‘’Usta puna zemlje’’ Branimira Šćepanovića

Cjelokupna umjetnost je samom svojom djelatnošću oduvijek težila subjektivnom i indvidualnom, te se može reći da je to jedno od njenih osnovnih određenja. Shodno tom određenju, umjetnik je spoljašnji svijet reflektovao na sopstveni – unutrašnji i time lupio pečat unikatnog i autentičnog na prilike i događaje koji su značili opšte i objektivno. Tako su umjetinčka djela ostala kao svjedočanstva, ne samo umjetničog dostignuća pojedinca, vec slike jednog doba ili cijele epohe. Kako se iz epohe u epohu, društvo borilo za opstanak, te se u toj svojoj borbi transformisalo shodno prilikama koje su ga okruživale,tako je i umjetnost pisanja, metaforički posmatrano, bila poput čovjeka koji se bori za opstanak u duhovnom smislu.

Proučavajući književnost iz istorijskog,teorijskog i kritičkog ugla, zadržavajući se na istorijski, proučavamo i društvene prilike koje su uticale na nastanak određenog djela, dok ga aspekti estetskog i umjetničkog stavljaju van istorijskih tokova i čine vanvremenskim. Činjenica je da je našu književnost[1] (možda bolje nego ijednu drugu) najbolje razumjeti ako smo upoznati sa istorijskim prilikama koje su pratile njen razvoj i tako uticale na nastanak umjetničkih djela. Onaj put kojim se kretala naša država (ili bolje reći države) bio je i putokaz stvaranja u svjesti naših književnika određenog perioda, te su tako i književna djela ponijela sa sobom pečat određenog doba – ideološko, sociološko i pshološko stanje države i društva odražavalo se ,kroz istoriju, na poeziju i prozu koje su u datom periodu , pružale bolji uvid u sve te segmente i stvarale kompletnu sliku, ne samo društva, već i položaja čovjeka u tom društvu.

Pružajući pogled na srpsku prozu druge polovine 20. vijeka ,nemoguće je ne osvrnuti se na duhovno stanje društva u tadašnjoj Jugoslaviji, u kojoj je vladao komunzam. Činjenica je da je zemlja, nakon rata, bila spremna za duhovnu i prosvetiteljsku obnovu samo kroz određenu ideologiju koja će svojim uvjerenjima pokrenuti i podići drustvo na nivou na kojem je bilo prije rata,ako ne i većem[2]. Naravno, takva situacija odražavala se na književnost i na umjetnost uopšte, te u jednopartijskom sistemu, u kojem je vladao kult narodnooslobodilačke borbe i jednog čovjeka, nastaju i djela koja propagiraju jednu ideju (Ćosić, Davičo,Lalić). U tom smislu, strogo uzevši, djela koja su nastajala  50-ih godina 20. vijeka bila su prožeta naconalno-oslobodilačkom svijesću i idejama, te je u moru takvih stvaranja, posmatrano iz današnjeg ugla, bilo teško pronaći i izdvojiti nešto drugačije i autentično.

,, Učinak Ćosiceve i Isakovićeve proze na svijest čitalacke publike može se mjeriti događajima koji su zadesili srpski narod pod kraj 20. veka dovevši ga na ivicu propasti. Sistematski je uništavano kritičko mišljenje generacije i nametana projektovana slika svijeta jednog sistema kao najboljeg mogućeg, sa genijalnim vođom na čelu. Propao je Beket, skinut sa pozoršnog repertoara. Da ne kvari omladinu besmislenim nadama i čekanjem. Koga?”[3]. Polazeci od jedne ovakve savremene kritike, ovakva književnost je oštro osuđivana, ne iz estetskog, već iz istorijskog ugla. Desilo se to da je društvo ”progutalo” umjetnost, stavilo je pod svoju vlast u takvoj vezi ove dvije, može se reci, esencijalne stvari, zaboravilo se da je književnost jedan strukturirano zaokružen sistem ,koji živi svojom životom,a taj život traje vječno, bez obzira da li mu to društvo dopušta ili ne. Pa, iako je ”projektovana slika svijeta jednog sistema kao najboljeg mogućeg”, Beket u takvom sistemu nije mogao propasti, jer svaka slika ima i svoje naličje, na kojem se ocrtava vječno Volterovo pitanje ”Ako je ovo najbolji svijet, kakvi li su ostali?”[4] Upravo, u ovom ironicnom pitanju leži kontekst stvarnosne proze ili, tzv, proze novog stila, koja se na književnoj sceni 20. vijeka pojavila početkom 60- ih godina. U posleratnoj prozi dominirao je mitski predložak svijeta, portret herojske ličnosti, uzvišen ton, te poetizacija u rečenici, dok se tematski  oslanjala na narodnooslobodilačke borbe i glorifikovanje slobode i žrtava koje su date za tu slobodu. Shodno takvom prikazu svijeta,  roman opet dobija na vrijednosti, te su Ćosićevo ‘’Daleko je sunce’’, Lalićeva ‘’Svadba’’, Ćopićev ‘’Prolom’’ i Davičova ‘’Pesma’’ vodeća djela naše književnosti ovog perioda.

