Nacija – Hana Arent
Ništa u istorijskim naukama nije opskurnije od njihove terminologije. Arbitrarnost sa kojom se iste grupe po volji nazivaju narodima ili rasama ili nacijama, ležernost sa kojom se termini kao što su nacionalizam, patriotizam i imperijalizam upotrebljavaju kao ekvivalenti, mnoštvo paralela koje se koriste da bi se objasnilo sve pod suncem – ono najbolje isto kao i ono najgore – sve ove dobro poznate karakteristike tekuće istoriografije teže produkciji lakih i čitljivih knjiga koje ničim ne narušavaju duhovni mir čitalaca. S druge strane, ona nekolicina istraživača koji su područje površnih deskripcija ostavili iza sebe, koje više ne zanima neki poseban aspekt ili neko posebno otkriće jer znaju da je na kocki celina, prisiljeni su na avanturu strukturne analize i teško da se može očekivati da će izaći sa nekim savršenim knjigama. Nema sumnje da Delosova studija, izuzetna po bogatstvu i dubini misaonosti svoga sadržaja, pripada ovoj drugoj kategoriji; ona naravno deli sve mane ovakvih knjiga, čiji autori ne provode svoj život u naučnoj kuli od slonovače i zato nekako ne nalaze ni vremena ni strpljenja da organizuju svoj materijal i izlože svoje mišljenje sistematskim redom. Površno i konvencionalno govoreći, Delosova knjiga pati od predugačkih citata, od ponavljanja i izostavljanja, od previše referenci na reference. Ovo, međutim, nije rečeno zarad pukog kriticizma; ovo su samo uzgredne napomene za slučaj nekog, veoma poželjnog, engleskog prevoda.
Temeljnu političku stvarnost našeg vremena određuju dve činjenice: s jedne strane, ona se zasniva na “nacijama” a, s druge, nju neprestano uznemirava i u samom temelju ugrožava “nacionalizam”. Zato je vodeće pitanje Delosove studije, koja se u najširem vidu bavi fenomenom civilizacije, nalaženje političkog principa koji bi sprečio nacije da razvijaju nacionalizam i koji bi tako postavio temelje jedne međunarodne zajednice sposobne da predstavlja i zaštiti civilizaciju modernog sveta.
Civilizacijom je nazvan onaj deo sveta kojim se, kao proizvodom ljudskog rada i mišljenja – “ljudski artefakt” – vlada pomoću institucija i organizacija. Jedan od glavnih fenomena modernog sveta je to da se civilizacija odriče svog starog polaganja prava na univerzalnost i predstavlja se u obliku posebnih nacionalnih civilizacija. Drugi aspekt moderne civilizacije je njena rekonstitucija države (nakon perioda feudalizma); rekonstitucija koja, međutim, ne rešava temeljni problem države: izvor i legalitet njene moći. Treći aspekt je novi fenomen masa, koji pogađa svaku od ovih civilizacija pošto se one pre svega sastoje od društvenih organizacija.
Analiza nacije započinje raspravljanjem pitanja: “Nacije ili rase?” i dolazi do zaključka da oni koji se bave društvenim naukama (koji znaju za porodice i nacije, za etničke i religijske grupe) moraju, pored ostalog, proučiti sva društva koja se zasnivaju na “facijalnom ili cefalnom indeksu”. Ispravno zapažanje da su skoro sve vrste modernih nacionalizama u izvesnom stepenu rasističke navelo je autora na predugačak prikaz svih tekućih naučnih i genetičkih argumenata koji su, na nesreću, uzeti doslovno. (Daré je, na primer, citiran in extenso.) [Volter Daré, autorThe Peasantry as the Life Source of the Nordic Race je bio nemački ministar za prehranu i poljoprivredu od 1933. do 1942, a osim toga i šef centralnog biroa SS-a za rase i naseljavanje. – Džerom Kon] Ova čudna ozbiljnost – i, koliko ja mogu videti, jedina značajna pogreška u pridavanju važnosti – dolazi od Delosovog uverenja da je imperijalizam na neki način logični rezultat razvoja nacionalizma, što je po mom mišljenju samo delimično tačno. Jer, ako je Delos u pravu u svom tvrđenju da su “rase klasifikacije zasnovane na fizičkim i biološkim standardima koje veštački sjedinjuju ljude bez obzira na njihove društvene veze ili zajednice kojima pripadaju”, on greši u pretpostavci da se ovde radi o nekakvoj naučnoj zabludi. Ovde se pre radi o krajnjem političkom cilju rasnih pseudo-nauka, koji se sastoji u pripremanju destrukcije društava i zajednica; njihova atomizacija je pretpostavka imperijalne dominacije.
