Ove godine pravoslavni i katolički Uskrs su se poklopili, što je ponovo otvorilo temu o prelasku Srpske pravoslavne crkve na revidirani julijanski kalendar Milutina Milankovića. Potencijalna promena datuma krsne slave samo je jedna u nizu kočnica koji sprečavaju “pomirenje” kalendara. Koje su ostale?
“U toku iduće godine prestaće da važi julijanski, tj. stari pravoslavni kalendar”, pisao je samouvereno Milutin Milanković sredinom 1923, po povratku sa Svepravoslavnog kongresa u Carigradu, na kom je, kao delegat Srpske pravoslavne crkve, predstavnicima drugih crkava predočio ideju o prelasku na revidirani julijanski kalendar.
Razlozi njegovog optimizma bili su sasvim opravdani. Primenom najsavremenijih znanja iz oblasti astronomije i kretanja nebeskih tela, Milanković je, uz pomoć profesora matematike Maksima Trpkovića, uspeo da ispuni jedan od glavnih ciljeva carigradskog crkvenog zasedanja; konstruisao je kalendar sa najmanjim odstupanjem u odnosu na astronomsku ili tropsku godinu, kojim je trinaestodnevna razlika između gregorijanskog i julijanskog bila anulirana, a problematična praksa dvostrukog slavljenja praznika (s kojom se naročito, kao država u kojoj je bilo i katoličkog i pravoslavnog življa, mučila Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca) prekinuta.
Stvaranjem takvog revidiranog julijanskog kalendara Milanković je zapravo na veoma lucidan način uspeo da izjednači julijanski s gregorijanskim, ali bez formalnog spajanja koje bi pravoslavci mogli protumačiti kao priklanjanje Rimokatoličkoj crkvi.
Zbog toga je na carigradskom kongresu novojulijanski kalendar prihvaćen jednoglasno, od svih prisutnih predstavnika (u pitanju su bili predstavnici Vaseljenske patrijaršije, kiparske, grčke, rumunske i srpske crkve), a čak su i oni koji spletom okolnosti nisu mogli da dođu (Ruska pravoslavna crkva i patrijarh antiohijski, aleksandrijski i jerusalimski), kako piše Milanković, “mahom izjavili svoj pristanak”.
Carigradska, kiparska, grčka, poljska i rumunska crkva tako su gotovo odmah uvele novi kalendar, da bi kasnije njihovim stopama pošle i aleksandrijska, antiohijska, bugarska i ukrajinska. Milanković je zabeležio da je i Arhijerejski sabor Srpske pravoslavne crkve septembra 1923. u Sremskim Karlovcima u principu usvojio novi kalendar, ali je sprovođenje na kraju odloženo za vreme „kada reformisani kalendar prihvate i primene i sve ostale pravoslavne crkve”.
Kako za Nedeljnik objašnjava Aleksandar Čotrić, narodni poslanik i šef skupštinske delegacije u Interparlamentarnoj skupštini pravoslavlja, pod tom formulacijom najpre se mislilo na to da bi “SPC prvo trebalo da sačeka Rusku pravoslavnu crkvu da usvoji novi kalendar”, ali da do toga nije došlo “jer je ona tada bila u veoma teškoj situaciji zbog uspostavljanja ateističke, boljševičke vlasti koja je progonila crkvu, klir i vernike”.
Da li zbog želje za usklađivanjem s ruskom crkvom, ili zbog – postoji, naravno, i druga struja mišljenja – toga što je SPC želela da udari kontru kralju Aleksandru I Karađorđeviću za kog je verovala da prelaskom na Milankovićev kalendar namerava da udovolji Hrvatima u Kraljevini SHS, srpska crkva trajno je odložila usvajanje novojulijanskog kalendara.
