Od Grka preko Arapa do nas – put filozofije i nauke – Nakon cvetanja nauke i filozofije u antičkom periodu dolazi do „mračnog doba“ srednjeg veka. Ipak, nije svuda srednji vek bio tekav – u Arapskom svetu ovaj period je poznat kao „Zlatno doba“. Vođe halifata, pogotovo Abasidskog halifata, su ulagale dosta novca u nauku. Oni su otvarali brojne biblioteke širom svoje teritorije. Naravno, najveća se svakako nalazila u glavnom gradu – Bagdadu.

Kuću mudorosti je osnovao Harun el Rašid u 8. veku kao privatnu biblioteku. Harun je pridavao veliki značaj znanju i stranim naukama i po preporuci savetnika Jahje ibn Halida Barmakija pružao je veliku finansijsku podršku naučnicima koji bi detaljno razmatrali aspekte naučne baštine starih Grka i prevodili njihova dela na arapski jezik. Osim toga, slao je i brojne delegacije naučnika u vizantijske gradove kako bi razgovarali sa vlasnicima biblioteka i doneli u Bagdad dragocene starogrčke rukopise –  ovim počinje Prevodilački pokret koji će imati ogromnog značaja za istoriju nauke.

Harunov naslednik, El-Mamun, je Kuću mudrosti pretvorio u formalnu instituciju i ona će biti na vrhuncu tokom njegove vladavine. Osim prevoda, naučnici zaposleni u njoj su sprovodili i originalna istraživanja. Tokom vladavine Mamuna je podignuta  i astronomska opservatorija, a osim astronomije, naučnici su se bavili istraživanjem na polju mehanike, zoologije, kartografije, medicine, alhemije, ali i studijama humanistike. Zbog originalnih radova koji su nastajali, prevoda grčkih, sirijačkih, sanskritskih, kineskih, indijskih i persijskih tekstova, kao i zbog statusa zaposlenih u Kući mudrositi (akademski i prevodilački rad su bili statusni simbol), ona će do sredine 9. veka u svom sastavu imati najveću biblioteku na svetu.

Znanje i mudrost su bili toliko cenjeni da su knjige predstavljale ratni plen. Ipak, Kuća mudrosti nije bila samo akademski centar. Njeni zaposleni su učestvovali u javnom životu: radili su kao inženjeri, savetnici, lekari, pravili kalendare… Naučnici nisu ni bili ograničeni samo na proučavanje pomenutih nauka i teritoriju države. Mamun je organizovao i finansirao istraživanja koja će zadovoljiti njegovu radoznalost, tako je naručio da se napravi mapa celog sveta i odredi veličina Zemlje. Takođe je organizovao i prva arheološla iskopavanja piramida u Gizi.

Naravno, arapski svet je možda najznačajniji po tome što je sačuvao Aristotelova dela od zaborava, jer njegov rad nije bio popularan u Evropi tokom srednjeg veka. Njegova dela se nisu reprodukovala i nije se cenio njegov rad, tako da je skoro pa nestao iz filozofske baštine poput mnogih drugih antičkih filozofa čija su dela vremenom zaboravljena. No, dok u Evropi nije bio popularan, u Arapskom svetu je bio obožavan!

Biograf ibn Nedim beleži da je Mamun jedne noći sanjao Aristotela i da je pokušao od njega ga dobije odgovore na neka svoja filozofska i teološka pitanja i nedoumice. Aristotel mu je u snu detaljno odgovorio na sva pitanja i nakon što se Mamun probudio, naredio je da se na arapski jezik prevedu sve Aristotelove knjige, ali i trakti, zbirke i poslanice. Nedugo potom čak šalje i delegaciju u Vizantiju i traži da mu donesu sva Aristotelova dela koja mogu da pronađu.

