Niče i književnost – Malo je čija misao naišla na tako raznoliku recepciju kao što je to slučaj sa Fridrihom Ničeom. Štefan George je njegovo ime kovao u zvijezde i poistovjećivao ga sa Isusom Hristom, Tomas Man ga je smatrao najvećim i najiskusnijim psihologom dekadence, dok su ga, sa druge strane, osporavali veliki pisci poput Hajnriha Mana, koji ga je smatrao antidemokratom i antihumanistom, i Alfreda Deblina, koji je u njemu vidio opasnog desničarskog demagoga. Ipak, čitav 20. vijek je glasno potvrđivao značaj filosofa koji je krenuo u pohod na prevrednovanje svih vrijednosti. Misli Fridriha Ničea odjeknule su filosofijom, umjetnošću i stvarnošću ljudskog duha, i to toliko snažno da se njegova promišljanja prepoznaju u gotovo svakom značajnijem književnom djelu 20. vijeka. Pored toga, iz Ničeove filosofije proizilaze i misli od velike važnosti za književne teorije s kraja 19. i čitavog 20. vijeka. U ovom pogledu se izdvajaju njegova djela Rođenje tragedije i Vesela nauka, no ništa manje nisu važna ni njegova razmišljanja o jeziku iz fragmentarne Knjige o filozofu, a ni, konačno, njegovi osvrti na hermeneutiku.

U svom Rođenju tragedije iz duha muzike Niče je, raspravljajući o porijeklu tragedije, izložio svoju formulaciju pojma pjesničke mašte, koji je, kao što je poznato, predstavljao središte mnogih poetika širom književnoteorijske istorije – počev od Platona i božanskog nadahnuća, pa preko renesansnih mislilaca i njihovog alter deus načela, zatim klasicističkog ukidanja vrijednosti ovom elementu stvaralačkog procesa i romantičarske divinizacije umjetnika, pa sve do ponovnog odbacivanja značaja mašte kod realista. Niče je objedinio sve protivrječnosti ovih književnih teorija, ne razdvajajući umjetnost, nauku, teoriju i život (kako se to ranije činilo), već posmatrajući ih u njihovom međusobnom odnosu. Autor Rođenja tragedije na umjetnost gleda kao na prividno premošćavanje suprotnosti apolonijskog i dionizijskog načela stvaralaštva – dvaju nagona čije je suprotnosti (jasnoća/zanos; pojam/muzika) ujedinila jedino grčka tragedija. Apolonijski nagon vezan je za harmoniju, sklad, formu i savršenstvo; dionizijski, sa druge strane, za stanje opijenosti, nadahnuća, slobode. Kao veliki protivnik ideje prosvjetiteljstva i pukog racionalizma, Niče prednost nad apolonijskim daje dionizijskom nagonu, no pravog umjetnika vidi u sintezi jednog i drugog – pravi umjetnik je „umetnik pijanstva i snova istovremeno“ (Niče, 2001: 58). Kada bismo pojednostavili značenje pojmova koje je Niče uveo u estetiku, apolonijsko bismo mogli porediti sa racionalističkim teorijama klasicizma i realizma, a dionizijsko sa platonskim i romantičarskim viđenjem nadahnuća. No, možda nam simplifikacija ovih pojmova i nije dozvoljena jer, kako primjećuje Johen Šmit (up. Schmidt, 2012: 12), i sam Niče se u mnogim svojim spisima sukobljavao sa poteškoćama u konačnom formulisanju istih:

Ecce homo, Tako je govorio Zaratustra, Sumrak idola i Ljudsko, suviše ljudsko se u određenim djelovima bave istom problematikom..

Niče je pokušavao da odgonetne i problem umjetnika, tj. pitanje ko je i šta je umjetnik. Ovaj dio njegove teorije Slobodan Grubačić (2006: 287) naziva poetikom „varke, maske i pretvaranja“ i dovodi ga u vezu sa osnovnim načelom ničeovske filosofije – perspektivizmom. Niče u Veseloj nauci tvrdi da je svaki umjetnik u biti varalica i glumac, čovjek skriven iza svojih tvorevina:

Ne možemo se dovoljno čuvati od toga da se ljutimo na nekog umetnika zbog njegove povremene, možda veoma nesrećne i drske maskarade; ne zaboravimo ipak da su dragi umetnici svi zajedno pomalo glumci i moraju to biti i da bi bez glume teško duže izdržali.

(Niče, 1984: 121).

U središtu Ničeove poetike varke nalaze se dva elementa: umjetnik kao varalica i publika – neko ko želi da bude prevaren. Na ovo se nadovezuje i Ničeovo kapitalno djelo Volja za moć – jedina istina o svijetu je čovjekova „volja za moć“ i potreba da se ona kontroliše. Jednostavno pojašnjenje ovog pojma u svom djelu Niče i postmodernizam daje Dejv Robinson (2002: 18): „To znači da su ljudi uvek za sebe same kreirali istine, koje su im bile od koristi kako bi preživeli kao vrsta“. Analogno tome, umjetnik je onaj koji kreira istinu koja je korisna njemu samome, a onda i publici, koja se svjesno prepušta kreaciji. Raskrinkavanje umjetnika kao varalice je u romanu Ispovijesti varalice Feliksa Krulana a kome je radio gotovo cijeloga života, nastavio Tomas Man, a sličan motiv se provlači i kroz priče Franca Kafke (Na galeriji, Pjevačica Jozefina ili narod miševa i, naročito, Umjetnik u gladovanju).

