The power of memories – Ken Russell

Posmatrajući filmsku dramatizaciju iz ugla jednog kritičara, moramo uzeti u obzir činjenicu da su režiseri često prinuđeni da dodaju određene scene kako bi na što bolji način dočarali određeni period u životu kompozitora, što scenario čini interesantnijim, ali ne predstavlja egzaktnost na njegovoj biografskoj osnovi. Pored ovakvih filmova, podjednaku važnost imaju i dokumentarci, koji publici sa drugačijim pristupom i temeljnijim istraživačkim radom pružaju mnogo više dokaza i relevantnih podataka.

Šezdesetih godina prošlog veka, čuveni britanac Ken Rasel (Ken Russell) stekao je reputaciju briljantnog filmskog režisera, prvenstveno zbog kontroverznih scenarija i filmskih ostvarenja koja su bila inspirisana životom čuvenih evropskih kompozitora, u formi serijala televizijskih dokumentaraca koji su prikazivani na britanskoj BBC televiziji. Stoga, najveći deo publike koji ceni njegov rad potiče iz elitnih umetničkih krugova, ali i naravno, onima koji prepoznaju kvalitet i značaj ovakvih filmova.

Nakon razgovora sa ćerkom austrijskog kompozitora, Gustava Malera (Gustav Maler), Rasel je dobio pregršt informacija i došao na ideju da napravi film o njenom ocu. Tako je 1974. godine objavio film pod nazivom Maler, što nosi svojevrsni pečat režiserovog ikonoklasičnog stila. U narednom delu teksta ćemo spomenuti najrelevantnije scene za koje smatramo da su imale presudan uticaj na život i rad ovog kompozitora i naravno, samog gledaoca, koji kroz film gradi sliku o njemu.

Na samom početku filma, uz efeknu muziku iz Desete Malerove simfonije, možemo videti scenu kuće koja gori pored jezeru gde je Maler komponovao, što neki kritičari tumače kao metaforu inspiracije koja je gorela u njemu kao vatra ili kulminaciju njegove kreativnosti i artističke destruktivnosti. Sledeća scena je direktno nadovezana na prethodnu i postavljena na stenovitom mestu gde je u jednoj steni isklesan Malerov lik, a pored njega žena koja se poput gusenice budi iz larve, puzi i ljubi njegovo kamenito lice – čime režiser simbolički aludira na njen pokorni odnos, privrženost i neuzvraćenu ljubav. Veliki broj kritičara čitavo ovo ostvarenje shvata kao prikaz njihovog burnog odnosa u kojem se Malerova žena, Alma Šindler (Alma Schindler), odrekla sopstvenih ambicija i karijere kako bi se posvetila njemu i deci. Ipak, pored nežne prirode i krhkog izgleda, možemo reći da je bila samouverena i jaka ličnost koja se uporno borila da ostvari muzičku karijeru i dobije više pažnje i ljubavi od Gustava, uprkos njegovoj okrutnosti, zatvorenosti i opsesiji muzikom.

Manjak novca i svađe u porodici dovele su Malera do konverzije u katoličanstvo, tako da nam režiser u narednim scenama prikazuje njegovu kontroverznu fantaziju poput ritualnog nemog filma sa titlovima, praćenog odgovarajućom muzikom. Prvi naslov koji se pojavljuje je Preobraženje – Kozima Vagner i Gustav Maler, a zatim Valhala – Hram boginje muzike, Kozime Vagner. Kozima (Antonia Elis) je prikazana kao reminiscencija na Vagnerove Valkire i nosi kostim koji podseća na nacističku uniformu. Maler je obučen kao rabin, u crnoj odori i šeširu sa jevrejskim simbolom u rukama. Kada dolazi do Kozime i njenog hrama, polaže simbol pred njene noge, pokorava se i spremno prihvata svaki izazov koji sledi. Posle vatrenog krštenja, Kozima mu daje čekić kako bi pretvorio Davidovu zvezdu u mač koji mu je potreban za krvoproliće zmaja starih bogova. Iznad zmajeve pećine možemo videti jevrejske reči, a simbolika čitavog čina predstavlja potpuno raskidanje veze sa starom religijom i tradicijom. Posle borbe sa čudovištem, Maler se vraća sa krvavom svinjskom glavom koju po Kozminoj naredbi jede zajedno sa mlekom i na taj način potpuno odbacuje svoju veru i jevrejska načela. Kao vrhunac čitavog događaja, zajedno sa Kozmom peva uz Vagnerovu kompoziciju pod nazivom Jahanje Valkira.

San smrti počinje dijagetičkom muzikom, kada vojnik svira početak Pete Malerove simfonije, nakon čega sledi nedijagetička muzika ispred krematorijuma, koja prati noćnu moru u kojoj je kompozitor spaljen živ i od koga ostaje samo pepeo sa očima. Čitava scena koju je Rasel osmislio, gde Alma kao žena lakog morala, na razne načine ponižava Malera posle smrti, dovodi do zaključka da je kompozitor bio paranoičan, ljubomoran i prestrašen od same pomisli da ga žena ostavi. 

Uzimajući u obzir sudbinu pomenutog kompozitora, film možemo shvatiti kao otvoreno delo čija koncepcija je osmišljena kao biografska priča koju gledaoci zbog simbolike i zagonetnih scena mogu da shvate potpuno subjektivno, na čijoj okosnici je kompozitor u sukobu sa samim sobom. U najvećem broju slučaja, sećanja i flešbekovi kompozitora su pokrenuti pesmom, frazom ili događajem, uz savršeno sinhronizovanu primenjenu muziku što za ovo delo predstavlja veliki plus. Idealan primer za to su limeni duvači koji ga asociraju na traumatičan period detinjstva, i deca koja ga dočekuju sa cvećem na stanici kao reminisenciju na smrt jedne od njegovih ćerki.

Pored scenografije i kostima koji su birani sa velikom pažnjom, muzika za ovaj film predstavlja vrlo bitnu okosnicu svakog događaja i uglavnom egzistira u formi nedijagetičke muzike koja spaja Malerov život i rad. Pored toga, ona poseduje narativnu ulogu i snažnu dramatičnost, tako da je možemo posmatrati podjednako važnu kao i ličnosti u filmu. Klaudia Gorbman u svom delu Unheard Melodies: Narrative Film Music: Bloomington, Indiana University Press (1987), govori o modelu i značaju narativne muzike koji se ogleda u naglašavanju i isticanju postojećih emocija i raspoloženja, što je upečatljiva odlika samog filma; a Malerovu muziku posmatra kao muziku koje je daleko od holivudskih klišea, iako poput Vagnerove klasične partiture već decenijama egzistira u holivudskim filmskim blokbasterima. 

S obzirom na to da je porodica kompozitoru uvek predstavljala značajno mesto u životu i imala ogroman uticaj na njegov muzički opus i duhovni život, režiser je pomoću flešbekova i imaginacije prikazao reminiscenciju na Malerovo detinjstvo i ključne segmente života koji su uticali na njegovu ličnost. Stoga, možemo zaključiti da režiser ovim filmom nije imao nameru prezentovanja biografije, već filmske dramatizacije sa transcendentalim značajem sećanja kroz vreme i prostor.

Za P.U.L.S.E Aleksandra Lukić

  Film, Ken Rasel, režija, Umetnost