Važno je imati na umu da Kuća mudrosti nije bila izolovani slučaj. Naučne institucije su se u ovom periodu dosta poštovale. Kuća mudrosti jeste imala najveću biblioteku na svetu, ali su brojne džamije imale velike biblioteke. Neimari su tokom podizanja nove džamije u svojim projektima odmah planirali i posebno mesto gde će se nalaziti biblioteka, a kasnije će se tim kompleksima dodati i akademije, škole, istraživačke ustanove i univerziteti. Brojni su primeri džamija koje su imale ogromne biblioteke i akademije, a najpoznatiji primer je svakako Al-Karaouine džamija u Fesu (Maroku) gde je 859. godine otvoren Al-Karaouine Univerzitet koji i danas postoji i ujedno je najstariji univerzitet na svetu koji i dalje radi! No, biblioteke se nisu podizale samo u džamijama, već i u hramovima, mauzolejima, svratištima, konačistima, školama, bolnicama, a nekada su čak pravljene i samostalne biblioteke.

No, kada se govori o Prevodilačkom pokretu, govori se najčešće o celom Zlatnom dobu islama. Ipak, prevođenje nije bilo podjednako popularno tokom celog perioda Abasidskog halifata. Najviše prevoda je urađeno tokom vladavina Haruna i Mamuna, iako će se prevoditi tokom celog perioda rada Kuće mudrosti. Ugled prevodioca i njegovog rada bio toliki da je Mamun lično stavljao državni pečat na prve stranice svakog prevoda koji je bio urađen, jer su mu se svi donosili na uvid. Mamun je posebno voleo filozofsku literaturu i naučnu baštinu antičke Grčke, a to je i pokazivao. Za vreme njegove vladavine u Bagdad su se doselili brojni ugledni nestorijanski, zoroastrijanski, vizantijski, rimokatolički i brahmanski filozofi i mislioci iz Levanta, Irana, Iraka, Indije i Evrope. Oni su za kratko vreme preveli brojne filozofske knjige i trakte sa starogrčkog, perisijskog, sirijačkog, sanskrita, koptskog i latinskog. Ovakva praksa prevođenja je pozitivno uticala i na muslimansku društvenu samosvest i ljubav prema nauci i znanju.

Nije svako mogao biti prevodilac. Prevođenje je zahtevalo posebnu obuku, jer nije u pitanju lak zadatak. Grčki i arapski jezik imaju potpuno drugačiju formulacije reči i sintakse. Indo-Evropski sistem formiranja reči je potpuno stran Arapima koji su morali i da usvoje novu terminologiju, ali je bilo malo lakše u Siriji gde su se prethodno već vršili prevodi. Prevodioci su prilikom prevođenja sa grčkog na sirijački preuzimali originalne grčke reči ili formirali nove „veštačke“ reči. Međutim, ni arapskim prevodiocima velika razlika u jezicima nije pravila problem, prvenstveno zbog toga što je većini prevodioca arapski bio drugi jezik i zato nisu mnogo obraćali pažnju na upotrebu književnog arapskog ili dobru formulaciju. To je ipak pravilo problem onima kojima je prevod bio namenjen – vladarima, visokim zvaničnicima, obrazovnom sveštenstvu; budući da većina njih nije poznavala jezike sa kojih su dela prevođena, niti kako taj jezik funkcioniše. Naravno, naučna dela su morala što preciznije da se prevedu i zato se njima posvećivala veća pažnja nego filozofskim delima kod kojih je autor imao slobodu prilikom prevoda da preformuliše neke rečenice.

Brojni istoričari nauke, posebno oni iz Evrope i Amerike koji se fokusiraju na istoriju nauke na ovim kontinentima, tvrde da je najvažnija uloga muslimanskih naučnika i mislilaca u procesu naučnog razvoja njihovo prenošenje starogrčke naučne baštine. Oni su viđeni kao naslednici starogrčke baštine i njeni prenosioci renesansnom Zapadu. Ovakvo viđenje nije bez osnova. Mnoga starogrčka dela jesu dospela u Evropu ovako, ali nikako nije tačno da su Arapi samo prenosioci. Nakon Mamuna se smanjuje broj prevoda koji se rade i do pre Mongolske invazije skoro sav budžet se trošio na originalna istraživanja. Ovo je između ostalog i zato što je arapsko znanje počelo da prevazilazi znanje njihovih prethodnika poput Grka.