Prije negoli pređemo na Ničeovo viđenje hermeneutike, od velikog je značaja osvrnuti se i na njegovo shvatanje jezika uopšte, što se, naravno, može dovesti u vezu i sa pjesničkim govorom. Najznačajnije misli na ovom polju Niče je izložio u eseju O istini i laži u izvanmoralnom smislu. Ničeova poetika ovdje pravi zaokret: na mjesto filosofije, koja je još od Platona, manje ili više, vladala književnoteorijskim raspravama, kod Ničea dolazi retorika. Taj zaokret od filosofije ka retorici dovodi i do još jednog – od pojma ka metafori. Samo što Niče metaforu ne smatra sredstvom retorike, on na nju gleda kao na urođeni nagon čovječanstva, te ne treba miješati njegov pristup retorici sa onim Ciceronovim ili Kvintilijanovim:

Nagon da se obrazuju metafore, taj fundamentalni nagon čovekov koji se nijednog trenutka ne može zanemariti, jer bi se time zanemario sam čovek, gradeći za sebe kao utvrđenje od svojih isparljivih proizvoda, pojmova, jedan pravilni, strogi i novi svet, na taj način uistinu nije ukroćen i jedva da je sputan. On traga za novim područjem svoga delovanja i drugim rečnim koritom i nalazi ih u mitu, naročito u umetnosti. Uspostavljajući nove prenose, metafore, metonimije, on neprekidno spliće rubrike i saće pojmova, neprekidno iskazuje svoju žudnju da sa puno čari i večno iznova oblikuje prisutni svet budnog čoveka, svet šarolik, nepravilan, kauzalno povezan, kao da je svet sna.

(Niče, 2011: 76).

Zato je pokušaj nauke o književnosti da jezik književnosti opisuje i analizira jezikom sam po sebi zabluda jer metaforičan, čak i fiktivan, nije samo jezik književnosti, već jezik uopšte – i jezik nauke i svakodnevice. Sa Ničeom nam postaje jasno da naučno sistematizovanje umjetnosti i književnosti ne pospješuje spoznajne sposobnosti pisca i čitaoca, autora i publike, već ih samo reguliše i njima upravlja. To ne bi značilo ništa drugo do to da bi zadatak teorije književnosti bio da, u ime istine, filosofskim sredstvima sprječava doživljavanje književnosti. Puko vjerovanje u pojmovnost i razum progoni svako doživljavanje i oživljavanje umjetnosti i književnosti:

Logika je samo robovanje u okovima jezika. Međutim, jeziksadrži jedan nelogički element, metafora itd. (ibidem, 82).

Što se tiče hermeneutike, Niče nije dao nikakvu teoriju, niti je svoje misli o njoj izložio na jednom mjestu, već se one nalaze rasute po mnogim djelima, aforizmima i fragmentima. I ovdje nam je od velike važnosti njegov perspektivizam, što bi se pri tumačenju književnog ili filosofskog teksta očitovalo kao posmatranje djela sa različitih stanovišta. Ničeova višestrukost perspektiva polazi od njegovog često citiranog stava o nepostojanju apsolutne istine, tj. o postojanju interpretacija, ali ne i činjenica:

Za Ničea je, štaviše, umetnost bila bukvalno otvaranje beskrajnih dimenzija i perspektiva.

(Grubačić, 2006: 314).

Model Ničeove interpretacije bio je stvaralački, te se njegova teorija tumačenja može nazvati i kreativnom hermeneutikom. Autor Volje za moć je smatrao da svaki interpretator tumačeći tekst tumači i sebe samoga. Interpretacija, u tom smislu, sadrži stvaralačku moć jer svakim novim tumačenjem nastaje i novi smisao, možda, čak, i onaj koji prvobitni tekst nije ni pretpostavio. Po Ničeu se vrijednost interpretacije i mjeri stvaralačkim pomakom, tj. uspjehom dijaloga između interpretatora i interpretiranog.

Za P.U.L.S.E Nikola Barjaktarović

Tekstovi o filozofiji na portalu P.U.L.S.E

.

Literatura:

1. Grubačić, Slobodan. 2006. Aleksandrijski svetionik: tumačenja književnosti od Aleksandrijske škole do postmoderne. Novi Sad: Izdavačka knjižarnica Zorana Stojanovića.
2. Niče, Fridrih. 1984. Vesela nauka. Beograd: Grafos.
3. Niče, Fridrih. 2001. Rođenje tragedije. Beograd: Dereta.
4. Niče, Fridrih. 2011. Knjiga o filozofu. Novi Sad: Službeni glasnik.
5. Robinson, Dejv. 2002. Niče i postmodernizam. Beograd: IP ESOTHERIA.
6. Schmidt, Jochen. 2012. Kommentar zu Nietzsches Die Geburt der Tragödie. Berlin: De Gruyter.

  Društvo, Filozofija, Fridrih Niče, književna teorija, kreativna hermeneutika, perspektivizam, Rođenje tragedije