Njujork – Kako odmah prepoznate turistu? Hoda sa pogledom usmerenim ka nebesima.

Ko prvi put kroči na ulice Njujorka, ostaje zapanjen dimenzijama grada kojem i arhitekte opraštaju mnogo toga, jer je količina sadržaja, kapitala i ambicije po kvadratnom metru srazmerna njegovoj veličini. Kad doživite ove proporcije, utisak ostaje za ceo život. Dinamika, mirisi, saobraćaj, mešanje kultura, vodena para koja izbija iz uličnih šahtova, predimenzionirane porcije hrane, kakofonija automobilskih sirena – sve ovo doprinosi ikoničnom duhu grada koji nikad ne spava.

Osnovan 1624. od Holanđana kao Nju Amsterdam, potpao je pod kontrolu Britanske imperije četrdeset godina kasnije, od kada i nosi svoj sadašnji naziv, u čast tadašnjeg vojvode od Jorka, kasnije i kralja, Džejmsa Drugog. U isto vreme ubrzano se započelo sa iseljavanjem domicilnog stanovništva, mada je od njih ostao jedan bitan trag na mapi grada – vekovna indijanska staza koja danas upadljivo seče Njujork po dijagonali, poznatija kao Brodvej. U 19. veku grad je doživeo ekonomski procvat, prvenstveno zbog imigracije i izgradnje Iri kanala čime je povezan Atlantski okean i poljoprivredne zadruge u unutrašnjosti kontinenta, dosežući do Nijagarinih vodopada i okolnih Velikih jezera.

Iako nam možda izgleda kao betonska džungla, Njujork je rano uvideo izazove svog ubrzanog rasta. Ortogonalna matrica po kojoj je danas kultni grad, kreirana je 1811. i predstavljala je jedan od odlučujućih momenata u razvoju grada. Ovo elegantno rešenje, poznato kao “Komesarov plan”, po kom su formirane avenije u pravcu sever-jug i ulice upravne na njih, omogućilo je organizovano širenje grada i rast vrednosti zemljišta, pogotovu u pravcu severnog dela istočne obale. Vekovima stariji Beograd, svoju prvu takvu mrežu ulica, po kojoj danas prepoznajemo Dorćol, dobio je tek 50 godina kasnije.

Drvo, kog je u Americi i danas u izobilju, činilo je u početku glavni građevinski materijal Njujorka i cele države. Volstrit svoje ime i poreklo duguje upravo drvenom zidu koji su holandski doseljenici podigli kako bi se štitili od Indijanaca i britanskih napadača. Međutim, nakon velikih požara u 19. veku, koji su zahvatali i druge brzorastuće gradove, kao što je Čikago, kamen i cigla postali su bezbednija alternativa, praćeni sve širom upotrebom čelika. Posebno je ovaj materijal omogućio rapidnu izmenu panorame Njujorka sa izgradnjom prvog oblakodera Vulvort 1913.

Investitor Frenk Vulvort akumulirao je svoje bogatstvo osnivanjem lanca prodavnica po principu “sve za 1 dolar” – što svedoči koliko je kapitalizam već tada bio u punom jeku. Uspešne karijerne priče kao što je Vulvortova učvrstile su ideju o američkom snu, te je grad ubrzo dostigao najveću gustinu naseljenosti u svojoj istoriji. Svaki stanovnik imao je u tom trenutku u proseku samo 16 metara kvadratnih životnog prostora, pa se rast grada u visinu ispostavio kao najefikasnije rešenje. Neka predviđanja govore da će se ova kritična gustina dostići opet, u četvrtoj deceniji 21. veka.

Razlog zbog kog je panorama Njujorka prepoznatljiva po velikom broju tornjeva, često apsurdnih proporcija, nije isključivo u kapitalu i ambiciji. Kao i mnogi priobalni gradovi, Njujork leži na mešavini različitih vrsta podloga – steni, glini, peščanom tlu i humusu. Razliku pravi temelj koji je nastao pre više miliona godina, u sudarima tektonskih ploča Amerike i Severne Afrike. Tom prilikom formiran je takozvani “šist”, stena odličnih mehaničkih karakteristika i otpornosti na pritisak, zbog čega je gradnja mnogobrojnih, elegantnih oblakodera zapravo moguća. Poređenja radi, Beograd leži na poroznoj, sedimentnoj osnovi, kao posledica pozicije na ušću dveju velikih reka i nekadašnjeg Panonskog mora. Takva podloga je odlična za agrokulturu, ali prilikom gradnje visokih objekata zahteva upotrebu posebne tehnologije, spremnost na kompromise i stalnu borbu sa vodom.

Uprkos imperativu gradnje u visinu, Njujork je tokom vremena našao način kako da sačuva istorijski bitne građevine, koje su često znatno manjih gabarita od modernijih zdanja. Kontrolni mehanizam je sledeći: ukoliko vlasnik objekta ne iskoristi pun potencijal svog poseda, odnosno koeficijent izgrađenosti (odnos ukupne površine objekta u odnosu na površinu parcele), on taj neiskorišćeni kapacitet, poznatiji kao “air rights”, može prodati komšijama. Ovo pravilo može zvučati kao prost način da se dođe do profita, ali suštinski je vrlo efikasno u praksi.

Primera radi, ukoliko u blok u kom postoji par “omanjih” muzeja dođe investitor koji želi da izgradi što više kvadrata stambenog prostora, umesto da ih prodaju ili poruše, muzeji razmenjuju neiskorišćeni građevinski potencijal za novac. “Win-win” rešenje. Novi investitor dobija pravo da ide u veće visine na svojoj parceli, muzeji dobijaju dodatni prihod, a mi imamo priliku da pratimo kako panorama Njujorka ubrzano evoluira, sa više od 300 građevina koje nadilaze 100 metara visine u 2024. godini.

