Persi Biš Šeli – Odbrana Poezije

Odbrana poezije je esej Persija Šelija, napisan 1821. kao odgovor na članak Tomasa Lava Pikoka Četiri doba poezije (1820). Pikok u članku u ismevačkom tonu govori o pseudoistorijskoj funkciji poezije i postavlja pitanje njene relevantnosti u njemu savremenom dobu. On govori o dva perioda civilizacije, klasičnom i modernom, u kojima se odvijaju četiri doba poezije: gvozdenom, zlatnom, srebrnom i mesinganom. Poezija je nastala u gvozdenom dobu, koje ujedno predstavlja i početak civilizacije kao takve. Svoj vrhunac, zlatno doba,doživljava u grčkoj klasičnoj poeziji Homera, Eshila i Pindara. Srebrno doba, kao početak dekadencije, dolazi u vreme Avgustovih pesnika. Na kraju, mesingano doba, čiji je za Pikoka predstavnik Nonus, počinje propadanjem čitave rimske države. U engleskoj poeziji gvozdeno doba je srednji vek, zlatno doba je Šekspirovo vreme, srebrno reprezentuje poezija Drajdena i Poupa, a mesingano doba je vreme Šelija i samog Pikoka. Celokupna shema dozvoljava ismevanje antičkog i srednjovekovnog s jedne strane, i savremenog s druge, kao i tumačenje pesnika onako kako će to činiti kasnije Hegel, kao svojevrsnog varvarina u civilizovanom društvu. O savremenoj poeziji govori kao o ljutitim, egoističnim pesmama koje za cilj imaju da izraze nezadovoljstvo pesnika svetom i svime što u njemu obitava, aludirajući i na Šelija. Poezija je stvar prošlosti koja je nekada poslužila buđenju intelekta u infantilnom dobu civilizacije. Sada je potrebno vratiti se realnosti i prebaciti fokus sa umetnika na naučnike koji su izgradili piramide u visinama inteligencije, i sada gledaju moderni Parnas ispod sebe (Wellek, 1981: 127). Šeli replicira na ove poluozbiljne argumente u duhu tipično romantičarske spekulacije, mada je nejasno koje sve izvore koristi za formiranje sopstvenog koncepta. Formira svoju pseudoistorijsku perspektivu o poeziji na sličan način kao Igo kasnije u svom predgovoru Kromvelu, prema nečemu što se čini opštom naturalističkom koncepcijom poteklom verovatno od škotskih primitivista, Rusoa ili Herdera. (Ibid. 128)

Pokušaću da kroz selektivnu analizu teksta ocrtam temelje na kojima se Šelijev esej zasniva, kao i da označim bitne čvorišne tačke u kojima se seku različite misaone tradicije, a koje konstituišu Šelijev teorijski i kritički stav. Unapred naglašavam da će se ovaj tekst više fokusirati na (diskurzivno ogoljene) ideje koje Šeli izlaže nego na panegiričke deonice u čast poezije, a koijh samom eseju ne nedostaje. Pritom nemam za cilj da kažem da one po sebi nemaju svrhu, jer itekako imaju, samo ona ne ulazi u okvire ovog konkretnog rada, već traže jedan kompletniji pristup, koji bi se bavio i retoričkim aspektima Šelijevog diskursa.

Razum možemo smatrati svešću koja promatra odnose između jedne misli i druge, kako god proizvedene, a maštu svešću koja djeluje na misli tako da ih oboji vlastitim svjetlom te od njih stvara od elemenata, druge misli, od kojih svaka sadrži u sebi načelo vlastita integriteta.

(Šeli, 1979: 307)