Uvođenje novih pripovjedačkih normi, stvaranje novog ukusa,kao i korištenje narodskog,čak i prostog jezika,kojim se kroz stvarnosni detalj opisuje život, stvara pripovjedački krug književnika koji pripadaju stvarnosnoj prozi.  Opreka stvarnosne proze, ili ”proze novog stila” kako je nazvao Ljubiša Jeremić, prema posleratnoj, evidentna je kroz prikaz čovjeka, a taj prikaz ostvario se preko jezika i stvarnosnog detalja. U tom smislu, proza se razvija tako da umjesto glorifikacije sistema i društva, preko čega se išlo ka objektivnosti, imamo situaciju konkretnog čovjeka i njegovog unutrašnjeg svijeta, u kojem dominiraju strah, usamljenost i misli o smrti; umjesto herojske ličnosti- ”malog čovjeka”,nesnađenog u svijetu koji ga okružuje, dok je jezik sirov, sa elementima narodskog,dijalektičkog i folklornonog. U stvarnosnoj prozi je bitan taj ”mali čovjek”, stvarnosni detalj i jezik djela. Kroz ove tri karakteristike moguće je proučavati bilo koje djelo ovog perioda.

Početke, tzv, stvarnosne proze možemo pratiti od pojave pripovjetke Gost Dragoslava Mihajlovića 1961. godine[5],  te proza novog stila svoj najpuniji izraz dostiže upravo u ovom periodu. Oslanjajući se na fantastični realizam Miodraga Bulatovića (Đavoli dolaze, Gullo,gullo, Crveni petao leti prema nebu), te na psihološki i poetski okvir koji nalazimo jos kod Lalića u romanima Hajka i Lelejska gora dobijamo jednu vrstu proznog djela koje u sebi sadrži zgusnutu formu, sa elementima stvarnosnog detalja koji dostiže naturalizam, te problematiku otuđenosti i gubljenja i vraćanja smisla u čovjeku. Jedna od osnovnih karakteristika stvarnosne proze je pitanje forme. Naime, u prozi novog stila teško je naći strogo razliku između pripovjetke i romana.,kao i novele i romana. Dok se neki romani mogu posmatrati kao novele, s druge strane  i neke pripovjetke sadrže elemente romana[6]. Kod Mihajlovića, Stevanovića i Savića nailazimo na stil pisanja bez ‘’lirskih i metaforičkih konstrukcija, ogoljene i često priproste naracije- pripovedanje patetično privrženo svakodnevnom govoru, imenima, licima i prizorima savremenog života sa ovog tla’’.[7] S obzirom da se, kroz prozu novog stila vraća pripovjetka,kao jedna od glavnih formi, zatim da su prisutni stvarnosni elementi u stilu, kao i opisivanje događaja koji su bliski stvarnosti i portretisanje običnih ljudi ‘’iz života’’, veoma brzo ovaj pravac je još okarakterisan i kao ‘’obnovljeni realizam’’.Ipak, ‘’stvarnosna proza ne predstavlja osnovu talasa naturalističke primitive ili kakvog grubog realizma bez smisla za opštije vrednosti bilo ljudskog postojanja, bilo umetničkog kazivanja. Naprotiv,književnici ovog perioda preduzeli su ozbiljnije nego mnogi pre njih da složenost i tragiku savremenog životnog iskustva ove sredine učine dostupnim umetnosti.’’[8] Tako su Kiš, Šcćepanović, Pekić i Kovač univerzalne teme koje su se bavile tragikom ljudskog života tražili u situacijama koje su bile objektivne i koje nisu bile smještene u neposrednoj sadašnjosti dok se kod Mihajlivića, Stevanovića i Savića takva problematika najbolje realizovala upravo preko subjektivnog doživljaja svijeta koji ih je okruživao,a koji su čitalackoj publici najbolje približavali preko čistog, sirovog jezika. Ipak, sama tema ‘’tragike ljudskog života’’ je ono što objedinjuje ova dva naraštaja pisaca, s tim sto jedni vjeruju u ‘’patetično suočavanje sa stvarnošćcu’’, dok je drugi izbjegavaju.[9] Dodajući ovakavim pristupima stvarnosti i ‘’večiti problem Forme’’, kako je to naglasio Kiš, te kritički stav prema društvenoj stvarnosti, jasno je da  ovaj vid književnosti nije srodan sa realizmom u kojem ‘’istina’’ korespondira sa objektivnom stvarnošću, vec se duboka tragična vizija ljudske sudbine ističe kroz sumnju u stvaralački postupak, stvarnosni detalj koji ističe ‘’ružno’’ i mračno, te se stilizacijom tog stvarnosnog detalja dolazi do jezika koji predstavlja najznačajnije područje stvarnosti. Samim tim, nema mjesta za mitizaciju svijeta, niti stvaranja društvenih heroja. Bitan je obični svijet sa običnim sudbinama i upravo u toj običnosti leži posebnost ovakve proze.