Ko beži od Milankovića
Ni danas, 102 godine nakon carigradskog kongresa, Srpska pravoslavna crkva – ma koliko to apsurdno zvučalo s obzirom na činjenicu da je upravo od Milutina i nje on i potekao – još uvek nije prešla na revidirani julijanski kalendar, i nema nikakvih naznaka da bi u doglednoj budućnosti to moglo da se desi.
Pored indiferentnosti Srpske pravoslavne crkve, još jedan od faktora koji bi mogao da posluži u odgonetanju pitanja zbog čega SPC već više od sto godina odoleva prelasku na Milankovićev revidirani kalendar, jeste što bi on doveo do menjanja datuma slavljenja Božića i slava, i što se tome, pokazuju Ipsosova istraživanja, dobar deo verujućeg stanovništva u Srbiji oštro protivi.
Rezultati Ipsosovog istraživanja pokazuju da četiri od deset punoletnih građana Srbije smatra da SPC ne treba da pređe na računanje vremena po gregorijanskom kalendaru (već smo rekli da se novojulijanski i gregorijanski poklapaju, pa je to maltene jedno te isto), a kao argumente navode “potrebu za očuvanjem tradicije i identiteta”, dok čak 11 odsto njih “iz inata” ne želi da prihvati usklađivanje kalendara.
Čotrić ovaj problem objašnjava i mišljenjem da bi mnogi verujući Srbi, recimo, obeležavanje praznika po novom kalendaru, odnosno 13 dana ranije nego što smo navikli, doživljavali kao “znak približavanja Rimokatoličkoj crkvi, dokaz prozelitizma i unijaćenja”.
Međutim, ta trinaestodnevna razlika između julijanskog i gregorijanskog kalendara nema nikakve veze s verom i dogmom, već isključivo s matematikom i različitim načinima računanja vremena, odnosno prestupnih godina.
Prema julijanskom kalendaru, prestupna je svaka četvrta godina, dok je gregorijanskim kalendarom uvedeno da su godine deljive sa 100 obične, osim ako su deljive sa 400, kada su prestupne. Tako su 1700, 1800. i 1900. godina prestupne po julijanskom, a obične po gregorijanskom, što između ova dva kalendara, u periodu od uvođenja gregorijanskog 1582. pa do danas, pravi razliku od tri dana. Kada se tome dodaju 10 dana koje je papa Grgur XIII 1582, na sufliranje nemačkih astronoma, izbrisao (skočio sa 4. 10. 1582. na 15. 10. 1582.) iz gregorijanskog kalendara zbog toga što je utvrđeno da u julijanskom kalendaru postoji greška i da godina ne traje 365,25 već 365,2425 dana, dolazimo do današnjeg trinaestodnevnog razmimoilaženja. Štaviše, ukoliko se kalendari ne izjednače, 2100. godine (baš kao ni 1700, 1800. i 1900, ni ona nije deljiva sa 400) ta razlika će porasti na 14 dana.
“Kada neki ‘pravoverni’ Srbi pravoslavci kažu da se nikada neće odreći proslavljanja Božića 7. januara, nisu ni svesni da se po važećem julijanskom kalendaru Srpske pravoslavne crkve dan Hristovog rođenja obeležava 25. decembra”, objašnjava Čotrić za Nedeljnik. “Za njih je, međutim, prava jeres da Božić bude 25. decembra i po zvanično prihvaćenom svetovnom kalendaru, jer je, tobože, tada katolički Božić, pa bi to bio znak približavanja Vatikanu. Istina je, međutim, da se ‘katolički’ Božić 25. decembra slavi i u svim protestantskim crkvama i u većini pravoslavnih. Da li je Vaseljenska patrijaršija izdala pravoslavlje zato što Božić i ostale praznike slavi kada to čini i većina hrišćana na planeti? Da li su Grci, Rumuni i Bugari manje pravoslavni zbog prihvatanja novog kalendara? Naprotiv, u ovim zemljama, koje su, uzgred rečeno, i članice Evropske unije, mnogo je više praktikujućih pravoslavnih vernika nego u Srbiji. Julijanski kalendar nije nikakav pravoslavni model računanja vremena, već kalendar koji je uveo rimski car i mnogobožac Julije Cezar 45. godine pre nove ere.”
