Topalovići antropocena

Esej iz knjige Preumljenje Zemlje: Futuristički eseji o prirodi

Predrag Slijepčević, Akademska knjiga, Novi Sad, 2020

Naučnici su oni koji uče više i više o manje i manje, da bi na kraju znali sve o ničemu. Filozofi su oni koji uče manje i manje o više i više, da bi na kraju znali ništa o svemu. „Teorija svega” i „Teorija ničega”: u čemu je razlika?

Naravno, parafraza misli autorskog dueta Erik Šnajder (naučnik) i Dorion Sejgan (pisac),  gruba je slika stvari. Kao i uvijek, đavo se krije u detaljima. Kada bolje upoznamo đavola u detaljima, da li novo poznanstvo mijenja sliku gornje naučno-filozofske vragolije?

Odgovor koji daje filozof nauke, Karl Poper (1902–1994), izgleda kao da produbljuje vragoliju. Poper koristi metaforu koja ima prizvuk čuvenih ribolovačkih priča. Naime, Poper je govorio da su naučne teorije mreže kojima pokušavamo uloviti ribu – njegova metafora za objašnjenje materijalnog svijeta. Smatrao je da su naše ribolovačke vještine samo iluzija. Bez obzira na to što se mnogi hvale da su ulovili krupne ribe.

Da li je Poperova namjera bila provokacija, ne možemo saznati jer odavno nije među živima. Ne znamo ni da li se bavio ribolovom. Prosudite sami, uz napomenu da je Poper bio kontinentalni filozof na radu u anglosaksonskom svijetu. (Pouka: morate ga čitati između redova.)

Poper je aludirao na idealizaciju da su zakoni fizike krajnje objašnjenje svega. Kada ih jednom otkrijete, dokučili ste suštinu – ušli ste u sâm um Boga. Zakoni fizike tako postaju univerzalna epistemološka valuta za vrednovanje svih ostalih formi znanja. Njutn, Laplas, Ajnštajn, Hoking…  svako je na svoj način tragao za idealom pronicanja u um Boga. Bog je po njima morao biti fizičar.

Mačo-antropocen

Međutim, šta je o ovome mislila neukrotiva Lin Margulis? Jedina žena u istoriji nauke koja se drznula da kritikuje tradicionalno muške ideale.

Evo njenog stava izraženog kroz pero njenog sina Doriona Sejgana.

Stvarni život je prljaviji, sadrži više nego što sanjaju biolozi koji oponašaju fizičare, njutnovce, matematičare koji su izgledali kao da su, a ponekad su i tvrdili da su, intuitirali Božji um. Nije tako, odjekuje njeno životno djelo sa zelenih brežuljaka koje su stvorile fotosintetske bakterije. Takav Bog je sitni fantom koji pripada plitkom, čija je istinska proporcija samo kulturna sjena stvarnog života koji je stvorio ne samo „Njega”, već i žene što su rodile bebe izrasle u muškarce koji su konstruisali takve narcisoidne fantazije.

Muške narcisoidne fantazije su, očekivano ili ne, proizvele čudovište koje se bukvalno valja iza brda i prijeti da poremeti stabilnost našeg svijeta. Ime ovog čudovišta je antropocen. Lin Margulis bi ga sigurno zvala mačo-antropocen: tehnički proizvodi zapadne civilizacije iza kojih stoji institucionalizovana tehno-nauka kao konj upregnut u kočije mačo-kapitalizma. Ove kočije su direktno odgovorne za biološku anihilaciju – uništavanje ekosistema od koga svi zavisimo. Pjesničku viziju mačo-kapitalizma podario nam je Vasko Popa kroz divnu poemu Konj:

Obično

Osam nogu ima

Između vilica

Čovek mu se nastanio

Sa svoje četiri strane sveta

Tada je gubicu raskrvavio

Hteo je

Da pregrize tu stabljiku kukuruza

Davno je to bilo.

U očima lepim

Tuga mu se zatvorila

u krug

Jer drum kraja nema

A celu zemlju treba

Za sobom vući.

