Lazar Hrebeljanović – od vojskovođe do sveca

U godinama koje su prethodile raspadu Jugoslavije, kada su učestali i ojačali pozivi nacionalista da se njihova nacija vrati svom navodno pravom i zapostavljenom “identitetu”, i neki srpski istoričari trudili su se da doprinesu obnovi “srpske vertikale”, odnosno srpske nacionalne svesti, a u tome su se posebno istakli neki medijevisti, oni među njima koji su bili uvereni da su Srbi punu nacionalnu svest stekli još u srednjem veku. U fokusu njihove pažnje našli su se, između ostalog, i kultni spisi o knezu Lazaru, nastali posle Kosovske bitke za potrebe kneževog uvođenja među svece Srpske crkve i crkvene službe u njegovu čast. Pojavili su se radovi koji će dokazivati da se u ovim spisima mogu naći izvori cele jedne nacionalne ideologije, “kosovske ideologije”, i da je to upravo onaj skup ideja, predstava i verovanja koji je do našeg vremena ostao okosnica srpske nacionalne svesti.

.

Išlo se uglavnom u dva smera. S jedne strane, nastojalo se da se u pozadini primarno teoloških predstava i tumačenja Kosovske bitke u crkvenim spisima o Lazaru nađu sekularne ideje o društvenim i političkim vrednostima, one u ime kojih su se kosovski junaci zaista borili, i za koje su dali svoje živote, dok je, na drugoj strani, “kosovska ideologija” otkrivena upravo u teološkom, “sveštenom” smislu pogibije Srba u sudaru sa Osmanlijama na Kosovu, kao duhovnom iskušenju sa kojim će oni nastaviti da se suočavaju, jer će ono postati trajno obeležje srpskog nacionalnog “bića”.

.

“STVARNO JUNAŠTVO”

Analizirajući ona mesta u Slovu pohvalnom knezu Lazaru patrijarha Danila III, u kojima izlazi na videlo kneževo ratno junaštvo, odnosno gde se nalaze “heroičke poruke koje se ne očekuju u delima ovog književnog žanra”, istoričar Rade Mihaljčić njihovo prisustvo objašnjava kao posledicu sukoba između žanrovskih konvencija kultnih spisa i istorijske stvarnosti, koja u ove spise prodire takoreći nezavisno od intencija njihovih sastavljača ili uz njihov prećutni pristanak. Mada se u njima “svesno zanemaruje činjenica da je knez s mačem ušao u boj”, pa je zato tu prikaz Lazareve smrti “u suprotnosti sa stvarnošću”, istina o kneževom herojstvu nije mogla da ostane skrivena, “stvarnost ipak nije zapostavljena”. Ona se nekako sama nametnula: “Pred autorima kosovskih spisa lebdela je istorijska, živa ličnost srpskog kneza, stvarno junaštvo na Kosovu i idealni lik podvižnika i stradalnika. Istorijski događaj, dobro poznat onovremenicima, nije bilo lako prilagoditi kanonskim zahtevima. Teško je iz svesti potisnuti činjenice. Nisu izbledela a kamoli zaboravljena zbivanja čije su posledice određivale sudbinu zemlje i pritiskale savremenike. Ciljevi kultnih spisa su nedvosmisleno i jasno izloženi, ali oni istovremeno sadrže heroičke poruke koje se ne očekuju u delima ovog književnog žanra” (Mihaljčić 1989: 232). Dakle, do toga da se u ovim spisima uporedo nađu međusobno neuskladive vrednosti herojske vrline i martirskog ideala došlo je zbog toga što je u crkveni diskurs prodro, što se tu nametnuo, odjek stvarnih događaja, što su se tu našle nezvane istorijske činjenice.

