carigrad, stvorile napredno kraljevstvo na Siciliji… Oko 1000. godine Lajf Erikson Srećni doplovio je do Amerike. U oblasti Njufaundlenda osnovane su tri severnjačke kolonije koje su bile kratkog veka.

Trgovačke i verske misije donosile su znanja za koja javnost onovremenih država nije bila spremna… Dominikanac Julijan je oko 1230. pošao iz središta ugarske kraljevine da na istoku traži Mađarima srodne narode. Stigao je do dalekih oblasti Srednje Azije, Zapadnog Sibira i navodno našao narod sličnog jezika. Svakako najpoznatije putovanje srednjeg veka bila je ekspedicija Nikola, Mafea i Marka Pola na Daleki istok, šezdesetih godina 13. veka. Vesti iz Kine bile su sporadične i javljale su se još od antičkih vremena, ali posle ovog trgovačkim ambicijama podstaknutog putovanja, tačnije knjige (koju je tada već ostareli Marko Polo napisao u đenovskom ropstvu u koje je pao za vreme bitke kod Korčule 1298. godine), prvi put su Kina i Jugoistočna Azija postale deo poznatog sveta. Stotinu godina posle Pola jedan arapski putnik obišao je sve zemlje poznate muslimanima – od Carigrada i ruskih zemalja do Kine i “Crne Afrike”. Njegovo ime bilo je Ibn Batuta.

Kineski admiral Čeng Ho je tokom prvih trideset godina 15. veka po nalogu svog cara oplovio Indijski okean i Žuto more. Preduzeto je sedam putovanja, a flota je brojala preko 300 brodova. Admiralski brod te flote bio je čak oko pet puta duži od glavne Kolumbove karavele.

Do istinske revolucije, kad je reč o spoznavanju sveta, došlo je u 15. veku. Propast Carigrada 1453. godine i uspostavljanje snažnog i prema hrišćanskom svetu uglavnom neprijateljskog Osmanskog carstva otvorili su potrebu za novim putevima do istočnih zemalja i vrednih začina. Konačan trijumf centralizovanih monarhija u Španiji, Francuskoj i Engleskoj dogodio se upravo u drugoj polovini 15. veka, posle pobede nad Mavrima, Stogodišnjeg rata i kraja Rata ruža; nova dostignuća u gradnji brodova, usvajanje astrolaba, kao i konačno uvođenje vatrenog oružja u vojskama omogućili su veliki istraživački poduhvat… Pogodovali su mu ekonomski uspon koji je usledio ratovima i eksplozija broja stanovnika Evrope posle sunovrata iz vremena velike kuge sredinom prethodnog 14. veka.

Dve najzapadnije države hrišćanskog sveta uporedo su izvele revolucionarno otkriće druge polovine sveta. Portugalski vladari su sistematski, tokom dve stotine godina, istraživali zapadnu obalu Afrike. Bartolomeo Dijaz je 1488. oplovio kontinent. Iako se još u antici verovalo da su to preduzeli Feničani za faraona Neha, ovo je bilo prvi put da je ovakvo putovanje potvrđeno i ubrzo nastavljeno. Sledeći moreplovac, Vasko da Gama, stigao je deset godina kasnije do Indije i postavio temelje portugalske imperije.

Svakako najvažnije geografsko otkriće u istoriji postigao je Kristifor Kolumbo otkrivši Ameriku. Španiji, jednom novom evropskom kraljevstvu, bio je potreban sopstveni pristup Dalekom istoku, a hrabri i domišljati đenovski kapetan je već dugo tražio pokrovitelje za put za koji je odavno bilo sazrelo vreme. Posle tri meseca putovanja na starim brodovima sa posadom sačinjenom od robijaša, stigao je 12. oktobra 1492. do Karipskog mora i ostrva San Salvador. Tokom narednih trideset godina evropske zemlje otkrile su čitav Novi svet. Samo Kolumbo je četiri puta plovio u novootkrivenu zemlju čiji je prvi vicekralj postao. Nikada nije priznao da je našao novi kontinent a ne samo poseban put do Japana i Kine. Tokom sledeće tri decenije Španija i Portugalija podelile su šestarom planetu Zemlju izvan Evrope i Bliskog istoka. Portugalac Kabral je otkrio Brazil. Španci Kortez – Meksiko, Balboa – Tihi okean, Pizaro – Peru. Oreljana je prešao čitav tok Amazona i stigao od pacifičke do obale Atlantika. Ferdinand de Magelan je u ime portugalskog monarha prvi u istoriji oplovio svet. Početkom 17. veka otkrivena je Australija. Ipak, pojedini kuci planete otkriveni su tek nedavno. Do Severnog i Južnog pola ekspedicije su stigle početkom 20. veka. Do najvećeg vrha planete – Mont Everesta dospeo je ser Edmund Hilari tek sredinom veka. Bele mrlje na kartama nestale su tek u 20. veku.