Jedan od prvih romana stvarnosne proze koji sadrži sve ove elemente je roman Dragoslava Mihajlovića ”Kad su cvetale tikve” koje izašao iz štampe 1968. godine u izdanju Matice srpske. 1969. godine prema motivima iz romana Mihajlović je sastavio dramu koja je nakon pet izvođenja skinuta sa pozorišnog repertoara zbog oštrih kritika uglavnom političkog karaktera. Godine 1984. drama je ponovo vraćena na repertoar Narodnog pozorišta. Momenti vezani za ovaj roman bitni su upravo iz razloga što je on bio putanja kojom se kretala književnost stvarnosne proze tog perioda na ideološkom i sociološkom planu. Mihajlovićev glavni junak Ljuba Sretenović Šampion, švedski emigrant, bivši bokser i dušanovački mangup svoju priču priča jezikom punim dijalektizama, šatrovačkog i prostog govora, u kojem nema poetizacija, alegoričnih, hiperboličnih i metaforičkih misli. Sve je uprošćeno, kao sto je prost i svijet koji okruzuje Ljubu Šampiona. To nije svijet alegorijskih simbola i situacija. Izuzetnost Mihajlovićevog svijeta leži upravo u njegovoj običnosti, što je vec rečeno za cjelokupnu prozu ovog perioda. U takvom svijetu, žive i obični junaci, anti-heroji vremena koje je obilovalo herojima. Mihajlovićev junak- marginalac u sukobu sa patrijahalnom sredininom, istorijom i vlašću trpi posledice sistema i tako dolazi do spoznaje o svojoj tragičnosti i otuđenosti. Mihajlović je ,time, kroz ovaj roman, napisan prostim jezikom stavio akcenat na ”malog čovjeka” i njegovu sudbinu u svijetu i društvu koji su rušilacki i surovo nastrojeni prema pojedinačnim sudbinama. Tako je otvorio jednu filozofsku temu u našoj književnosti, koja se bavi odnosom čovjek-društvo, gdje drustvo odnosi pobjedu,al ne u istorijskom, vec u egzistencijalnom smislu. To je isto ono drustvo u kojem zivi i junak Vidosava Stevanovića Vojin Kukuvija sa svojim pitanjem ”I zar svako ne mora da bude ravnodušan da bi preživeo danas i dočekao sutra?” Upravo u toj ravnodušnosti,ali i pomirenosti sa svijetom leži tragika likova stvarnosne proze. I kod Stevanovića u romanu ”Testament” kroz jak naturalistički opis Kaljana i mjesta Kao data nam je slika svijeta u kojem čovjeku jedino preostaje da se miri sa sudbinom . Od tog mjesta čak je i izaslanak đavola digao ruke, jer smatra da ce ljudi bolje odraditi posao uništavanja i propadanja od njega. U toj opoziciji čovjek-društvo leži jedna velika nepomirenost,ali i kompaknost i povezanost u kojem strada ili jedna ili druga strana. A najprije ce stradati čovjek -taj kafkijanski junak koji je svemu i ničemu kriv. I od njega ce krenuti i završiti stvarnosna proza.