Tako su, po Mihaljčićevom mišljenju, Danilo III i drugi sastavljači kultnih spisa o Lazaru spontano, pod utiskom događaja, u knežev portret, pored crta koje mora da ima jedan svetac mučenik, spontano unosili i ponešto od njegovog realnog ljudskog lika, i na taj način postajali hroničari Kosovske bitke kao istorijskog događaja i svedoci “stvarnog” Lazarevog podviga u njoj. Na primer, piscu kultnog spisa pod naslovom Prološko žitije “ponekad se otme povesničarski način pričanja, za trenutak u njemu progovori hroničar. Žanr za koji se opredelio sputava ga, ali on kao savremenik ponekad nije u stanju da sakrije doživljeno, da odoli zbivanjima, da zanemari činjenicu” (Isto: 142). Ova navodno neodoljiva istorijska istina najčešće izbija u Danilovom Slovu. “U ostalim kultnim spisima”, kaže Mihaljčić, “teško je pronaći poneki pouzdan iskaz, iscediti istorijsku činjenicu, a u Danilovom Slovu povesničarski opisi su češći i stiče se utisak da stvarni, biografski deo nije u senci izrazito kultnih delova spisa. Pisac neosetno prošlost utkiva u kultni tekst, stvarnost u pohvalu” (Isto).

Ipak, kao istoričar u potrazi za pozitivnim faktima, Mihaljčić se ne zadovoljava time da protivrečnost između Lazara mučenika i Lazara junaka-ratnika protumači kao raskorak između logika dva srednjovekovna književna žanra, martirskog kultnog spisa i viteške hronike, nego u hroničarskim delovima ovih tekstova traži ono bez čega bi njegov trud ostao uzaludan – mogućnost da sazna istorijsku istinu o tome šta se zaista dogodilo 28. juna 1389. godine na Kosovu, ko je i kakav stvarno bio knez Lazar Hrebeljanović i šta ga je zaista pokrenulo na junačko delo čiji se pravi smisao u crkvenim spisima jedva naslućuje.

Da bi do toga došao, on primenjuje metod trijaže kultnih tekstova, njihovog “filtriranja” s ciljem da se validni istorijski podaci odvoje od opštih mesta crkvenog diskursa. To je mukotrpan posao, ali Mihaljčić misli da on daje rezultate vredne truda: “Izvornost, odnosno verodostojnost podataka kultnih spisa za događaje koje opisuju proverava se neumitnim metodskim načelima. Međutim, do ovih podataka potrebno je dopreti, pronaći ih u tekstu koji koristimo. Pre svega, iz kultnih spisa izdvajaju se opšta mesta i biblijski citati. Ukoliko su tekstovi Svetog pisma doslovno preuzeti, nije ih teško prepoznati. Međutim, biblijski tekstovi utkivali su se po sećanju, a neretko u kratkim spisima i pesničkim delima pozajmljivali su se samo biblijski motivi. Prečišćen, preostali tekst u odnosu na celovito delo često veoma skromnog obima podleže daljoj kritici, drugom metodskom filteru kojim se proverava verodostojnost ostalih narativnih, odnosno autobiografskih izvora. Utvrđuje se autor, njegov odnos sa ličnošću kojoj je posvećen spis, zatim vreme i mesto nastanka teksta, a ako ih ima više, kao što je slučaj sa ovim kosovskim spisima, i njihova međusobna zavisnost. Time se ne iscrpljuju pitanja koja istraživač ima u vidu prilikom kritike, odnosno provere verodostojnosti narativnog izvora” (Isto: 140).

Cilj ovog skrupuloznog traganja ipak nije samo otkrivanje istorijskih fakata manje-više skrivenih u crkvenim spisima o Lazaru. Mihaljčić se trudi da osvetli i ideološki i politički značaj ovih spisa, posebno Danilovog Slova, kao “nezamenljivog izvora za izučavanje državne, odnosno vladarske ideologije postkosovskog doba”, jer oni svedoče o tome da je potvrda legitimnosti vlasti Lazarevih naslednika tražena i u njegovim srodničkim vezama sa “svetorodnom” dinastijom Nemanjića (Isto: 144).