Ukoliko biste se danas iskrcali na Elis Ajlendu kao što su to činili imigranti pre jednog veka, prvo biste ugledali Statuu slobode, simbol Njujorka, projektovanu od Frederika Bartoldija i Gustava Ajfela kao simbol francusko-američkog savezništva u borbi za nezavisnost. Put bi nas zatim odveo preko Bateri parka, do mesta nekadašnjih kula Bliznakinja a sada lokacije novog kompleksa Svetskog trgovinskog centra, ujedno i najvišeg sa svojih 1776 stopa, simbolišući godinu američke nezavisnosti.

Građevina koja se u tom delu svakako ističe jeste, u medijima često prisutna, zgrada Ujedinjenih nacija, koja oslikava idealizovani duh grada na specifičan način. Podignuto kao simbol mira na mestu nekadašnjih stočnih klanica, na placu doniranom od porodice Rokfeler, to zdanje predstavlja zanimljiv primer preklapanja ideja i kultura. Iako se dizajn često pripisuje Le Korbizijeu i Oskaru Nimajeru, u pitanju je čitav tim američkih i evropskih arhitekata, koji su zajednički uspeli da dođu do skladnog rešenja internacionalnog stila.

Kao demonstracija posleratnog optimizma i međunarodne saradnje, građevinski materijal namenski je nabavljan iz različitih delova sveta – granit iz Švedske, drvo iz Kanade, nameštaj iz Danske, tekstil iz Francuske, bakar iz Čilea, čelik iz Indije, staklena fasada iz Belgije, umetnine iz Austrije. Jugoslavija je darovala beli brački mermer koji i dan-danas krasi enterijere zgrade Ujedinjenih nacija.

Kada prođete pored Crkve Svetog Save na Menhetnu, sačekaće vas moderni soliteri, kao što su “Central park”, “Steinway” i “MoMa Expansion tower”, koji svojim impozantnim razmerama i pogledom privlače imućne ljude iz celog sveta. Empajer stejt bilding permanentnim renoviranjem stojički opstaje u ovoj trci uvis, ali tehnološki napredak čini svoje. Na primeru Njujorka možemo doslovce kazati da je samo nebo granica.

U njihovom podnožju, odmor za čula predstavlja Central park, kao glavna oaza grada. Iako se može činiti da je u pitanju sačuvana prirodna tvorevina, realnost je drugačija. Stotine iseljenih afroameričkih domaćinstava, tone dinamita i isušivanje močvara bili su potrebni kako bi Njujork dobio svoja pluća, po kojima je danas poznat. Samo je za pošumljavanje ovog, nekada potpuno izgrađenog dela grada, bilo potrebno više miliona sadnica.

Iako veštački kreiran, park je danas dom mnogih biljnih i životinjskih vrsta, sa najprestižnijim avenijama na svojim obodima od kojih je najpoznatija Peta, sa svojih impozantnih 17 kilometara dužine i najviše milionera po dužnom metru. Nekadašnje sedište jugoslovenske misije takođe se nalazilo u njoj. U prilog tvrdnji da je Tito imao odličan ukus za nekretnine, govori i to da je već 1946. od porodice Vanderbilt kupljena velelepna rezidencija na Petoj aveniji sa namerom da bude – u epicentru svetskih uticaja i odlučivanja.

Muzej Gugenhajm, remek-delo organske, modernističke arhitekture, izgrađen 1959. godine, takođe se nalazi na ovom potesu. Svojim revolucionarnim načinom kretanja kroz postavku, gde posetilac kontinualnom spiralnom rampom doživljava umetnička dela, izmenio je način na koji arhitekte i javnost percipiraju muzejske objekte. Zanimljivo je da su već par godina kasnije sličan princip, u svojoj izvanrednoj interpretaciji, primenili Ivanka Raspopović i Ivan Antić na primeru Muzeja savremene umetnosti u Beogradu.

I pored svih ovih grandioznih zdanja, ako pitate prosečnog Njujorčanina kakav bi objekat izabrao sebi za život, verovatno ćete dobiti odgovor – “Brownstone house”. Ove starinske kuće, građene od tradicionalnog kamena tople, zemljane boje, s vremenom su postale sinonim za luksuz, pružajući redak osećaj privatnosti i porodičnog života, naročito u Bruklinu, Čelsiju i Park Hajtsu. Osim po boji, lako ih možemo prepoznati i po ulaznim stepenicama koje vode u izdignuto prizemlje, ispod kog je nekada bio smeštaj za poslugu. Scene mnogih holivudskih filmova i serija snimane su upravo na ovim malim pozornicama. “Seks i grad” ne bi imao istu draž da nije tih scena. Izdignut ulaz i dan-danas odražava socijalni status i otklon od svakodnevne ulične vreve. U košnici kao što je Njujork, privatnost i mir su retka roba, tako da ne čudi da osvajanje ovih kvaliteta zahteva sedmocifrene iznose.

Govoreći o Njujorku, izazov je izbeći čestu upotrebu superlativa kao što su “najveći”, “najviši”, najbrojniji”, “najčuveniji”. Tolika koncentracija energije u stanju je da preplavi svačija čula. Magija se ipak krije u prostoru između svih tih tona čelika i stakla. U slučajnom sudaru i razmeni nepresušne energije koja teče gradskim venama. U bogatoj istoriji i tvrdoglavoj adaptaciji. U šansi za svakog došljaka, koji je spreman da zagrize “Veliku jabuku”. Rečima Le Korbizijea:

“Sto puta sam pomislio – kakva katastrofa od grada. I pedeset puta – kakva prelepa katastrofa. Ovo nije grad, ovo je planeta.”

Tekstovi o arhitekturi na portalu P.U.L.S.E