Esenciju i bit života takvog junaka najbolje otkrivamo kroz roman Branimira Šćepanovića ”Usta puna zemlje”, za koju je dobio Oktobarsku nagradu Beograda za književnost 1974. godine. Pripadajući prvom naraštaju pisaca moderne srpske kniževnosti, koji su, kroz slikanje objektivne stvarnosti isticali posebnost traganja za smislom u ljudskom životu i u tom traganju nalazili samo tragičnost i otuđenost, Šćepanović je sa svojom sklonošću ka paraboli i alegoriji,  kao i  slikanju sukoba različitih ljudskih sudbina u istim društvenim uslovima (pripovjetka Krik), ovim djelom približio svoju prozu piscima druge generacije stvarnosne proze, kako formom,tako i temom, s tim sto je jezik književni, bez narodskih i prostih elemenata. Ovo djelo, koje je, što se forme tiče, prije slično noveli nego romanu, na sažet, ali efektan način daje sliku sliku čovjeka i društva- njihovih razmomilaženja,ali i povezanosti. Roman je ispripovijedan iz dva ugla – prati naizmjenično tok misli glavnog junaka i ostalih koji su u oponentnoj vezi prema njemu. Dok je kod prvih -”ostalih” prisutna tehnika pripovijedanja u ”ja formi” (jedan od njih nam prenosi kolektivne misli), kod glavnog, odnosno drugog junaka (interesantno je to da se ne susrećemo prvo sa njim) sve njegove misli i osjećaji ispripovijedani su tehnikom kazivanja pripovjedača – on je sveznajući narator, koji nas uvodi u priču ili bolje reći raspravu o samom postojanju i sudbini. Lik glavnog junaka – bezimenog, koji se vraća u zavicaj da bi umro, jer je saznao da boluje od neizlečive bolesti, i zbog toga je spreman na samoubistvo, nije dat kao tipičan glavni lik romana sa kojim nas pisac upoznaje opisujući njegove spoljašnje i unutrašnje karaktarestike. Uvodeći nas odmah u njegove unutrašnje nemire, dok putuje vozom i posmatra svoj odraz u zaprljanom staklu kupea, jasno nam je da se susrecemo sa netipičnim junakom, koji nam neće pripovijedati priču o toku svog života, o prošlosti i budućnosti. Nije nam dato ni njegovo ime ni njegov opis posla i života uopšte- data nam je samo činjenica o njegovoj skoroj smrti. Sa druge strane, imamo dva čovjeka, koja kampuju u planinama Crne Gore. Samim tim sto znamo da su kamperi i koji je njihov cilj dolaska na tom mjestu na kojem će se odigravati radnja cijelog romana, informacije o njima saznajemo preko ”ja forme”- jedan od kampera priča priču i uvodi nas u dogadjaj koji će da uslijedi.Vrijeme je jasno određeno – radnja se, u skladu sa dramskim postulatima (a upravo zbog uticaja dramskih elemenata je ovo djelo naročito blisko noveli) odvija od izlaska do zalaska sunca, a na početku saznajemo da se to dešava u jednom avgustovskom danu:

”Uvijeni u grubu vunenu ćebad, ležali smo ne pomjerajući se i ćuteći kao da smo u toj poodmakloj avgustovskoj noći već bili omamljeni oporim mirisom šume koja nam je kroz odškrinuto šatorsko krilo ličila na izvijenu crnu zmiju.”[10]

Onog momenta kada Bezimeni izlazi iz voza i susreće se sa dvojcom kampera, a pri tom ih ne pozdravi (izostaje kulturni kod) ,poćinje zaplet. Taj izostanak kulturnog koda ne označava njegovu karakternu crtu, vec njegovo bjekstvo od ljudi, a samim tim od života.