Ali za njega je isto toliko važno, ako ne i važnije, da ukaže na to kako se u slikama “stvarnog” junaštva Lazara i njegovih saboraca − koje je u crkvenim spisima ili potisnuto u drugi plan ili tendenciozno pretočeno u priču o knezu kao hrišćanskom svecu − krije zametak i drugačijih političkih ideja, obrisi jedne za ono vreme nove ideologije. Kao što se o ratnom junaštvu kosovskih vitezova čita između redova crkvenih metafora, tako se iza zvanične srednjovekovne “vladarske ideologije”, koja je nalagala da se Lazar prikaže kao svetac i rođak svetih Nemanjića, naslućuje klica jednog novog ideološkog diskursa, u kome junačka smrt na bojnom polju počinje da se tumači izvan feudalnog teološko-političkog konteksta i postaje okosnica ideološkog sistema koji Mihaljčić, zajedno sa još nekim tumačima ideoloških aspekata Kosovske bitke i sećanja na nju, naziva “kosovska ideologija”. Jezgro ove ideologije, njena osnovna vrednost je ratno junaštvo, žrtvovanje za zemaljsko, a ne za nebesko carstvo. Ali, zbog žanrovskih konvencija i feudalnog shvatanja legitimne vlasti, kao vlasti sa sakralnim pokrićem, u kultnim spisima o Lazaru njegovo ratničko junaštvo moralo je da ostane u senci njegovog duhovnog podviga.

Mihaljčić misli da je to učinjeno na štetu kneževog mesta u srpskoj kolektivnoj svesti, da je zbog dodatog mu svetačkog oreola on ostao bez još sjajnijeg venca, venca večne slave velikog vojskovođe i državnika, da je zbog njemu pripisanog izbora nebeskog carstva, zaboravljena njegova junačka borba za srpsku državu na zemlji. I zbog toga je Mihaljčiću Lazara žao: “Činom mučeničke smrti, na čemu toliko nastoje pisci kultnih spisa, potamnela je slava smelog vojskovođe (…). Pala je senka na državnika koji je jedini uspeo da okupi ugrožene, pala je senka na vojskovođu koji je imao odvažnosti da izvan granica svoje države povede vojsku protiv nadmoćnog osvajača” (Mihaljčić 1989a: 191).

Sećanje na “stvarno junaštvo” kosovskih ratnika i na stvarne motive koji su ih podstakli da se bore, mnogo bolje sačuvano nego u crkvenim tekstovima, Mihaljčić nalazi u legendi, u usmenom predanju, u narodnim pesmama o Kosovskoj bici. To je i glavni izvor za razumevanje i tumačenje kosovske ideologije: “Junaštvo je ključni motiv kosovske legende i polazna osnova, jezgro kosovske ideologije” (Isto: 186). Međutim, i tu je junak i vojskovođa Lazar platio cenu časti kojom ga je Srpska crkva uvrstila među svoje svece. “Pošto je sveti knez bio zaštićen kultom”, piše Mihaljčić, “predanje je primere junaštva tražilo na drugoj strani, među nekanonizovanim učesnicima kosovskog sukoba (…) Stoga je predanje junaštvo pripisalo neistorijskim likovima – Banović Strahinji, Srđi Zlopogleđi i Bošku Jugoviću” (Isto: 191).

.

Kolektivno junaštvo i sveštena istorija

Radetu Mihaljčiću nije potrebno mukotrpno filtriranje teksta narodnih pesama o Kosovu – nalik onome kome je on podvrgao crkvene spise o toj temi – kako bi se utvrdilo da se opisi junačkih podviga imaginarnih junaka narodne epike zasnivaju na istorijskoj podlozi, da ti opisi čuvaju sećanje na stvarni heroizam kosovskih ratnika. To se pre svega odnosi na herojski podvig Muratovog ubice Miloša Obilića, koji je za Mihaljčića istorijska činjenica. “Prema tome”, piše on, “motiv junaštva, suštinski deo kosovskog predanja i ideologije zasniva se na istorijskoj činjenici jer su ubistvo sultana Murata od strane srpskog ratnika posvedočili mnogi onovremeni strani i domaći izvori” (Mihaljčić 1989a: 186). Ali, za njega i njegovo tumačenje “kosovske ideologije” još važnije je da se istakne i jedna “šira istorijska podloga” motiva junaštva u narodim pesmama, naime, da je “posvedočeno i izuzetno kolektivno junaštvo na Kosovu”, junaštvo “bezimenih srpskih ratnika” (Isto).