Ko je kriv za budućnost od koje strahujemo? Kako objasniti običnom čovjeku suštinu krupne nezgode koja je zadesila čovječanstvo: od klimatskih promjena do razaranja ekosistema; od globalnog političkog nepoštenja do globalne finansijske mafije? Objašnjenja koja nude vodeći naučnici i filozofi treba uzimati sa rezervom. Jednostavno, previše su blizu epicentru da bi mogli dati pošteno mišljenje. Kao što kaže Noam Čomski, oni su sluge vlasti.

Za objašnjenje je potrebno nešto mnogo bliže običnom čovjeku, nešto što je daleko od vlasti i manjinske elite. Nešto poput snage Šekspirovog dramskog izraza, ili možda dubine misli Fjodora Dostojevskog. Ali, da je Šekspir  danas živ i da piše o savremenom svijetu, da li bi njegove drame možda bile ismijavane ili čak zabranjivane? Da li bi i Dostojevski doživio sličnu sudbinu?

Domaći Šekspir

Srećom, Lin Margulis nam indirektno otkriva da u našoj kulturi postoji pisac koji ima snagu šekspirovskog izraza. Ovo može zvučati nerealno, otrcano, nacionalistički hvalisavo, provincijski arogantno, ili čak uvredljivo za način razmišljanja sadašnjih kontrolora naše kulturne baštine. Ali, djelo ovog pisca je univerzalno prihvaćeno na kulturnom prostoru zemlje koje više nema, a nekada se zvala Jugoslavija. Njegove drame su jednako popularne u Zagrebu, Beogradu, Sarajevu, Podgorici… On ne razdvaja nego spaja. On je pisac koji je stvorio Topaloviće.

Vjerovatno u svjetskoj literaturi ne postoji djelo kao što je drama Dušana Kovačevića, Maratonci trče počasni krug, u čijoj se strukturi krije objašnjenje mehanofilije modernog svijeta – onoga svijeta kojim dominira narcisoidno fantaziranje odraslih muških beba.

Gdje to u svjetskoj literaturi postoji porodica sa šest generacija muškaraca, bez ijedne žene u njoj? Kada se ova literarna slika muške dominacije sagleda u svjetlu razmišljanja Lin Margulis, prosto se zapitate je li ikada igdje napisano nešto originalnije o muškim narcisoidnim fantazijama, od Topalovića. Topalovići nisu samo balkanski fenomen. Oni su globalni fenomen i neotkriveni dio svjetske kulturne baštine.

Kulturni prostor koji se nekada zvao Jugoslavija imao je priliku da ovu istinu sazna mnogo ranije od njegovog globalnog ekvivalenta, koji je vjerovatno neće saznati nikada zato što njime dominiraju Fejsbuk, Tviter, kompjuterske igre, Holivud, rijaliti televizije, supermeni, vještačka inteligencija, lažne vrijednosti Silicijumske doline, praznoglavost globalnih milijardera, nuklearni mačoizam i sve ostale plitkosti muških narcisoidnih fantazija.

Alisa iz Zemlje čuda

U mojoj knjizi Svetac i grešnik (Akademska knjiga, Novi Sad, 2018) ukrštaju se putevi famoznih grobara Topalovića i Alise iz Zemlje čuda. Iz njihovog izmišljenog susreta u Beogradu rađa se poražavajuća slika modernog svijeta kojim upravlja duh Topalovića. Alisa pokušava da nam objasni biološku suštinu fenomena „Topalović“ i da kaže kako još ima nade za one koji misle drugačije – da antropocen nije kolektivna krivica čovječanstva nego manjinskog duha Topalovića. Ako prihvatimo kolektivnu krivicu, postajemo saučesnici u konstrukciji „Dugog konačišta”, globalnog preduzeća za sahranjivanje našeg svijeta. Topalovići tako postaju metafora za „muške narcisoidne fantazije”. Alisa je, sa druge strane, stvarna osoba – najveća pobunjenica u istoriji nauke, neukrotiva Lin Margulis.

Za P.U.L.S.E  Predrag Slijepčević

  Filozofija, Karl Poper, Lin Margulis, Nauka