”U toj njegovoj želji da odluta daleko i da se odvoji od sveta dok ne poveruje da mu više i ne pripada- nije bilo ni mržnje ni zavisti prema ljudima. Hteo je samo da se spase od svih mogućih poniženja koja inače ne bi mogao izbeći- svejedno da li bi sam vapio za nečijim sažaljenjem li bi bio prinuđen da ga prihvati.” [11]

S druge strane, kamperi na ovaj njegov postupak gledaju najprije sa čuđenjem, te iz tog čuđenja počinju da ga jure- prvo da ne bi napravio budalu od sebe ,zatim da ne bi pravio budale od njih, a u međuvremenu se stvaraju novi razlozi i novi goniči do te tačke kad počinju iskreno da ga mrze i jedva cekaju da im padne šaka. Ovime Šćepanović nije stavio akcenat na samoubistvo i njegovo spriječavanje kao osnovni motiv hajke na glavnog junaka, vec je strah od života i svijeta sažeo u svog junaka, tako što nam je u prvi mah predočio njegov pasivni stav prema životu, te preko gotove odlučnosti na samoubistvo, dao sliku jednog otuđenog lika koji vapi za mirnim završetkom, jer početak nije ni vidio, niti sredinu proživio. Te tako, da bi se dokopao smrti koja je bila ”njegova jedina izvesnost” , morao je ”da pobegne od onoga sto ga mu je dušu još vezivalo za život”, uočavamo  borenost i izdržljivost, u situaciji kad je prinuđen da bježi od svega što predstavlja život- a to je društvo oličeno u tim ljudima koji su ga jurili. (”…lepo će ih pitati sa kojim pravom se utrpavaju u njegov život, odnosno njegovu smrt”). Dok on bježi od njih, oni ga jure, iz sopstvenih pobuda, da bi sebe podsjetili da postojanje,ali i da bi se održali u životu u tom vrletnom kraju, koji prostorno označava divlji prostor i koji oni ovom hajkom kultivišu i time na njega stavljaju pečat kulture društva. Kroz takav odnos pojedinca i društva uviđamo samo kulturu povezanosti ljudi – oni gone da bi živjeli, on bježi da bi pobjegao od takve kulture (ili nekulture) i života. Niti oni znaju zasto on bježi, niti on zna zašto ga jure, ali ih povezuju, pored prostora, ista osjećanja čuđenja, inati, i na kraju mržnje. To su osjećanja koja nisu karakteristična za jednog lika kojeg pisac opisuje i tako od njega pravi glavnog junaka, već su to osjećanja koja povezuju cjelokupno društvo, te se u toj univerzalnosti uočava veza iz koje čovjek ne može izvući svoju posebnost, i samim tim se produbljuje njegovo osjećanje usamljenosti i otuđenosti. Pojedinac nije drugačiji, on je samo isti u moru drugih istih – bez goniča nema gonjenog i obrnuto. Time nailazimo na neraskidivu vezu ove dvije strane, bez koje nema ni književnog djela, kao ni života uopšte.

 ”Onda, ko zna kakvim čudom, oseti da izmeđju njega i ta dva čoveka postoji neka čudna i možda već neraskidiva veza. Nije znao šta bi to moglo biti i valjda je zato u čistom nebu, kao u kakvom beskrajnom ogledalu, dugo nastojao da izmami neki daleki i tamni blesak svoga sećanja koji bi mu pomogao da shvati ili bar nazre smisao te mogućne veze.” [12]