Vraćajući se knezu Lazaru i njegovom iz teološko-političkih razloga zanemarenom ratnom junaštvu, Mihaljčić objašnjava da i kneževo čuveno opredeljenje za carstvo nebesko “ima istinsko jezgro u stvarnosti”, da je i tu u osnovi reč o velikom ratnom podvigu, o kneževoj odluci da u okolnostima kad je pobeda nad višestruko brojnijem neprijatelju bila nemoguća ipak krene u bitku i tako izabere junačku smrt, dakle, isto ono što je izabrao Miloš Obilić kad je otišao da ubije Murata, znajući da se neće vratiti živ. “Srpski knez je”, kaže Mihaljčić, “svakako bio svestan da sudar na otvorenom polju pruža malo nade za iznenađenja i strateški udar koji bi tok bitke okrenuli u korist brojčano slabijih. Stoga je Lazar kao i Miloš krenuo u gotovo sigurnu smrt”. Pisci crkvenih spisa o knezu protumačili su njegovu pogibiju kao martirski podvig i opredeljenje za nebesko carstvo, a zatim je i narodni pevač “istorijsko jezgro odenuo poznatim biblijskim obrascem”. Ako je i mislio da će odlukom da se bori po cenu života zaslužiti visoko mesto u nekom nezemaljskom carstvu, onda bi to moglo da bude carstvo srpskog nacionalnog sećanja. “Knez je”, piše Mihaljčić, “u stvarnosti imao mogućnost za drugačije opredeljenje. Ali da je drugačije postupio, ne bi pobedila ideja. U tom slučaju ušao bi u istoriju i predanje kao negativan junak” (Isto: 227). Ovako, izabravši junačku smrt, Lazar ima “sa čim izać’ pred Miloša”, što, nažalost – za razliku od Mihaljčića – ni narodni pevač ni Njegoš nisu razumeli. Njegoš je u Gorskom vijencu opisao crnogorski kult Miloša Obilića (“vjeru Obilića”), ostavljajući potpuno po strani crkveni kult svetog kneza Lazara.

“Kosovsku ideologiju” Mihaljčić shvata kao neku vrstu opštenarodne herojske svesti, a ne samo kao svetonazor srpskog feudalnog ratničkog plemstva, koji se naslućuje u pozadini srednjovekovnog teološko-političkog shvatanja legitimne vlasti. Ova ideologija je – objašnjava on – nastala u jednom istorijskom trenutku, ali je nastavila život izvan istorije, u narodnoj legendi. Tu će je naći narodni vođi onda kad im bude potrebno da motivišu narod za neki novi boj, za rat protiv nekog starog ili novog neprijatelja. I tada se legenda o Kosovskom boju i s njom “kosovska ideologija” vraća u istoriju, istorizuje se. Ali za Mihaljčića “istorizovati se” ne znači dobiti mesto u istorijskoj prošlosti, među svedočanstvima nacionalne istorije, koje će istorijska nauka na odgovarajući način proučiti i oceniti. Suprotno od toga, “istorizovati se” za neko predanje, za neku legendu, pa tako i za predanje o Kosovskoj bici, znači dobiti mesto u sadašnjosti, u živoj kolektivnoj svesti o prošlosti, odnosno, kako kaže Mihaljčić, u “narodnoj istorijskoj svesti” koja se aktualizuje kao podstrek za akciju, za stvaranje nove istorije. Na primer, čuvena “kneževa kletva” iz jedne od pesma o Kosovu koje je zabeležio Vuk, u stvari, nije upućena Srbima iz vremena Kosovske bitke nego onima iz vremena Prvog srpskog ustanka. “Obrazovana na jezgru istinskog zbivanja”, kaže Mihaljčić, “kosovska legenda postaje deo narodne istorijske svesti. Ona nas ne obaveštava o prošlosti već, pozivajući se na prošlost, podstiče pokret koji će tek ući u istoriju. Stoga kneževu kletvu, pre svega, shvatamo kao poziv na ustanak” (Isto: 264).

