Srem – Napuštene arhitektonske lepote

Srem – Napuštene arhitektonske lepote – Dok pravoslavni vernici u Srbiji 31. oktobra obeležavaju dan Svetog Luke, ostatak sveta proslavlja “Noć veštica” (engl. Halloween), komercijalizovani praznik strave i užasa potekao iz paganskih običaja. Opšta popularizacija Noći veštica, naročito u Americi, poprima takve razmere da se poslednjih godina ceo oktobar naziva Halloween Season. Shodno tome, mediji se bukvalno takmiče u objavljivanju priloga posvećenih zabavnim temama sa primesama horora, od kojih su česte i priče o “kućama duhova”: napuštenim objektima gotske, viktorijanske ili (u SAD) kolonijalne reminiscencije.

Slični tekstovi u ovo doba godine pojavljuju se i kod nas, i to obično kao copy/paste objava sa stranih sajtova. A pored toliko napuštenih i/ili razrušenih objekata oko nas, među kojima ima pravih arhitektonskih bisera, stvarno je sramota što su novinari ponekad suviše lenji da izađu iz kancelarije i naprave zanimljivu reportažu, ali je još veća sramota što država dopušta da se neki izuzetno vredni spomenici doslovno raspadaju pred očima posmatrača.

Kako se sistemski problemi teško mogu rešiti, ostaje nam samo da na neke od ovih zgrada skrenemo pažnju, makar i povodom “Noći veštica”. Dalje u tekstu biće reči o nekoliko ovakvih objekata u Sremu, uz napomenu da ovo nikako nisu sve napuštene zgrade Srema, a kamoli Vojvodine i Srbije.

Osim geografske odrednice i izgleda koji bi vrlo lako mogao da se utopi u scenografiju nekog filma strave i užasa, zajedničko za sve zgrade prikazane u tekstu jeste da su nisu devastirane namernom akcijom (kao npr. ratnim dejstvima) već nemarom društva, a neke od njih prate i prilično mračne priče.

Špicerov dvorac u Beočinu

Verovatno najpoznatija “kuća duhova” u Sremu i u Vojvodini, Špicerov dvorac izgrađen je krajem XIX veka po narudžbi Ede Špicera, tadašnjeg vlasnika beočinske cementare.

O Špicerovom bogatstvu i uticajnosti dovoljno govori činjenica da je za izradu projekta angažovan u to vreme najznačajniji mađarski arhitekta Imre Štajndl, autor čuvene zgrade parlamenta u Budimpešti. Štajndl je rezidenciju Špicerovih projektovao u eklektičkom maniru, sa uticajima gotske, renesansne, barokno-klasicističke i secesionističke arhitekture, a za izradu enterijera i fasadne dekoracije bili su angažovani najbolji umetnici.

U svojoj knjizi “Snovi zatravljenih kula”, Milan Belegišanin prenosi zanimljivu (i mračnu) legendu vezanu za izgradnju dvorca, koju možete pročitati ovde. Po izbijanju II svetskog rata, porodica Špicer je napustila Beočin i nikad se više nije vratila, a zgrada je posle rata dugo služila kao hotel i restoran. Početkom devedesetih godina prošlog veka je napuštena, nakon čega je počelo njeno brzo propadanje.

Dvorac se nalazi na listi značajnih kulturnih dobara Vojvodine i kao takav je pod zaštitom države. Uprkos tome, zbog značajnih oštećenja konstrukcije zgradi potpuno zabranjen pristup. Da bi se dvorac makar malo spasao od propadanja, 2019. godine je izvršena rekonstrukcija krova, u kojoj su nestale karakteristične kule koje se mogu videti na gornjoj fotografiji…

Crkva Svetog Ivana Nepomuka u Putincima

Jedan od najupečatljivijih sakralnih objekata Srema, evangelistička crkva Svetog Ivana Nepomuka u centru Putinaca bukvalno štrči iz ravnice, vidljiva već iz velike udaljenosti od ovog naselja kraj koga prolazi pruga Beograd-Šid.

Putinci se u istorijskim spisima prvi put pouzdano pominju već u XV veku, kao prevashodno nemačko naselje, a značajnije naseljavanje Srba počinje tek sa Prvom velikom seobom, 1690. godine. Sve do II svetskog rata, Nemci su predstavljali većinsko stanovništvo u Putincima, pa zato ne čudi ovolika impozantnost protestantske crkve, i po dimenzijama i po položaju u svom okruženju.

Crkva je izgrađena na samom kraju XIX veka, ali je zbog upotrebe istorijskih stilova mnogi smatraju starijom. Ponegde se u literaturi pominje da je u vreme izgradnje susednog pravoslavnog hrama 1871. godine u naselju već postojala mnogo starija protestantska crkva, ali je po svemu sudeći u pitanju pogrešna informacija.