Upravo taj ”tamni blesak”, poput ”beskrajnog plavog kruga” kod Crnjanskog i ”crne pruge u grudima” kod Andrićevog Mehmed paše Sokolovića čini čovjeka potpunim, jer on označava njegov početak, kraj, i sredinu prožetu nekim ciljem, a Šćepanovićev junak ga nije pronašao,te  ga to čini tipičnim junakom stvarnosne proze, koji ne nazire svoju svrhu u društvu, osjeća se progonjenim od strane istog, ali isto tako trpi njegove posledice. U tome leži apsurd njegovog postojanja. Zazirući jedni od drugih, ljudi su upravo vezani tim osjećanjem, te tako, bili goniči ili gonjeni, spojeni su samom činjenicom da se osjećaju otuđeno. Ne shvatajući to, iz inata se bore za svoje pravo, i tako ih stiže prokletstvo nenađenosti smisla. Dok bezimeni, bježeći, razmišlja o promašenosti svog života, goniči jedini smisao njihovih života nalaze jureći njega koji im postaje opsesija. Metaforički gledano, u svijetu goniča i gonjenih, svi razmišljaju samo o jednom – kako zadovoljiti sopestvene strasti. Sve dok u tome nalaze smisao, može se reći da se osjećaju živima, a goli život bez toga je besmislen, a svijet je stran i opasan. Kod junaka stvarnosne proze nalazimo tu borbu za opstanak[13], bez obzira koliko se on u tom svijetu osjeća strancem. Ta borba za život, u svijetu u kojem ne želi da živi život kao takav da je vječito žrtva društva i njegovog uređenja, je paradoks, ali i egzistencijalni problem čovjeka – kako živjeti i preživjeti u sredini koju mora da prihvati, bez obzira koliko se osjećao otuđenim od nje, ali dijelom nje? I dok ga svijet goni, lomi i uništava , čovjek se osjeća krivim zbog svoje želje da živi i preživi. Ovaj kafkijanski momenat prisutan je i kod Šćepanovića, te upravo u njemu i leži poenta ovog romana. Dok on žudi za okončanjem života, oni žude za njegovim životom – on njima čini uslugu, jer se osjećaju ispunjenim kroz taj animalni nagon, dok su oni njemu učinili uslugu, vrativši mu, najprije iz inata, zatim iz straha, pa kroz borbenost, volju za životom. Kroz njegovu kontemplaciju sa prirodom, koja ga iz te nepoznate planine seli u neki metafizički prostor, dolazi do estetskog momenta u djelu, koji je bitan za prozu ovog stila – pored besmisla, otuđenosti i utopističke filozofije, ovaj momenat nosi u sebi čisti osjećaj za duhovno kroz koji se ostvaruje umjetnički izraz. Te, ako u Mihajlovićevim Tikvama imamo jak ”stvarnosni detalj” koji je dat kroz opise sukoba društva i pojedinca koji prelaze u naturalizam,ali se kroz cvetanje tikvi susrecemo sa povezanošću događaja i prirode[14],  a kod Stevanovića se opisi mjesta Kao graniče sa fantastikom (to mjesto biva često puta uništeno,ali i vraćeno u prvobitno-idilično stanje, bez obzira kakvi ljudi žive u njemu), kod Šćepanovića nailazimo na stapanje pojedinca sa prirodom ,koja ga čini nadmoćnim. U tom stapanju, on se više ne osjeća ”sam, sićušan i bespomoćan kao pre”, te se preko njega javlja i osjećanje mržnje prema svijetu,zatim sažaljenja prema istom, koji pokušava da mu uruši pronađeni smisao. Dok je on svoj smisao našao, oni su odgovor tražili u njemu, ne uspijevajući da ga pronađu u sebi.

 ”Posle dugog ćutanja- neko reče:”A šta ako taj čovek uopšte ne postoji?” U tom neočekivanom pitanju, koji nam se u prvi mah moglo učniti besmislenim, bilo je nečega zastrašujućeg i opasnog, što je prevazilazilo mogućnosti našeg poimanja.” [15]

Sumnjajući u postojanost svrhe gonjenja, goniči su dokazali da nije bitno ko koga i kako goni … bitna je samo ta hajka koja je jedna od mnogih širom svijeta, a one se pak ostvaruju na različite načine, i sve su podjednako besmislene, kao sto je besmisleno i postojanje uopšte. Zato Bezimeni, u svojoj smrti, na kraju, i jeste pobjednik,ali i poraženi – pobjednik u smrti i poraženi u životu, dok je, s druge strane, goniče porazila smrt, ostavivši ih bez smisla u životu.