Moćan poziv, jer kosovska legenda nije samo retorički, propagandni podstrek na Prvi srpski ustanak, kao u Vukovoj pesmi, ili na neki drugi otpor neprijatelju, nego je ona realna pokretačka snaga, važan element vitalnosti, biološke moći srpskog naroda. “To je onaj ključni trenutak”, kaže Mihaljčić, “kad umetnički oblikovano predanje, obavijajući istorijsko jezgro, prerasta u stvarnost i postaje istorija, kada se opšteprihvaćena ideja materijalizuje i stiče ne samo kulturnu vrednost nego i biološku snagu” (Isto: 194). Međutim, u moderno doba, pojavio se deo srpskog naroda koji se‚ u psihološkom i ideološkom smislu, odvojio od narodne matice i koji dovodi u pitanje njeno organsko jedinstvo zasnovano na kosovskom predanju. To su urbanizovani, obrazovani Srbi, koji prema predanjima prošlosti imaju promišljen, racionalan stav, oni ne nalaze poruke predaka spontano u sebi, kao neupitno nasleđe srpskog naroda, organskog kolektiva kome pripadaju. Zato takvi, nenarodno racionalni Srbi zaslužuju Mihaljčićevu osudu: “Kosovsko predanje oblikovano u narodnoj poeziji i Gorskom vijencu gubi svoju biološku, pokretačku snagu u građanskoj zoni. Ona se u ovoj zoni po pravilu svodi na racionalizovanu kulturnu baštinu. Prirodno, i kulturno nasleđe, kritički ocenjeno, neretko utiče na idejno opredeljenje potomaka. Ali ljudi kod kojih je preovladala malovaroška, bakalska psihologija, koji su celim bićem okrenuti samo dobiti i profitu, ostali su nemi i neosetljivi na poruke vekovima stvaranog kosovskog predanja (…) Nije se svakog doticala kosovska ideologija” (Isto: 202).

.

KOSOVSKO SUDILIŠTE

I Mihaljčićev kolega, istoričar Boško Bojović, u radu “Geneza kosovske ideje u prvim postkosovskim hagiografsko-istoriografskim spisima” (Bojović, 2008), posvećenom kultnim spisima o knezu Lazaru, nalazi u njima izvor jedne posebne ideje, “kosovske ideje”, odnosno jedne posebne ideologije, “kosovske ideologije”. I on misli da istorijska istraživanja Kosovske bitke ne treba da se zadovolje rekonstrukcijom pozitivnih činjenica o njoj, nego da ih treba usmeriti na to kako su ovu bitku shvatali ljudi u raznim istorijskim razdobljima, a pre svega kako je shvaćena u vreme kad se dogodila. Po njegovom mišljenju, kultni spisi o knezu Lazaru omogućuju da Kosovsku bitku “sagledamo očima savremenika, posrednih ili neposrednih svedoka”, da saznamo “njihov doživljaj, tumačenje događaja i svest o istorijskom zbivanju i njegovom smislu” (Bojović: 28). Kao posebno značajan izvor za ovu vrstu uvida Bojović navodi Slovo o knezu Lazaru patrijarha Danila III, jer je to “najizrazitiji primer nastanka kosovske ideologije već u prvim godinama nakon Kosovskog boja” (Isto: 33-34).