Tokom II svetskog rata nemačko stanovništvo se masovno iselilo iz ovih predela, a crkva je dugo ostala u funkcionalnom stanju, iako napuštena: poslednja misa je održana krajem sedamdesetih godina prošlog veka, a velike orgulje (među najvećim u Austrougarskoj) i crkvena zvona, koja su se po priči meštana čula sve do Rume, bili su upotrebljivi i dugo nakon toga.

Mada u mestu više praktično nema potomaka nemačkih porodica Putinčani se svejedno ponose ovom velikom građevinom, ali su decenije nekorišćenja na njoj ostavile značajnog traga. Tome doprinosi i činjenica da se ne nalazi ni na jednom spisku zaštićenih objekata.

Crkva Svetog Rudolfa u Banoštoru

Duga istorija Banoštora neraskidivo je vezana za katoličku crkvu. Postojanje prvog naselja na ovom mestu zabeleženo je još u XII veku, a od XIII do XV veka tu se nalazio takozvani Banov samostan, u kojem je tokom tog perioda bilo i sedište Sremske biskupije, sa katedralom koja je zabeležena u istorijskim spisima ali su je Turci srušili do temelja, tako da do danas nisu pronađeni njeni ostaci. Crkva Svetog Rudolfa, skoro na samoj obali Dunava, nije imala ništa srećniju istoriju.

Građena u periodu 1910-1914. godine, po konačnom oslobođenju ovih krajeva od Turaka, bila je u funkciji svega tridesetak godina. Nakon II svetskog rata u selu nije ostala nijedna katolička porodica, pa je ova velika zgrada neo-romaničke arhitekture ostala potpuno napuštena. Zub vremena je učinio svoje: prvo je stradala drvena konstrukcija krova nad brodom, zatim pre nekoliko godina i krov nad zvonikom, a od vremena nastanka gornje fotografije urušio se i veliki čeoni zabat…

Stanje u kom se ova vredna građevina danas nalazi zaista je stravično, a izlišno je pominjati da nije ni pod zaštitom države. Ipak, stav Pokrajinskog zavoda za zaštitu spomenika kulture, da bi crkvu trebalo sanirati i spasti od daljeg propadanja, uliva bar malo nade u njen opstanak. Samo što do tada možda od nje neće ostati šta da se spasava…

Kapela kalvarija na starom rimokatoličkom groblju u Rumi

U hrišćanskom svetu, pod pojmom kalvarija obično se misli na obredno mesto na uzvišici koja simbolički predstavlja brdo Golgota u Jerusalimu na kojem je razapet Isus. Kapela kalvarija je autentični oblik sakralne arhitekture ravnice, sa ravnim krovom uređenim tako da zamenjuje kalvariju kao uzvišicu, sa tri krsta koja simbolišu biblijsku scenu raspeća Hrista i dva razbojnika.

Kalvarija na starom rimokatoličkom groblju u Rumi jedna je od starijih sačuvanih građevina u gradu, nastala u prvoj polovini XIX veka, ali o okolnostima njenog nastanka nema sačuvanih podataka. Iako ima status značajnog kulturnog dobra i kao takva se nalazi pod zaštitom Pokrajinskog zavoda za zaštitu spomenika kulture, verovatno ne postoji osoba u Rumi koja se seća kapele u drugačijem izdanju od ruiniranog, a njeno propadanje ubrzano je u poslednjih nekoliko decenija.

Priče da se na njenom krovu noću okupljaju članovi nekakve sekte svakako su izmišljene, ali je istina da je dugo služila kao okupljalište pripadnika pojedinih supkulturnih grupa, pre svega pankera. Međutim, nakon više incidenata koji su pre nekoliko godina kulminirali jednom bizarnom smrću o kojoj se mnogo pisalo i pričalo, kapeli je u potpunosti zabranjen pristup i za sada ne postoje inicijative za njenu sanaciju…

Ovo je samo nekoliko zgrada koje bi možda bilo zanimljivo pomenuti u Halloween kontekstu.

Lista napuštenih arhitektonskih vrednosti Srema ovde se ne završava. Od nekadašnjih rudnika i industrijskih postrojenja, preko zaboravljenih hotela i odmarališta do opustelih sokaka u polumrtvim selima, praktično ih je nemoguće pobrojati. Spisak vrednih objekata oštećenih ili potpuno uništenih u ratovima jednako je obiman.

Na nama ostaje da svojim akcijama odlučimo hoćemo li biti upamćeni kao generacija koja je gradila ili koja je rušila, ili pak ona koja je pokušala da spase ono što se spasti može, uspela u tome ili ne.

Tekst i fotografije Milan Mirković

PerpetuMMobile

Arhitektura, Milan Mirković, perpetuMMobile, Srem, Vojvodina