 ”Usta su mu,pak, bila puna zemlje i neke smrdljve travuljine. No, to je ionako sad bilo bez značaja. On je već pripadao zemlji: dugačka plava kosa mešala mu se sa travom,a cvetni polen što ga je vetar donosio- lepio mu se za stomak,za stegna i veliki ud, menjajući mu tako boju kože”.[16]

Sa ustima punim zemlje, Bezimeni je postao zemlja, koja ne pita niti zavisi od drustva,pred kojom se ćuti i klanja, i koja se ne mijenja, te je tako razumljiv i njegov osmjeh u kojem je ”preovladavao izraz nekog čudnog i možda samo nama upućenog- sažaljenja”.

Bez obzira što se radnja dešava od izlaska do zalaska sunca, na jednom mjestu (planina u Crnoj Gori za koju ne znamo gdje se nalazi) koji prostorno nije tačno određeno, roman je izrazito dinamičan, jer radnju pratimo iz dva ugla i samim tim ulazimo u filozofiju društva i pojedinca, preko specifične situacije u kojoj se oni nalaze – situacije hajke na čovjeka. Tako je Šćepanović metaforčki uspio da prikaže otuđenost čovjeka od društva, ali i njegovu usku povezanost sa njim.  To je prva karakteristika proze novog stila koju ovaj roman nosi – junak, pojedinac ”izgubljen”, neshvaćen i svima kriv što je takav, osuđen na društvo koje čini taj svijet. Dok su kod Mihajlovića likovi i društvo dati konkretno, onakvi kakvi zaista jesu i dok o njima sve otkrivamo preko prostog, narodnog govora kojim obiluju dijalozi, Šćepanović je svijet svog junaka metaforički predstavio kroz planinu, a društvo koje ga okružuje kroz hajku koja u jednom momentu počinje da ga goni. Na taj način bliži je Stevanoviću i njegovom opisu mjesta Kao u romanu ”Testament” –  sam naziv mjesta upućuje nas na nešto imagitivno dok je kod Šćepanovića planina (koja inace u kulturnoj semantizaciji prostora označava nekulturni prostor – netaknuta priroda) konkretni prostor koja predstavlja podlogu za alegoričnu sliku koju on razvija preko goniča i gonjenog.

‘’Ovde su nekada (koje dopire do bezmerja, do vremena kad se more povuklo i nešto izašlo iz ničega) bile guste, tamne, vekovima neprohodne šume, mitska staništa vila, divova, šumskih majki, čovekolikih zverova, mrtvaca bez grobova i drugih polustvarnih bića kojima ne znamo imena. Sa nestankom mita, sa usamljivanjem svakoga od nas, da li su nestala i ta bića, izmišljeno- bliska? Ili se kriju negde u nama, dremaju ispod svesti, cekaju trenutak da se pojave, da ponovo obrazuju svoju belopokladnu povorku? Mi smo neverovatno duboki, mi smo bunari koji dopiru do središta zemlje, do početka svega, do kraja života.’’[17]