Međutim, Arapi u srednjem veku stvarno vide sebe kao naslednike Grka. Oni u radovima iz 9. i 10. veka pominju da su nauke i filozofija praktično nestale u hrišćanskoj Vizantiji i da su prenete u muslimanski svet. Važno je uzeti u obzir da je ovo viđenje nastalo u 9. i 10. veku kada su bili period sukoba Vizantinaca i Arapa, a Arapi su gubili. Zbog ovoga su muslimanski mislioci koristili filhelenizam kako bi izrazili svoju superiornost. Predstavljali su se kao spasioci grčkog paganskog nasleđa od naroda kojima je prelazak u hrišćanstvo predstavljao ideološku i političku prekretnicu u odnosu na njihovu slavnu prošlost i da zbog toga uništavaju nasleđe predaka.

Arapi su sebe smatrali pravim naslednicima Grka, a ne Vizantijce, i zato su kada su ilustrovali filozofska i naučna dela, svoje Grčke idole predstavljali kao Arape. Tako su i velika imena kao što su Sokrat i Aristotel dobili orijentalni izgled. Naravno, ista priča važi i za Evropljane koji su u svojim srednjevekovnim spisima crtali muslimanske naučnike, poput lekara Al-Razija, kao evropske hrišćanske monahe.

Iako su Arapi na sebe gledali kao na naslednike Grka, oni nisu prevodili sva dela. Prve stvari koje su prevodili bila su naučna dela, da bi tek kasnije zaživela prevođenja filozofskih dela. Poezija, istorija, komedija i drama se nisu često prevodili, jer ta dela nisu korisna poput fizike ili medicine. Prevođene su čak i okultne nauke poput alhemije, a i sami arapski naučnici će sprovoditi istraživanja na ovom polju. Prevođena su dela mnogih istaknutih naučnika i filozofa među kojima su: Aristotel, Platon, Pitagora, Hipokrat, Plotin, Euklid, Teofrast, Ptolemej, Euklid, Heron Aleksandrijski, Papos, Rufus iz Efesa, Doroteus iz Sidona, Aleksandar iz Afrodizijasa, Galen, Nikolaj iz Damaska, Porfirije, Filagreus, Paladije, Proklo, Marions iz Tira…

Koliki je zapravo bio značaj ovih prevoda? Arapi su prevodili što su više mogli. Zbog ovoga pronalazimo borjne primere koji bi bili zaboravljeni da nije bilo njihovih prevoda, jer su originalni tekstovi izgubljeni. Recimo, arapski mislioci su veliki značaj pridavali Galenu i njegovom medicinskom radu. Zato su preveli sva dela, uključujući i filozofska dela koja nisu sačuvana u originalu i ovo je jedina njihova verzija koju danas imamo. Ovakav slučaj nije bio izuzetak, ali imamo i suprotnih primera poput dela Plutarha. Iako se on bavio etikom koja je dosta intrigirala Arape, oni su se o njegovom radu upoznavali samo preko fragmenata prevedenih u Siriji zato što su se originali teško nalazili, iako su davali sve od sebe da ih pronađu.

Prevodi klasičnih grčkih, persijskih i indijskih tekstova su postavili temelj za kasnije cvetanje arapske kulture u srednjem veku, ali su takođe bili i osnova za Evropu gde su prenešeni putem krstaških država, Sicilije i Španije. Za neprocenjivo bogatstvo koje je Španija imala da ponudi u pogledu knjiga, odgovoran je vladar Al-Hakam II, koji je tokom 10. veka skupljao knjige iz celog arapskog sveta u Španiji.