***

Književnost i narodne tradicije srpskom narodu pripisuju seobe, a Srbima sklonost ka putovanjima. U srpskom narodu postoji i prezime “Putnik” koje su ponosito nosili jedan patrijarh i prvi od pet vojvoda srpske vojske. Ipak, u davnini primorski krajevi Srbije postepeno su otpadali od srpskog naroda. Tradicije neretljanskih gusara od srednjeg veka više nisu srpske, a dubrovački trgovci prestali su da budu i (samo) Srbi u 20. veku. Srpske seobe bile su pre svega balkanske, ratne, polomske… Srbi su ostajali vezani za otadžbinu koliko god njena obnova izgledala daleka i neverovatna. Odatle uticaj i zasluga recimo tršćanskih Srba za Prvi srpski ustanak. Srbi su u svojim seobama stigli i do Male Rusije, gde su nadomak buntovne kozačke prestonice Seči nastale kolonije Nova Serbija i Slavenoserbija. Danas, dok ratuju za slobodu i svoje republike, njihovi potomci ne znaju srpski ali žive u mestima koja se zovu Pančevo, Vukovar…

Prvi veliki putnik među Srbima bio je Sveti Sava. Proputovao je čitav Levant, poklonio se na Svetom grobu, iskrcao se u Egiptu, boravio na nikejskom carskom dvoru, preminuo u Bugarskoj… Veliki putnik, ali na zapad, bio je Dositej Obradović. Ovaj prosvetitelj obišao je čitavu Evropu i prvi među Srbima ostavio uzbudljive uspomene iz Londona 1785. godine.

Obnovljena Srbija privlačila je srpski narod iz okolnih krajeva, pre svega neoslobođenih srpskih zemalja. Do početka 20. veka skoro da se niko nije selio iz Srbije u prekomorske zemlje. Prvi poznati Srbin Amerikanac, rodom iz krajiških oblasti, naselio se u Teksasu tek tridesetih godina 19. veka. Na prvom popisu izvršenom u Australiji 1901. godine svega četvorica građana izjasnili su se kao Srbi. Razume se, reč je o građanima Srbije, jer Južne Slovene su u Australiji i na Novom Zelandu dugo zvali “Austrijanci”.

Već krajem 19. veka dva najumnija Srbina živela su, radila i proslavila se u “Zemlji slobodnih” – bili su to Nikola Tesla i Mihailo Pupin. U to vreme Milan Jovanović Morski plovio je Žutim morem, opisao “Hinu” (Kinu) i prvi joj od ljudi iz naših krajeva prorekao veliku budućnost. Sasvim je drugačija bila povest o jednom od ranih putnika u Afriku. Kosta Dinić bio je jedan od velikih srpskih lekara, pariski doktor nauka. Kao karađorđevićevac morao je da se skloni iz Srbije gde se vratio tek kada je njegov prijatelj Petar Prvi postao kralj. Boraveći silom prilika po svetu, Dinić se prijavio da službuje u Belgijskom Kongu. Uspomene iz dva boravka u Africi objavio je u srpskim novinama. Pisao je o životu domorodaca, gladi, kanibalizmu, hipopotamima (nilskim konjima) od čijeg mesa se čitavo selo gosti danima… Iako je potekao iz države u kojoj su ustavi odavno propisivali da rob koji stupi na srpsku zemlju postaje Slobodan, Dinić je verovao da je belgijska uprava – inače najgora i najkrvavija kolonijalna vlast u istoriji – civilizatorska misija i nije štedeo reči da je pohvali.

Prvi Srbin je u obilazak sveta pošao za opkladu. Milorad Rajević je o trošku Malog žurnala, za nagradu od velikih 10.000 dinara pošao u leto 1910. godine iz Beograda na put oko sveta. Preko Zapadne Srbije, Crne Gore, Italije, Francuske, Nemačke, Rusije, Japana, Singapura, Malezije, Indije, Persije, Jerusalima, Sirije vraća se u Srbiju, da bi put za Ameriku i Afriku morao da odloži – prvi posle balkanskih a drugi posle Prvog svetskog rata. Rajević je na put nosio svesku u kojoj su mu se potpisivali značajni ljudi koje je sretao. Japanski prestolonaslednik Hirohito mu se nije potpisao zbog običaja, ali ga je primio u audijenciju. Veći deo puta Rajević je prešao na biciklu, sijamski (tajlandski) kralj mu je poklonio motor, što je u ono vreme bila velika tehnička novina.

Nedeljnik

Tekstovi o istoriji na portalu P.U.L.S.E

  Društvo, geografija, Istorija