Kod Stevanovića je prisutan ‘’fantastični realizam’’ (ovom odrednicom on je i okarakterisao cjelokupno svoje djelo) kroz koji dopiremo do granica ljudske svijesti prilagođene stvarnom svijetu kao takvom da sužava vidike i ne dozvoljava čovjeku da pronikne u dubine postojanja, bez obzira što je njegova priroda takva da može da dopre ‘’do središta zemlje’’. Ipak, čovjeku je ostala samo ona Šćepanovićeva šuma –bez mitskih i fantastičnih stvorenja, koju su okupirali razulareni ljudi, u želji da prekinu jedan ljudski život kako bi spasili smisao svog. U toj tački Stevanović i Šćepanović se i spajaju i razilaze – u oba djela svijet je predstavljen alegorično, njegova slika razvijena je kroz mnoštvo malih koje sastavljene u cjelinu čine jedan krug borbe za opstanak. Dok je kod Stevanovića ta slika data kao imaginacija na čijem tlu se razvija priča o društvu i pojedincu, kod Šćepanovića imamo konkretni prikaz prostora u kojem se odvija neubičajna hajka na čovjeka koja nas vodi u imaginativni tok događaja koji je nesvakidasnji i neuobičajan, ali s druge strane i realan svojim značenjem,ako ga iz alegorične slike prebacimo u stvarnu  borbu za opstanak. Ovdje se uočavaju dvije strane karakterisanja svijeta iz ugla pripovjedača stvarnosne proze – kritika društva preko opisivanja jedne izobličene sredine koja opstaje bez obzira na apsurdnost njenog postojanja (kod Stevanovića), s jedne strane i korišćenje stvarnog prostora za netipčnu situaciju kroz koju se oslikava odnos masa- pojedinac, preko kojeg naziremo prokletstvo i apsurdnost ljudske sudbine. U oba slučaja bitan je čovjek i njegov opstanak. Koliko taj opstanak zavisi od okoline koja okružuje pojedinca, toliko i okolina zavisi od njega. Upravo iz te veze nastaje život, u toj vezi se završava i preko te veze traje. Samo je pitanje na koji način će ta veza biti predstavljena. U stvarnosnoj prozi, kao što se vidi, ta veza može biti predstavljena konkretno ( kod Mihajlovića), imaginativno (kod Stevanovića) i alegorično (kod Šćepanovića). Svu trojicu veže prikazivanje tragike ljudske sudbine, koju naziremo kroz različitu stilizaciju i upotrebu jezika. Time se opet vraćamo opštim karakteristikama proze novog stila, koja nam preko upotrebe jezika, ispisuje i predstavlja svijet u kojem svi jednako živimo, samo su nam vizije tog svijeta drugačije. Da li je to vizija svijeta predstavljena kroz jak stvarnosni detalj koji nalazimo u Tikvama, imaginativnog mjesta koje trpi posledice istorije i opstaje, bez obzira na to koliko je prokleto u Testamentu, ili pak alegorična slika guste šume kroz koju junaci,preko gonjenja ne naziru smisao, nebitno je, jer na kraju je bitan samo pojedinac i tragičnost njegovog postojanja i opstajanja.

Upravo na taj način opstaje i umjetnost pisanja uopšte. Kao što je rečeno na početku, pisanje je čovjek koji se bori za duhovni opstanak u društvu u kojem nastaje i kao takvo, spremno je da se prilagodi istom, kako bi stvarnost reflektovalo na svoj unutrašnji –književni svijet. Preko tog svijeta, čitalac bolje stiče uvid u ono što ga okružuje, a pri tom nalazi najbolji način da svoje unutrašnje nemire smiri činjenicom o postojanju kao takvom da je čovjek rođen da stane i opstane, u životu kao takvom gdje se smjenjuje uloga gonjenog i goniča. Kroz te uloge pisci stvarnosne proze u našu modernu književnost, uvodeći egzistencijalno- filozofski problem postojanja preko narodskog jezika i jakog stvarnosnog detalja, opisuju život kakav je i dan danas – pun lomova, bježanja od stvarnosti i vraćanja u nju, kako bi se dostigao smisao. A umjetnost traje, i kao takva, podsjeća nas na svrhu. U takvom svijetu, Godo ne može biti skinut sa pozornice, već Vladimir i Estragon zajedno sa junacima proze novog stila igraju vječnu predstavu čekanja, traženja i gubljenja smisla, samo kako bi opstali i kroz to opstajanje trajali zajedno sa umjetnošću koja je dio njih, kao i oni dio nje.

 za P.U.L.S.E: Katina Jovanović 

Literatura:

Deretić, Jovan,  Istorija srpske književnosti, Nolit, Beograd, 1983

Jeremić, Ljubiša, Nova srpska pripovetka, Književna omladina Srbije, Beograd, 1972

Mihajlović, Dragoslav, Kad su cvetale tikve, Prosveta, Beograd 2003

Stevanović, Vidosav, Testament, Srpska književna zadruga, Beograd, 1987

Stevanović, Vidosav, Refuz mrtvak, Narodna knjiga, Svetlost- SKZ, 1984

Šćepanović, Branimir, Usta puna zemlje, Beogradsko izadavačko-grafički zavod, Beograd 1977

  Branimir Šćepanović, Katina Jovanović, Književnost