Ono što sledi je krajnje dobrodošlo razjašnjenje nekih osnovnih pojmova istorijskog diskursa. Narod postaje nacija kada “zadobije svest o sebi koja je u skladu sa njegovom istorijom”; kao takva ona je vezana za određeno tlo koje je proizvod prošlog rada i gde je istorija ostavila svoje tragove. To predstavlja “milje” u kome se čovek rađa, jedno zatvoreno društvo kome se pripada po pravu rođenja. Država je, s druge strane, jedno otvoreno društvo; ona vlada na jednoj teritoriji na kojoj njena vlast štiti i proizvodi zakone. Kao pravna institucija, država zna jedino za građane bez obzira na nacionalnost; njen pravni poredak je otvoren za sve koji žive na njenoj teritoriji. Kao institucija moći, država može polagati pravo na povećanje teritorije i postati agresivna – stav koji je potpuno stran korpusu nacije koji je, naprotiv, dovršio svoje migracije. Stari san o urođenom pacifizmu nacija čije bi oslobađanje samo po sebi garantovalo eru mira i prosperiteta nije baš sasvim besmislen.
Nacionalizam u suštini označava osvajanje države od strane nacije. To je smisao nacionalne države. Rezultat poistovećivanja, koje se dogodilo u devetnaestom veku, nacije i države je dvostruk: dok država kao pravna institucija objavljuje da mora zaštititi ljudska prava, njeno poistovećivanje sa nacijom podrazumeva poistovećivanje građana sa pripadnicima nacije i zato rezultira brkanjem ljudskih prava sa pravima pripadnika nacije, sa nacionalnim pravima. Štaviše, u meri u kojoj je država jedan “poduhvat moći”, agresivna i sklona ekspanziji, nacija preko svog poistovećivanja sa državom zadobija sve ove kvalitete i sada polaže pravo na ekspanziju kao na nacionalno pravo, kao neophodno zarad same nacije.
Osvajanje države od strane nacije započelo je proglašenjem nacionalnog suvereniteta. To je bio prvi korak u transformaciji države u instrument nacije, koji je na kraju završio u onim totalitarnim formama nacionalizma u kojima su svi zakoni i sve pravne institucije države interpretirani kao sredstva za dobrobit nacije. Zato je sasvim pogrešno videti zlo našeg vremena u obogotvorenju države. Nacija je ta koja je uzurpirala tradicionalno mesto boga i religije.
To osvajanje države je bilo omogućeno liberalnim individualizmom devetnaestog veka. Država je trebalo da vlada pukim individuama, jednim atomiziranim društvom čiju je samu atomizaciju bila pozvana da štiti. S druge strane, moderna država je “jaka država” koja je svojom rastućom tendencijom prema centralizaciji monopolizovala sav politički život. Ovaj jaz između centralizovane države i atomiziranog (individualizovanog, liberalnog) društva zatrpan je čvrstim cementom nacionalnog osećanja, koje se pokazalo kao jedina delotvorna živa veza između individua nacionalne države. Pošto je suverenitet nacije oblikovan po modelu suvereniteta individue, suverenitet države kao nacionalne države je predstavljao i (u svojim totalitarnim formama) monopolizovao oboje. Država osvojena od strane nacije postala je vrhovna individua pred kojom sve druge individue moraju da se klanjaju.
Ova personalizacija države, koja je postignuta njenim osvajanjem od strane nacije i oblikovanjem po modelu autonomne individue, je ta koja je prva dovela do one “individualizacije univerzalnog morala unutar kolektiva”, do one konkretizacije ideje koja je prvi put osmišljena u Hegelovoj teoriji države i istorije. Nakon što je specifični hegelijanski idealizam nestao, “ideja nacije, duh naroda, duša rase ili neki drugi ekvivalent zauzeli su mesto Hegelovog Duha; ali je koncepcija celine ostala ista”.