Analizom ovih spisa Bojović je došao do zaključka da oni svedoče o snažnom utisku postkosovskih Srba da su na Kosovu doživeli sudbonosni istorijski preokret i o njihovom trudu da nađu odgovore “na zagonetku egzistencijalno-političkog i sveštenoistorijskog smisla ove prekretnice” (Isto: 31). U ponuđenim odgovorima, kaže on, ponavlja se misao da je pogibija Lazara i njegove vojske na Kosovu “usud” koji je Bog poslao na Srbe zbog njihovih grehova. Ali, Bojović tu nalazi i shvatanje da Bog nije intervenisao samo zbog grehova vlastele, kneza i njegovih vitezova, nego zbog grehova celog srpskog naroda, “shvatanje o opštenarodnom sagrešenju kao uslovu kosovskog sudilišta” (Isto: 32). Takođe, on u kosovskim spisima otkriva ideju da Bog nije izazvao stradanje Srba samo zato da bi ih kaznio, nego da bi im dao priliku da se iskupe, da je to bila drakonska vaspitna mera, ali u duhovnom smislu spasonosna. “U skladu sa shvatanjem o turskoj najezdi kao posledici sagrešenja”, kaže Bojović, “kosovski martirijum nije osmišljen kao Božja kazna nego kao iskupljenje, čime se potvrđuje ideja o kosovskom stradanju kao duhovnom trijumfu” (Isto: 33). I kao što su Boga na kazneno-popravnu akciju podstakli gresi celog naroda, tako će i blagodet ove njegove akcije – iskupljenje, biti data celom narodu. Duhovni trijumf iskupljenja i očišćenja kroz stradanje i smrti njegov je trijumf i njegova slava.

Zbog toga što su postkosovski Srbi stradanje na Kosovu navodno doživeli i protumačili kao zajedničko duhovno iskustvo celog srpskog naroda, oni su ispisali novu stranicu “sveštene istorije”, posebno kad je reč o doživljaju i shvatanju martirijuma, koji “dobija šire razmere od klasičnog martirijuma iz sveštene istorije” (Isto: 35). Termin “sveštena istorija” Bojović koristi prema Berđajevu, upućuje na njegovu knjigu Smisao istorije, objavljenu na ruskom u Berlinu 1923. godine. Bojović je tako preveo ruski termin “небесная история”, koji je u obliku “nebeska istorija” zadržan i u srpskom i u hrvatskom prevodu ove knjige: Smisao istorije, preveo M. R. Majstorović. Dereta, 2011, Beograd; Smisao povijesti, preveo Zoran Vukman, Verbum, Split, 2005.

I pre Kosova, objašnjava Bojović, srpska istorija bila je sakralizovana, ali je srpski narod u tome učestvovao samo posredno, preko svojih vladara-svetitelja. Tek je kosovsko stradanje kao duhovni trijumf značilo neposredno kolektivno iskustvo učešća u sakralnoj istoriji, iskustvo svih kneževih ratnika, odnosno iskustvo celog srpskog naroda. Srpski narod je na Kosovu – takoreći plebiscitarno – izabrao nebo, te će se za njega u celini, a ne samo za njegovog kneza, naći mesto u hrišćanskom eshatonu (nebeskom carstvu). “Novi stepen sakralizacije otačestvene povesti”, piše Bojović, “upravo je u tome što sada srpski rod nije više zastupljen u eshatonu samo preko svojih najistaknutijih ljudi nego i preko mnoštva ratnika palih za veru, onih koji svetome knezu odgovaraju na njegovu besedu uoči odsudne bitke u horu: ‘umrimo da vazda živi budemo’. Tako je politička teologija srpskog srednjovekovnog društva dobila nov sadržaj, herojski ideal mučeništva za veru u kome, kao i u vreme Nemanjića, suštinsku ulogu vrši sam vladar, ali se sada udeo u njemu proširuje i na njegovu vojsku, ‘pastvu’, sam narod” (Isto: 40).