U Toledu je u 11. veku osnovana škola koja se bavila prevođenjem arapskih tekstova na latinski jezik. Naučnici iz cele Evrope su dolazili da se obrazuju i otkriju znanja koje će arapski svet preneti Evropi. Prevođeni su grčki klasici, ali koliki je značaj koji su muslimanski naučnici i prevodioci imali u prenošenju znanja se ne može izmeriti. Svakako, ukoliko bi nestala dela naučnika poput pomenutog Galena i Aristotela, koje su muslimanski mislioci sačuvali od zaborava, bilo bi kao da nikada nisu ni stvorena. No, hrišćanski prevodioci se nisu zadržavali samo na naučnim tekstovima, već je prevođena originalna arapska filozofija i književnost, a urađeno je i nekoliko prevoda Kurana. Ipak, evropski prevodioci su se najviše bavili medicinom i astronomijom – praktičnim znanjima. Osim različitih tema, prevođeno je i dosta dela. Nije poznat tačan broj urađenih prevoda, ali se zna da je samo Žerard od Klemone preveo 87 naučnih knjiga sa arapskog. Svi ovi prevodi će dovesti do razvoja renesanse 12. veka.

Do 13. veka je opala popularnost prevodilačkog pokreta u Španiji i sve se manje prevodilo. Međutim, nije prestalo prevođenje arapske baštine, već je centar prevodilačkog pokreta premešten na Siciliju, koju su Normani osvojili u tom periodu. No, ovde počinju da se intenzivno prevode i matematička dela.

Od svih prevoda, primeri Aristotela i Galena, odnosno cele grčke medicinske baštine, su najilustrativniji za pitanje značaja Arapa u konzervaciji klasičnog znanja. Na Zapadu su dela Aristotela praktično nestala i zato se govori o „Ponovnom otkriću Aristotela“ tokom 12. i 13. veka. Tokom ovog perioda su na latinski prevođeni Aristotelovi spisi sa starogrčkog i arapskog jezika, jer su na latinskom postojale samo „Kategorije“ i „O tumačenju“. Više faktora je uticalo na to što nije bilo Aristotelovih dela prevedenih na latinski. Tu je nedostatak pristupa grčkim tekstovima, ograničene tehnike kopiranja knjiga, kao i što nije mnogo ljudi znalo starogrčki. Naravno, tu je i činjenica da Aristotelov rad isključuje mogućnost ličnog Boga, besmrtne duše i stvaranja, što je dovelo do toga da Katolička crkva cenzuriše njegova dela. Ovo nije pravilo problem muslimanskim misliocima koji su voleli Aristotelov rad i preveli na arapski sva njegova dela, čime su mnoga sačuvali od zaborava.

Što se medicine tiče, ona poput astronomije pripada grupi prvih tradicionalnih nauka koje su muslimani proučavali. Odmah po nastanku države, vladari joj posvećuju pažnju i izdvajaju novac za prevođenje dela i originalna istraživanja. Cela muslimanska zajednica je cenila ovu nauku, a istoričari je po pogledu njene važnosti za društvo poistovećuju sa religijskim naukama. Nakon prevoda dela Galena (Hunein ibn Ishak Ibadi prevodi 95 Galenovih dela na sirijački, a 34 na arapski jezik) i Hipokrata, kao i drugih lekara iz Grčke i Vizantije, Arapi se prebacuju na usavršavanje starogčke medicinske baštine. Otvaraju brojne bolnice sa bibliotekama širom carstva. Velika teritorija koju je prekrivalo njihovo carstvo je olakšala ovo usavršavanje, jer su mogli posebno detaljno da se bave farmakologijom. U Evropu su prenošena dela muslimanskih lekara i mislilaca već od ranog 11. veka. Jedno od prvih dela koja su prevedena na latinski je spis Huneina ibn Ishaka al-Masailu fi at-tib, preveden kao Isagogom. Ovo delo je kasnije korišćeno za formiranje celokupnog medicinskog konceptualnog okvira srednjevekovne Evrope. Arapski lekari i njihovi spisi su bili dosta cenjeni u Evropi, budući da se oni nisu bavili ni prevođenjem grčke baštine niti njenim usavršavanjem.