Ono što je u prevodu označeno maštom ja ću u tekstu zvati imaginacijom, s obzirom da je više u duhu originala, dok bi termin mašta više odgovarao engleskoj reči fancy (kod engleskih romantičara su to odvojene kategorije). Za Šelija su razum i imaginacija dva odvojena segmenta svesti. On njima pripisuje i različite moći: razum se vodi načelom analize, posmatranjem odnosa između stvari, raščlanjavanje jedinstva je princip dolaženja do rezultata; imaginacija funkcioniše sintetički i po Šeliju kroz nju um dolazi do onih oblika koji su univerzalni i do suštine same egzistencije (Ibid. 307). Primećuje se hijerarhija koju Šeli formira već na startu: imaginacija je ispred razuma, a to se određuje u ključu kreativnosti, stvaranja – razum ne stvara ništa, on „samo“ promatra odnose između onoga što je već stvoreno. Kod romantičara ovakva diferencijacija i hijerarhizacija svesti opšte je mesto (Velek, 1966: 123). Imaginacija ima sakralni karakter, smatra se sposobnošću putem koje dolazi do oboženja pesnika: pesnik nije puki imitator stvarnosti, on menja stvarnost i iskustvo putem imaginacije koja predstavlja aktivno stvaralaštvo, delatnu svest u praksi. Sposobnost stvaranja nečeg novog daje pesniku božanski karakter. Vordsvort na ovaj način vidi imaginaciju, a Kolridž ide i dalje pa imaginaciju označava „živom snagom i primarnom delatnošću ljudskog primećivanja i instrumentom večnog stvaralačkog čina“ (Kolridž, 1979: 298). Korene ovakvog razmišljanja delimično možemo videti u duhu romantizma koji čin stvaranja uzdiže na pijedestal insistirajući na njegovoj punoj legitimnosti, te i autonomnosti, nezavisnosti od razuma; s druge strane, snažna je britanska filozofska, odnosno, estetička tradicija posmatranja svesti u perspektivi dualnosti. Lord Šaftsberi u svom filozofskom promišljanju uvodi pojam unutrašnjeg čula (Draškić-Vićanović, 2002: 101) kojim označava poseban aspekat svesti zadužen za recepciju estetskog i moralnog. Kod Džozefa Edisona dolazi do izjednačavanja pojmova ukusa i uobrazilje, pri čemu zadovoljstva uobrazilje leže između čulnog i racionalnog. (Ibid. 123) Dejvid Hjum eksplicitno uvodi distinkciju koja je veoma slična Šelijevoj (i koju će kasnije preuzeti Kant): postoje dve vrste spoznaje – apriorna (analitička) i aposteriorna (sintetička). Tako je i svest podeljena na diskurzivni i afektivni segment. Diskurzivni je pasivan, inertan – zaključuje samo o relacijama između ideja i činjenica, i to na osnovu navike; afektivni segment svesti je delatan, aktivan, i u njemu su locirana čula za estetsko i moralno (Ibid. 228-232). Ovo je izuzetno bitno jer kod romantičara dolazi do stvaranja svojevrsne identifikacije imaginacije kao stvaralačke sposobnosti po sebi i estetske imaginacije kao sposobnosti stvaranja lepe umetnosti. Verovatno je da oni to preuzimaju iz filozofske tradicije koja uobrazilju tretira primarno na fonu estetskog, za razliku od savremene teorije koja fenomen kreativnosti posmatra mnogo šire. Kolridž to sigurno preuzima od Kanta. Kod Šelija postoji i znatan upliv neoplatonizma (kao i kod Šaftsberija koji je bio pod uticajem kembričkih platoničara):

Razum je prema mašti kao instrument prema vršiocu radnje, kao tijelo prema duhu, kao sjena prema supstanciji.

(Šeli, 1979:307)

Mašta dopire do duhovnog, do ideja, do eidosa. Razum se pojavljuje tek post festum, nakon ostvarenja imaginativnog potencijala, nakon ontološki ostvarene supstancije u svesti, razum dodaje niži, diskurzivni nivo biću.

Šeliju je bitno da počne na ovaj način da bi utemeljio tekst, postavlja premise koje možemo diferencirati: (1) svest se deli na razum i imaginaciju; (2) imaginacija je ontološki i aksiološki iznad razuma. Tekst treba da odbrani pesnika i pesništvo, a s obzirom da je, kako će se kasnije videti, upravo pesnik taj koji ima ovu sposobnost „dolaženja“ do supstancijalnog, ta sposobnost mora posedovati veliku vrednost, vrednost ne na čovečanskom, već na kosmičkom, opštebivstvujućem nivou. Ona je zasnovana na mimezi stvarnosti, ali ne statičnoj, već onoj koja je organizovana prema određenom redu i ritmu (u nekoj široj perspektivi ovde bi se mogli naznačiti odjeci pitagorejske estetike). Što je taj mimetički prikaz bliži tom redu i ritmu, čovek koji ga recipira oseća čistije i intenzivnije zadovoljstvo. Šeli ovo približavanje vidi kao približavanje lepom. On nije filozof i stoga možda može delovati pogrešno promatrati njegovu Odbranu u perspektivi filozofskih škola, ali u širem kontekstu, moguće ga je pozicionirati na toj mapi, što čini njegov diskurs prozirnijim. 1812. pridružio se udruženju Orfičara Tomasa Tejlora i upoznao sa delom Plotina i Platonovim dijalozima. Takođe, bio je upoznat sa teorijama svojih savremenika (Abrams, 1958: 126), koji su bili pod različitim filozofskim uticajima. Dakle, moguće je naznačiti uticaj neoplatonizma, ranog klasičnog idealizma, engleskog relacionizma i onoga što Abrams naziva psihologizmom. U skladu sa platonizmom, on lepotu stavlja u čvrstu vezu sa dobrim i istinitim (Šeli, 1979: 308). Na ovaj način on zasniva objektivističko razumevanje lepote blisko Platonu i odvaja se od subjektivističkih pozicija britanske estetike. Takođe se implicitno približava gnoseološkom shvatanju lepog, blisko nemačkoj estetici (Vinkelman, Baumgarten, Hegel). Njegov objektivizam ogleda se izjednačavanju lepog i istinitog, do kog se dolazi kroz poetsku spoznaju večnih ideja, ali on ostaje relacionista i tu se razilazi sa Platonom. Spoj lepog i istinitog sugeriše antičku kategoriju kalokagatije koju on implicitno preuzima, a koja je tipično sokratska, ali i opšteantička (kalokagatia je složenica nastala od grčkih prideva kalos – lep, i kagatos – dobar)