Glavna karakteristika ove koncepcije je to da Ideja, ne više priznata kao nezavisni entitet, nalazi svoju realizaciju u kretanju istorije kao takve. Od tada sve moderne političke teorije koje vode u totalitarizam izlažu uranjanje jednog apsolutnog principa u stvarnost u formi kretanja istorije; to je ona apsolutnost čije otelovljenje one misle da predstavljaju i koje im daje “pravo” prvenstva nad individualnom savešću.
Uspon i funkcionisanje svih jednopartijskih sistema slede logiku i model “pokreta”. Ovi pokreti su “opterećeni filozofijom” koja je realizovana u samim pokretima, dok stare partije, iako su često inspirisane istim političkim teorijama, predmete ovih teorija razumeju kao ciljeve izvan samih partija. Poistovećivanje sredstava i ciljeva – tako karakteristično za moderne “pokrete” – potiče od strukture pretpostavljenog večnog dinamizma. “Karakteristika totalitarizma nije samo to da apsorbuje čoveka unutar grupe nego i to da ga izručuje postajanju.” Naspram ove navodne realnosti opšteg i univerzalnog, posebna realnost individualne osobe je zaista quantiténégligeable, podređena toku javnog života koji je, pošto je organizovan kao pokret, sam po sebi univerzalan.
Ovo je način na koji nacionalizam postaje fašizam: “nacionalna država” transformiše se ili bolje personalizuje u totalitarnu. Nema puno sumnje da će civilizacija biti izgubljena ako posle uništenja prvih formi totalitarizma ne uspemo da rešimo osnovne probleme naših političkih struktura. “Odnosi između nacije i države – ili opštijim i egzaktnijim terminima, između političkog i nacionalnog poretka – uzrokuju jedan od tih osnovnih problema koje naša civilizacija mora da reši. Daleko od toga da je država identična sa nacijom. Država je vrhovni zaštitnik zakona koji garantuju čoveku njegova prava kao čoveka, njegova prava kao građanina i njegova prava kao pripadnika nacije. “Prava funkcija države je uspostavljanje pravnog poretka koji štiti sva prava”, a na tu funkciju uopšte ne utiče broj nacionalnosti koje ona štiti u okviru svojih pravnih institucija. Od ovih prava jedino su ljudska i građanska prava primarna dok su nacionalna izvedena i u njima implicirana. Pošto “nacija predstavlja čoveka u njegovoj zavisnosti od vremena, istorije i univerzalnog postajanja”, njegova prava su “pogođena relativnošću u samom svom izvoru”; jer, nakon svega “biti Francuz, Španac ili Englez nije sredstvo pomoću koga se postaje čovek, to je način postojanja čoveka”.
Dok bi ove distinkcije između pripadnika nacije i građanina, između nacionalnog i političkog poretka trebalo da oduzmu vetar jedrima nacionalizma postavljajući čoveka kao pripadnika nacije na njegovo pravo mesto u javnom životu, obuhvatnijim potrebama naše civilizacije, sa njenim “porastom jedinstva” i porastom nacionalne svesti naroda, treba izaći u susret, s jedne strane, sa idejom federacije. Unutar federativnih struktura nacionalnost bi postala pre personalni nego teritorijalni status. S druge strane, država bi se “ne gubeći svoj pravni karakter sve više i više pojavljivala kao organ koji je nadležan za jednu ograničenu teritoriju”.
Ovo sigurno nije mesto za vođenje rasprave o Delosovom delu, koje je previše značajno da bi bilo kritikovano u okviru jednog prikaza. Može nam se, međutim, dozvoliti jedna napomena. Delosova brilijantna analiza razvoja nacionalizma u totalitarizam previđa podjednako bliske veze totalitarizma sa imperijalizom – koji se pominje samo u fusnotama. A ni rasizam modernog nacionalizma ni ludilo vlasti moderne države ne može se objasniti bez ispravnog razumevanja strukture imperijalizma.
The Nation, Essays in Understanding (p. 307-327), Schocken Books, New York 2004.
Preveo sa engleskog Branislav Dujmić
Tekstovi iz sociologije na portalu P.U.L.S.E
Nacija – Hana Arent napisao/la P.U.L.S.E dana
Pregled tekstova autora – P.U.L.S.E →