Rembrant i Jevreji – Među raznovrsnim fenomenima sefardske dijaspore, zaslužuju da budu pomenuti smerovi gde su odlazili prognanici koje je gonila Inkvizicija u Španiji i Portugalu, da bi odbegli u pluralističko i tolerantno društvo u Amsterdam, u Holandiju, gde su osnovali vrlo prosperitetnu zajednicu. Amsterdam, poznat i kao holandski Jerusalim, bio je jedan od najvažnijih sefardskih centara tokom 17. i 18. veka. Na starom groblju, koji datira od oko 1630, nađeno je oko 6000 nadgrobnih spomenika, sa natpisima na španskom i portugalskom, čak i sa grbovima porodica, što predstavlja impresivno svedočanstvo o važnosti i uticaju ove zajednice.

Knjiga ”Rembrant i španska sinagoga; novi dokazi o evropskom baroku”, španskog autora Giljerma Diaz Plahe, pomaže da bolje upoznamo ovu zajednicu, preko prijateljskih veza koje je ovaj slavni slikar imao sa Jevrejima iz Amsterdama.

Otkuda ove Rembrantove simpatije prema Jevrejima? Zbog verskih razloga? Zbog njihovog orijentalnog duha i posebnog načina odevanja koji ih je činio idealnim modelima za njegove slike sa biblijskim motivima? Ili naprosto, zbog želje da od bogatih klijenata naplati svoju profesiju? U svakom slučaju, uočava se na figurama Jevreja doza uzvišenosti i plemenitog, crta luksuza i sjaja. Veliki turbani, uvek ukrašeni dragim kamenjem i perčinom, navode nas na pomisao da su težili ka raskošnom doterivanju. Po Diazu Plahi, važnost ovog načina odevanja vezana je za njihov orijentalni karakter. On ukazuje na uticaje koje Amsterdam prima iz Azije preko trgovačkih veza sa Indijom.

Autor nastavlja da se pita o razlozima zbog kojih je, godinama, ”Rembrant u jevrejskim kvartovima Amsterdama tragao za ljudima koji bi bili modeli za njegova tako poznate kompozicije slika sa biblijskim temama”. I dodaje ”Kada se poseti Rembrantova kuća, koju je kupio 1639, primećuje se koliko blizu se nalazi današnja Portugalske sinagoge”. Ovo nam dokazuje familijarnost koju su prema slikaru osećali brojni Jevreji koji su živeli tu, a sama ulica San Antonija kasnije je nazvana Široka jevrejska ulica (Jodenbrassstraat). ”Stoga nas ne iznenađuje da među izloženim portretima u Rembrantovoj kući, koja je sada i muzej, nailazimo i na Efraima Buena, Jevrejina španskog porekla (1599-1655), čuvenog lekara i prijatelja rabina Menaseha Ben Israela”. Uostalom, setimo se da je Ben Israel, istaknuta ličnost svog vremena i osnovač jedne izdavačke kuće, bio prvi koji je u Holandiji štampao knjige hebrejskim slovima. On se istakao takođe i po svom naporu da ukinu zakon koji je zabranjivao Jevrejima da ulaze u Englesku, i objavio, između ostalog, knjigu ”Piedra Glorioza”, koja sadrži 4 ilustracije koje je Rembrant lično napravio, o biblijskim temama.

Diaz Plaha nastavlja i beleži da su figure sa biblijskim izgledom, sa turbanima i posebnom odeždom, bile uobičajene za slikarov život. On je živeo u svetu koji je bio lišen predrasuda, bez ograničenja na teme niti hijerarhiju vrednosti. Njegove teme bile su tamo, na ulici, među kalvinistima, katolicima i Jevrejima. Ovaj suživot između hrišćanskog i jevrejskog u atmosferi poštovanja i tolerancije bio je nešto jedinstevno što se razvilo u Amsterdamu, u Holandiji, kao posledica posebnog puta koji su izabrali Holanđani na polju religije. Bliskost sa biblijskim temama bila je fundamentalna tamo gde su se ljudi od Reforme vraćali Starom zavetu, tražeći slobodno tumačenje teksta, bez straha. Uviđajući važnost baroknih karakteristika u Rembrantovom slikarstvu, Diaz Plaha beleži da je ”Amsterdam bio tada holandski Jerusalim, gde su Jevreji, po nekakvom atavističkom zakonu, izrazili sav onaj misteriozni orijentalizam koji je toliko fascinirao Rembranta – suseda, prijatelja i portretiste mnogih od njih. Scene iz sinagoge koje je slavni slikar ostavio za kasnije, takođe su jedan vid transmutacije španske baroknosti, koja je orijentalizovana preko nordijske vizije”. Poruka o suživotu koju ovo delo šalje, važi za sve narode i za sva vremena, ona danas više nego ikada kazuje da se do dostojanstva i uzajamnog poštovanja dolazi samo preko tolerancije. Jevrejsko-španski svet predstavlja splet kulturnih i socijalnih uticaja, i budi interesovanje istraživača raznih disciplina. Preko ovog izvrsnog dela vide se i uticaji sefardskog nasleđa na poljima umetnosti i ljudskog stvaranja.

Matilde Gini de Barnatan

Za P.U.L.S.E sa ladina prevela i adaptirala Sofija Živković

sofijazivkovic.blogspot.com

  Giljerma Diaz Plaha, jevreji, Menasseh Ben Israel, Rembrant