Kraljeva perla – Moćni zet vizantinskog cara, muž pesmom i freskom opevane lepe Simonide za 40 godina svoje vladavine podiže u Srbiji i van nje 40 zadužbina – divnih manastira, svaki lepši od prethodnog.

Zidao je praunuk svetoga Simeona i u Hilandaru, Carigradu, Solunu, Jerusalimu, po Makedoniji; verovatno – i da bi se pred Bogom bar malo iskupio za surovo činodejstvo svog ognja i mača.

Gradio je ovaj vladar svetilišta, pa su ih onda živopisali njegovi najbolji slikari – vizantinski. Jer nisu samo španski i francuski kraljevi imali svoje dvorske slikare; imao ih je i naš kralj.

Kralj Milutin je bio najveći mecena umetnosti koga smo ikada imali. Jedini, od svih naših krunisanih glava, imao je svoju slikarsku školu; grupu zografa koji behu u njegovoj sluzbi punih 25 godina, i koji za vjek i vjekova utisnuše pečat na naše – vizantinski plavim i zlatnim nadahnuto, fresko slikarstvo.

Predvodnici te radionice behu Mihajlo i Eutihije, koji za razliku od većine svojih savremenika, potpisivahu svoje živopise.

Slikajući zajedno preko 30 godina, ova dva monaha sa pomoćnicima, islikaše vascele zidove manastira na Svetoj Gori, u Ohridu, Prizrenu, Ziči, Studenici, Nagoričanu i Gračanici.

U Milutinovoj nisci od bisera, jedna od najraskošnijih riznica našeg srednjovekovnog slikarstva je – manastirska crkva sv. Đorđa u Starom Nagoričanu.

Beh letos u Skoplju, pa iskoristih priliku. A dan bese bistar i lep – k’o poručen. . . . te tako; pokraj užurbanog  Vardara, pa ispod  srednjovekovne tvrđave, pa preko starog kamenog mosta, dosta brzo prođeš Skoplje – živ, pitoreskan grad, slovenski i po malo orijentalan. Od Skoplja do Kumanova za pola sata auto-putem. Uz drum – pitom krajolik, bogat i znan;  milina ga gledati.

Pejsaž izatkan voćkama, arabeskama bostana i obiljem povrća. Naokolo bogat čilim makedonskih oranica; daju često dvostruke žetve. Događa se da žito rađa nad zlatnim prstenjem i grivnama,  grožđe nad peharima, mak nad mozaicima, a jabuke iz ruku Venera. Makedonija je puna tih susreta u vremenu. Susreta praistorije ili srednjeg veka sa sadašnjicom, susreta aveti sa životom.

Od Kumanova do Starog Nagoričana je nekoliko kilometara, uz samu granicu prema Srbiji. Put duž duvanskih polja, dosta dobar i pust.

U samom centru sela, malo manastirsko domaćinstvo ograđeno kamenim zidom. Crkva je u osnovi oblika krsta, na krovu – jedna centralna kupola i 4 manje, ugaone. Zidana je do pola tesanim kamenom; to su ostaci starog hrama iz XI veka, koga je kralj Milutin 1318. obnovio i dozidao, u kombinaciji kamena i opeke.

A kad uđes. . .. dok se oči navikavaju na vekovni polumrak, pred zabezeknutim posmatračem počnu, kao na filmu, da se ređaju ciklusi sa scenama iz žitija, stradanja i čuda Hrista, sv. Đorđa – patrona crkve, sv. Nikole i lokalnog sveca sv. Prohora Pčinskog.

Na freskama je predstavljeno mnoštvo likova u živom pokretu, a sve priče obiluju dramatičnim nabojem. Ne znaš gde da gledaš i po kojem redu; sa zidova i polukružnih svodova sve se otima u isti mah  o tvoj pogled. Već u priprati crkve, susrešće te anđeo bez ruku i nogu, koji svojim blagim pogledom kao da ti nudi sve što mu je preostalo – svoja krila.

Sa obe strane prastarog kamenog ikonostasa crkve iz XI veka, su ikone sv. Đorđa i Presvete Bogorodice. Unikatne su to ikone – jedine rađene u fresko tehnici. U oltaru, najsvetijem delu hrama, u ktitorskoj pozi i prirodnoj veličini – kralj Milutin i kraljica Simonida.

Kralj ne traži svete pretke koji bi posredovali izmedju njega i božanstva. Ne, on sa njima komunicira lično. I kao što mu u Gračanici Hristos, po anđelima šalje krunu, tako ovde u Nagoričanu dobija pobednički mač od svetog Đorđa.

U tom blistavom mnoštvu fresaka uzvišene lepote, sigurno jedna od najdramatičnijih je – “Ruganje Hristu”.

I gledajući Isusa kako smerno korača kroz gomilu razuzdanih ljudi i musave dece, sa nevericom čuh kako crkvom resko odjeknuše zvuci roga i timpana, pomešani sa zamorom svetine i cikom dece. I uplaših se upečatljivosti doživljaja.

Ceo crkveni zivopis imponuje lepotom kombinacija zlata i ultramarina lapis lazulija, harmonijom najređih tonova okera, sive i ljubičaste; finim, čistim crtežom i rafiniranošću izraza likova, kao i plahovitim sukobom svetlosti i sene, kojim bi i sam Karavađo, chiaro-scuro čarobnjak bio nadahnut.

Zbog svega toga, i ostalog što videh a ne znam rečima da iskažem, smatra se da su Mihajlo i Eutihije u Nagoričanu, dostigli vrhunac svog slikarskog izraza, izravnavši se sa najslavnijim majstorima gotike toga doba.

I tako, dok pobožno stojiš pred ovom čudesnom povorkom bogova i ljudi, koji te sa manastirskih zidova  mirno posmatraju; i dok silna skrušenost i skromnost obuzima tvoje biće, kao da iz kamena čujes šapat:

– “Da je delo veće od imena! ”.

 Tada izađoh. . . i spopade me jara i graja – ovozemaljska.

I olakšanje. Jer na sreću, nisu mi se maločas u crkvi priviđali zvuci događaja na fresci; – ne, behu to meštani sela, koji tu, u manastirskom dvorištu veselo proslavljahu praznik, Petrov-dan.

U povratku, u saobraćajnom zastoju pred Skopljem, setih se onog anđela i pomislih; da uprkos bledilu njegovih krila – na njima se jos uvek može leteti.

 Al’ tad beše kasno. . . .

za P.U.L.S.E Aleksandar Đorđević

  Aleksandar Đorđević, Arhitektura, Kralj Milutin, Staro Nagoričano