Još jedna od nauka koja je stagnirala u Evropi, a cvetala u muslimanskom svetu je bila matematika. Ironično, Arapi tokom ranog doba islama nisu pokazivali veliko interesovanje za ovu nauku. U to vreme je glavna upotreba matemetičkih osnova i principa bila u obračunavanju i prikupljanju poreza, a poreski upravnici su bili birani iz redova stranih doseljenika, tako da matematika nije imala velikog ugleda u društvu. Kasnije je, sa intenzivnom urbanizacijom i sve većim potrebama arhitekata i astronoma za matematikom, bilo neophodno njeno izdvajanje kao zasebne discipline.

Osim trigonometrije i geometrije koje su nasledili od Grka i usavršili, uveli su algebru kao novu disciplinu – važno je napomenuti da su pitanja iz ove nauke bila prisutna u delima Pitagore, Arhimeda i Difona od Aleksandrije, ali sismematizaciju discipline i njenu logički validnu primenu vidimo tek kod Arapa. Matematika je potpuno stagnirala u Evropi i zato je bilo teško evropskim misliocima da uhvate korak s njihovim muslimanskim kolegama. Pisana su nova dela u kojima su se oni učili novim konceptima koje su Arapi napravili, kao i novim i efikasnijim načinom zapisivanja brojeva.

Više faktora je uticalo na nepopularnost grčkog nasleđa na Zapadu. Latinski Zapad je bio sumnjičav po pitanju paganskog znanja, a ni Vizantijski Istok se nije mnogo bavio filozofijom. Naravno, tu je i činjenica da se u mnogim manastirskim bibliotekama nisu nalazila klasična grčka dela, a zbog neefikasnosti kopiranja ovih knjiga se one nisu umnožavale. Naravno, nije uvek ovakvo stanje bilo svuda. Tako je tokom Karolinške renesanse u 8. veku – anglo-saksonski monah Alkuin sa još nekoliko monaha ponovo uveo grčke ideje u intelektualne krugove. Nije lako objasniti ni stagnaciju naučnog istraživanja na Zapadu, ali na Istoku te stagnacije u srednjem veku nije bilo.

Dok su Evropljani bili skeptični po pitanju grčke, paganske, baštine, Arapi su uvideli njen značaj. Videli su kako su njihova naučna dela bila praktična i zato su prevodili sva dela koja su mogli da nađu iz matematike, astronomije, medicije, geografije, fizike i mehanike. Sa ovim prevodima su se zainteresovani i za filozofiju Grka i počeli da prevode i filozofe poput Platona. Međutim, imali su svoju specifičnu filozofiju: Islamsku peripatetičku filozofiju (koja je u svojim racionalnim fundamentima slična Aristotelovom filozofskom sistemu) i Islamsku iluminativnu filozofiju (koja nema nikakvih veza sa prethodnom grčkom filozofijom). Takođe nisu obraćali mnogo pažnje ni na logiku koju su Grci razvili; razvili su svoju specifičnu logiku. Ipak, ne zadržavaju se samo ovde.

Zbog ovoga, kada govorimo o značaju Arapa za unapređivanje naučnog razvoja, ne gledamo na njih samo kao na prenosioce klasičnog znanja. Istina, igrali su značajnu ulogu i u tome, ali Arapi su bili „naslednici“ antičke baštine. Oni su prevodili, ali i usavršavali nauke. Njihov rad, što na prevođenju dela Grka, Rimljana, Persijana i Indijaca, što na originalnom naučnom istraživanju – ima neizmeriv značaj za razvoj ljudskog znanja. Prevodi knjiga koje su hrišćani našli u napuštenim biblioteka u Španiji i Siciliji, doveli su do renesanse 12. veka, a bez nje svakako ne bi došlo ni do čuvene Italijanske renesanse. Zlatno doba islama je nezaobilazan deo istorije nauke.

Za P.U.L.S.E Miloš Todorović

  Aristotel, Društvo, Istorija, Matematika, Nauka, prevodilaštvo, srednji vek, zlatno doba