Slično nam objašnjava i verski analitičar Draško Đenović, koji kaže da “naš narod neretko misli da su one patrijaršije koje Božić obeležavaju 25. decembra, tj. ‘katolički Božić’, prihvatile gregorijanski kalendar, nesvestan da te patrijaršije rođenje Hristovo obeležavaju prema novojulijanskom kalendaru, a da SPC takođe obeležava Božić 25. decembra ali po julijanskom kalendaru”.
Da uprostimo još više: zbog izbrisanih 10 dana i tri dana razlike nastalih usled različitog računanja prestupnih godina, ono što je u julijanskom kalendaru 25. decembar, u gregorijanskom je 7. januar, ali to ne menja “činjenicu” da je dan Hristovog rođenja 25. decembar. Zbog toga što se SPC vodi julijanskim, a mi praznike izražavamo kroz gregorijanski, dolazi do ovakvih nepoklapanja koja, recimo, isto tako važe i za slave (Nikoljdan je, na primer, 6. decembra, ali ga zbog tih 13 dana slavimo tek 19. decembra).
Tako dolazimo do zaključka da prelazak SPC na gregorijanski ili revidirani julijanski kalendar ne bi doveo ni do kakvog suštinskog “izvrtanja datuma”, ali bi, zbog otklanjanja matematičkih grešaka koje postoje u julijanskom, u praksi ugrozio tradiciju i navike, jer bi, na primer, srpske porodice koje decenijama slave slavu jednog datuma, to morale da čine 13 dana ranije.
Međutim, Đenović za Nedeljnik kaže da su ljudi u Srbiji već doživeli menjanje datuma obeležavanja krsnih slava, i to 1919. godine, kada je Kraljevina SHS uvela gregorijanski kalendar u upotrebu.
“Iskreno, danas niko od nas ne drži do crkvenog, julijanskog kalendara, već slave obeležavamo po gregorijanskom”, objašnjava Đenović. “Na primer, svi oni koji slave Jovandan 20. januara po gregorijanskom kalendaru uvek kažu da je Sveti Jovan 20. januara a skoro niko ne spominje (a često i ne zna) da se on, prema julijanskom kalendaru kog se drži SPC, obeležava 7. januara.”
Zbog svih navedenih razloga, Đenović kaže da, koliko on zna, “danas u SPC niko ne razmišlja ozbiljno o uvođenju revidiranog julijanskog kalendara”.
Na kraju, Aleksandar Čotrić podseća i na mnoge probleme s kojima se Srbija i njeni građani zbog nemogućnosti usklađivanja kalendara svake godine suočavaju.
“U zemljama Zapadne Evrope i SAD se, uglavnom, ne radi od 25. decembra do 2. januara, a u Srbiji od 31. decembra do 9. januara, što većinu domaćih kompanija koje posluju s partnerima na Zapadu dovodi u stanje ‘praznog hoda’ pune dve sedmice”, kaže Čotrić za Nedeljnik. “Ogromni gubici su neizbežni. Kada zapadne zemlje, odmah posle Nove godine, završe s praznovanjem, u Srbiji tek počinju crvena slova. Tokom ovih dana staje svaka privredna aktivnost, a ogromni iznosi novca se troše za provode i neumerenost u hrani i piću. Januar je zato mesec tokom kojeg u našoj zemlji dolazi do drastičnog pada proizvodnje i ekonomske razmene sa svetom, što se odražava i na osetan pad prosečnih primanja na početku godine”, zaključuje on.