Biti pjesnik znači zapaziti istinsko i lepo, ukratko, dobro koje postoji u odnosu, postojeći prvo između egzistencije i percepcije, te drugo, između percepcije i izraza.

(Ibid. 308)

On postavlja tri tačke kroz koje prolazi poetska prava: objektivna egzistencija – svest – subjektivni izraz. Lepota se nalazi u relaciji, a ne u objektu. Ovo bi za Platona bilo nezamislivo. Ta ideja se stidljivo pojavljuje kod Aristotela koji ipak zadržava objektivistički stav, sofisti je nejasno naznačuju ne razlikujući je od relativizma, Toma Akvinski je daje bez razrade kao i Dekart i Spinoza, a tek je britanska estetika ozbiljno razmatra. Šeli na sebi svojstven način uspešno prevazilazi opoziciju subjektivno-objektivno i vrši njihovu sintezu (i to mnogo efektnije od Kolridža koji prosto preuzima Šelingovu neutemeljenu ideju apsolutnog identiteta) – nemoguće je imati lepotu bez subjektivne svesti, ali to ne znači da je ta lepota relativna, već se ostvaruje prema nivou subjektove spoznaje eidosa. On se tu veoma približava Kantu i Britancima, ali opstaje taj platonistički momenat spoznaje lepote kao istine.

Iako je Šelijev tekst naoko bez nekog posebnog reda i plana izlaganja, on zapravo gradi svoj argumentativni tok sistematično, mada zadržava pesničku slobodu izražavanja. Prvo je napravio minimalan iskorak u transcendentalnu analizu svesti da bi odredio njene moći; potom označio pesnika kao onog ko ih poseduje; treći korak jeste odgovor na pitanje kako je to u praktičnom smislu relevantno. U ovom delu teksta Šeli direktno odgovara na Pikokovu provokaciju, ali što je još bitnije, odgovara na univerzalno pitanje koje se postavlja svim humanističkim (i umetničkim) disciplinama od Bekona nadalje, a to je: koju praktičnu svrhu to poseduje; na koji način će to doprineti ovladavanju prirodom; kako je to moguće instrumentalizovati radi postizanja praktične moći? Od prosvetiteljstva počinje sporo, ali konstantno propadanje metafizike, u čijoj sferi upravo leži vrednost umetnosti i svakog oblika filozofske misli. Šeli je prinuđen da odgovara na pitanje svrhovitosti poezije koje mu postavlja vladajuća ideologija da bi uspeo da u datom trenutku održi njenu vrednost. S obzirom da poezija nema nikakvu zaista praktičnu upotrebu, on mora ponovo da otvori metafizička vrata i da postavi poeziju u ravan etike.

Pesnici su začetnici zakona, osnivači civiliziranog društva, pronalazači umjetnosti života, učitelji koji dolaze u određenu blizinu s lijepim i istinitim, s onom djelomičnom spoznajom sila nevidljiva sveta koju zovemo religijom.