U stvari, knez Lazar i drugi pojedinci dosežu do eshatona samo kao pripadnici i predstavnici “srpskog roda”. Takav, indirektan pristup pojedinca svom božanskom poreklu Hana Arent je zapazila kao svojstvo teologije pan-pokreta nastalih u XIX veku, što će biti i obeležje modernih totalitarnih pokreta: “Pan-pokreti su propovedali božansko poreklo sopstvenog naroda u poređenju sa jevrejsko-hrišćanskom verom u božansko poreklo Čoveka. Prema njima je čovek, neizbežno pripadajući nekom narodu, primio svoje božansko poreklo samo indirektno, kroz pripadnost narodu. Pojedinac, tako, ima božansku vrednost samo dok pripada narodu koji je izabran da bude božanskog porekla” (Arent: 239-240). Hana Arent je istakla dve političke koristi koje su se mogle izvesti iz ovog shvatanja odnosa između naroda i boga. Najpre, nacionalnost je predstavljena kao “stalni kvalitet koji istorija više nije mogla da dotakne, bez obzira na to šta se događa datom narodu – emigracija, pokoravanje, raseljavanje” i, zatim, božansko poreklo naroda je učinilo da se izbrišu društvene, psihološke, ekonomske i sve druge razlike između pojedinaca koji čine narod. “Božansko poreklo je pretvorilo narod u uniformnu ‘izabranu’ masu arogantnih robota” (Arent: 240).

Navodno aktivno učešće srpskog naroda u duhovnom podvigu na Kosovu, kojim je neposredno i u celini postao akter “sveštene istorije”, donelo je Srbima istaknuto mesto u ovoj istoriji, jer su oni u tom pogledu otišli dalje od svih drugih naroda srednjeg veka. “Ovim se”, kaže Bojović, “dostiže najviši stepen sakralizacije istorije, izuzetan primer doslednosti osveštenom načelu egzistencijalnog opredeljenja, čak i za epohu kao što je srednji vek” (Isto: 40). Svest o svenarodnom neposrednom učešću u sakralnoj istoriji, koja se navodno javila u postkosovskoj Srbiji, nije značila samo brigu o duhovnom spasu srpskog naroda, nego i odlučnost da se ustane u odbranu pravoslavlja i hrišćanstva u celini, zahvaljujući čemu se duhovni život srpskog naroda našao u samom centru hrišćanske povesti: “Jasno izražena svest u najstarijim postkosovskim spisima, pretežno crkvenog porekla, o herojskoj pogibiji vladara i velikog dela njegove vojske kao svesnoj žrtvi u odbranu ne samo otačestvene nego i opštehrišćanske civilizacije, najbolje svedoči o uzdizanju istorijske samosvesti Srba u sredotok sveštene istorije” (Isto: 40). Tako se dogodilo nešto retko, izuzetno: “Izuzetna je pojava da se istorijska svest do te mere saobrazi matičnoj radnji sveštene istorije, onoj koja sačinjava glavna zbivanja Strasne Sedmice” (Isto: 44).

.

Ivan Čolović

Izvor: Vreme online

Tekstovi o istoriji na portalu P.U.L.S.E

Tekstovi o mitologiji na portalu P.U.L.S.E

.

Literatura:

Mihaljčić, Rade 1989a: Junaci kosovske legende. BIGZ, Beograd.

Mihaljčić, Rade 1989: Lazar Hrebeljanović. Istorija, kult, predanje, SKZ i Knowledge, Beograd.

Trifunović, Đorđe 1968: Srpski srednjovekovni spisi o knezu Lazaru i Kosovskom boju, Bagdala, Kruševac.

Mihaljčić, Rade 1989a: Junaci kosovske legende. BIGZ, Beograd.

Bojović, Boško 2008: Istorija i eshatologija. Iz istorije i književnosti južnoslovenskog srednjeg veka. Izdanje Bratstva Svetog Simeona Mirotočivog, Vrnjci–Pariz.

Arent, Hana 1998: Izvori totalitarizma. Prevele Slavica Stojanović i Aleksandra Bajazetov–Vučen, Feministička izdavačka kuća 94, Beograd.

  Istorija, Ivan Čolović, Knez Lazar, Kosovo, Kosovska bitka, Miloš Obilić, Mitologija, Vreme online