Jedinstvo Istanbula i Rima
Priče o usklađivanju gregorijanskog i julijanskog kalendara ovog proleća ponovo su dospele u javni diskurs zahvaljujući činjenici da i pravoslavni i katolički Vaskrs padaju na isti dan, 20. april, i da je, kako za Nedeljnik objašnjava Aleksandar Čotrić, poglavarima Rimokatoličke crkve i Vaseljenske patrijaršije “veoma stalo do toga da sve crkve zajedno počnu da obeležavaju verske praznike, a naročito Uskrs”.
“U septembru prošle godine imao sam jedinstvenu priliku da budem deo delegacije koju su primili patrijarh vaseljenski i carigradski Vartolomej i papa rimski Franja”, priča nam Čotrić. “Na razgovorima u Istanbulu i Rimu, obojica verskih poglavara podržali su nastojanja da se pronađe način da i ubuduće svake godine sve hrišćanske crkve Uskrs slave istoga dana. Prema sadašnjim kalendarima to će se dogoditi 2028, 2031, i još nekoliko puta u ovom veku, ali već u sledećem stoleću računanje se bitno razlikuje. U određenim godinama, kao što je bio slučaj ove, ta razlika iznosi i po pet sedmica.”
On dodaje da i patrijarh i duhovni lider katolika već nekoliko godina ističu da je “skandal odvojeno slaviti jedinstveni događaj vaskrsenja Isusa Hrista”, kao i da je papa Franja 2015. godine u pismu patrijarhu Vartolomeju i ruskom patrijarhu Kirilu ponudio da Katolička crkva usvoji datum pravoslavnog Uskrsa, kako bi se ovo pitanje rešilo.
Milanković je još 1923. godine, po završetku Svepravoslavnog kongresa u Carigradu, pisao da bi se problem duplog obeležavanja Uskrsa veoma lako dao rešiti kada bi rimokatoličke i pravoslavne crkve uskladile astronomske načine izračunavanja dana na koji pada taj praznik, odnosno kada bi sve usvojile metodologiju koju je on izložio prilikom predstavljanja revidiranog kalendara.
“Osnovno pravilo za određivanje Uskrsa isto je i u istočnoj i u zapadnoj crkvi”, pisao je srpski naučnik. “Uskrs treba praznovati u nedelju koja sleduje iza prvog punog meseca posle prolećne ravnodnevnice; ako se taj puni mesec poklopi sa samom nedeljom, onda Uskrs valja slaviti u iduću nedelju. Ova odredba tako je jasna da u izračunavanju datuma tih praznika ne bi moglo biti u hrišćanskim crkvama nikakvog razmimoilaženja, kada bi se one toga rigorozno pridržavale. No hrišćanske crkve služe se za određivanje mesečevih mena starim računskim pravilima koja daju različite i netačne rezultate”, piše Milanković, uz zaključak da je na kongresu odlučeno da pravoslavne crkve prihvate njegove precizne načine za izračunavanje dana Uskrsa, i uz nadu da će isto učiniti i one zapadne.
Međutim, do usklađivanja Uskrsa, baš kao ni do usklađivanja kalendara, još uvek nije došlo.
Đenović kaže da “lično misli da do usklađivanja Uskrsa i neće doći zbog odnosa Moskovske i Carigradske patrijaršije koja je pod direktnim uticajem SAD”, a slično misli i Čotrić.
Čotrić nam objašnjava da “do dogovora neće doći brzo i jednostavno, jer Ruska pravoslavna crkva, kao najveća među istočnim crkvama, to pitanje ne vidi kao prioritetno”.
“Rat u Ukrajini, i crkveni spor između zajednica u toj zemlji, te podrška Carigradske patrijaršije Pravoslavnoj crkvi Ukrajine, koju Moskva smatra raskolničkom, na neodređeno vreme odlažu mogućnost da se postigne sporazum o zajedničkom datumu Uskrsa”, zaključuje Čotrić.
Milanković i revizija julijanskog kalendara napisao/la P.U.L.S.E dana
Pregled tekstova autora – P.U.L.S.E →