(Ibid. 309)

Najveća korist koju u praktičnom smislu pesnici mogu da pruže jeste, paradoksalno, i najvažnija – a to je da kanališu ono što je supstancijalno istinito i moralno do sveta i da mu tako stvore konstruktivne paradigme i ideale kojima se vodi. Ovo je implicitna kritika utilitarnog stanovišta savremenog doba koje ekskomunicira vrednosti metafizičke vrste, kao što su lepo i moralno. Čovek osim materijalne poseduje i duhovnu sferu,i ostvarivanje tog totaliteta nužan je uslov bilo kakvog civilizacijskog prosperiteta. Tako se i norma kao što je zakon može ostvariti tek sa pronalaženjem njegovog temelja u subjektu koji normira, a to je moral – svet iskustva ne može da pruži osnovu za moralno ponašanje, odnosno može, ali veoma redukcionistički, na način na koji je to predstavio Hobs. Zašto je to loše – zato što Hobs dolazi do maksime homo homini lupus iz koje izvodi da je apsolutna državna kontrola jedini garant egzistencije čoveka (Draškić-Vićanović, 2002: 50). To proizvodi nemogućnost ostvarenja bilo kakve individualne slobode, dovodi do kolektivističkih ideologija i stvaranja snažnih sistema represije i koncentracije moći unutar državnog aparata, a suštinski je stav koji ignoriše istorijsku činjenicu da država nije oduvek postojala, a da su ljudi ipak nekako „preživljavali“.Sa druge strane, po pitanju lepote nemetafizička pozicija gotovo ni da ne uspeva da izvede bilo kakav relevantan zaključak, kao ni da uvidi vrednost u njoj, zbog čega je ona marginalizovana kao nebitna – što radi Pikok. Šeli stvara relacije između različitih nivoa, zakon kao formalna aktualizacija morala omogućava civilizaciju u punom smislu te reči, a moral je izvorno u nevidljivom svetu – svetu ideja, do kog dolazi i religija. Pesniku je data civilizatorska, zakonodavna i u religijskom smislu proročka funkcija. Njegova mogućnost da obuhvati sve te funkcije leži u činjenici da on ima udjela u vječnom, beskonačnom i Jednom (Šeli, 1979:309). Pojam Jednog je očigledan uticaj Plotinove filozofije. Pesnikov izraz je pesma koja je prava slika života izražena u vječnoj istini (Ibid. 309). Šeli je svestan načina na koji moralna funkcija poezije može biti pogrešno interpretirana, pa predupređuje to:

No, cijeli prigovor nemoralu poezije zasniva se na krivom shvaćanju načina na koji poezija deluje kako bi proizvela moralno usavršenje čoveka.

(Ibid. 310)

Poezija, dakle, ne postavlja normu, sistem moralnih načela, već otkriva suštinu sveta iz koje moral proizlazi. Etička znanost sređuje elemente koje je stvorila poezija (Ibid. 310) – Šeli koristi glagol stvarati u skladu sa aktivnim, delatnim principom imaginacije, pomenutim na početku.

Šta još znači to da pesnik ima udela u večnom, beskonačnom i Jednom? Šeli razjašnjava to u nastavku:

Gramatički oblici koji izražavaju stanja vremena i razliku u licima, i razlike mjesta, mogu se mijenjati u najvišoj poeziji, a da pri tome sama poezija ne trpi; zborovi u Eshilu, knjiga o Jobu, Danteov Raj pružili bi više primera za te činjenice nego bilo koja druga djela, kada granice ovog napisa ne bi isključivale citate. Kiparska, slikarska i glazbena djela predstavljaju čak i bolje ilustracije za tu tvrdnju…

(Ibid. 309)

Termin poezija Šeli koristi u veoma širokom i iskrivljenom smislu u odnosu na standardni – njime označava sve procese izražavanja esencijalnog, suštinskog, paradigmatskog u svim potencijalnim ljudskim aktivnostima. Ovakvo razumevanje poezije za nedostatak ima način na koji se odnosi prema istoriji: platoničarska koncepcija ne poznaje prave distinkcije, književna istorija je zapravo istorija prikazivanja jedne, iste, nepromenljive suštine. Zato u Šelijevom razumevanju poezije, sva najveća poetska dela gube svoj prostorni i vremenski identitet, posmatraju se sinhronijski i čak mogu i menjati pozicije (Abrams, 1958: 128). Umetnički diverzitet ne postoji, i sve što poseduje prekomernu individualnost može se smatrati neuspelom umetnošću. Takođe, još jedan od problema jeste i činjenica da same discipline gube svoj specifični identitet koji ih čini time što jesu – a što čini Šelijeva sinteza filozofije, umetnosti uopšte i konkretno poezije. Ovde ipak najviše pati poezija u klasičnom smislu reči, jer pojam mora da poprimi tuđe konotacije da bi opstao. Šelijev pristup ima renesansni eho Sidnija i Tasa, koji su ovakav argument u svoje vreme mogli da zasnuju jače zbog specifičnog kulturnog statusa pesnika koji je i dalje nosio sakralni momenat u sebi, ali u vreme romantizma je mogao delovati zastarelo (Wellek, 1981: 125).

Kada je odredio ulogu poezije u društvu, Šeli ide korak dalje i analizira prirodu umetničke proizvodnje i recepcije:

Ljudi ne mrze, ne preziru, ne prigovaraju i ne varaju i podjarmljuju jedan drugoga zato što im nedostaju odlične doktrine. Poezija djeluje na drugi i uzvišeniji način. Ona budi i širi svijest time što je čini riznicom tisuća nezamjećenih sklopova misli. Poezija diže velo sa skrivene ljepote svijeta tako da nam se dobro poznati predmeti čine nepoznatim; ona ponovno proizvodi sve što prikazuje te prikazi odeveni u njezino elizejsko svjetlo ostaju u svijestima onih koji su ih jednom promatrali kao spomenici onog blagog i uzvišenog sadržaja koji se prostire iznad svih misli i djelatnosti s kojima koegzistira.

(Šeli, 1979:310)

Poezija, dakle, da ponovimo, prikazuje ideje, paradigme, ono što je već spoznato spoznaje se opet u svom najsavršenijem vidu i to utiče blagotvorno na svest, pospešuje u njoj ono što je moralno. Šeli zauzima „euripidovski“ stav i kaže da razlog što čovek čini zlo nije u njegovom neznanju, s obzirom da su mu već date odlične etičke doktrine; motivacija čoveka da čini dobro ne leži u njegovom racionalnom zaključivanju, već u afektivnom delu njegove svesti. Čovek mora emocionalno doživeti, saživeti se sa predmetom sopstvene misli, a za to je nužna estetska kontemplacija:

Ljubav je tajna morala i napuštanje naše prirode te vlastito poistovjećivanje s lijepim koje postoji u misli, radnji, ili osobi, ne našoj vlastitoj. Čovjek, kako bi bio zaista dobar, mora imati snažnu i sveobuhvatnu maštu; On mora imati sposobnost da se stavi u položaj drugoga i mnogih drugih; boli i zadovoljstava ljudskog roda moraju postati njegove vlastite.

(Ibid. 311)

Možemo i o ovoj Šelijevoj tezi uslovno razmišljati kao antiplatonskoj, odnosno, antisokratskoj, s obzirom da je sokratsko stanovište ono po kom je samo znanje o tome šta je dobro i loše proizvodi moralno ponašanje. Šeli kaže: nije znanje o nečemu, već znanje nečega, ono u čemu je moralnost fundirana, a to ne može funkcionisati bez imaginacije, koja je jedina sposobna da stvori intersubjekatsku vezu i prevaziđe antitetički odnos subjektivno-objektivno, putem čega se proizvodi osnov za moralno ponašanje. Moral jedino može biti moral kada je nezainteresovan, a hobsovski moral usmeren ka održanju sopstvene egzistencije je pseudomoral.

Hrišćanstvo se razvilo iz platonizma, prirodno proističe iz njega, i Šelijeva perspektiva se u to uklapa. Na prvom mestu: spoznaja apsolutnog bića, eidosa, a u hrišćanstvu boga, čini da čovek bude moralan. Pesnik kanališe onostrano, daje mu formu imanentnog sveta, i na taj način utiče na moralnost ljudi. Moralnost je utemeljena u ljubavi, osnovnoj hrišćanskoj vrednosti i božanskom modusu. Čovek biva moralan kroz apsolutno saosećanje, kroz negaciju sopstvene individualnosti zarad drugog. Šeli i sam pesnike povezuje sa religijom ranije u tekstu, misleći naravno na hrišćanstvo.

Potrebno je bliže definisati proces kreacije poezije: Šeli to čini, uz tendenciju da razbije neke savremene ideje o tome:

Poezija nije poput rezoniranja, sposobnosti koju možemo primjeniti prema odredbama volje. Čovjek ne može reći »Pisat ću poeziju.« Čak ni najveći pjesnik to ne može reći; jer je svijest koja stvara poput ugljena koji blijedi, a koji neki nevidljivi utjecaj, poput nestalna vjetra, potpiruje na prolazno svijetlo; ta moć se budi iznutra, poput boje cvijeta koja blijedi, te se mijenja kako se razvija, a svjesni delovi naših priroda ne mogu biti proročke niti u pogledu dolaska ili odlaska te moći. Kad bi taj utjecaj bio trajan u svojoj izvornoj čistoći i snazi, bilo bi nemoguće predvidjeti veličinu posledica; no kada počinje pesnički sastavak, nadahnuće već opada i najslavnija poezija koja je ikada došla na svijet verovatno je slabašna sjena pjesnikovih izvornih namera. Obraćam se današnjim najvećim pjesnicima pitanjem nije li pogrešno tvrditi da su najbolji odlomci poezije rezultat truda i studioznog rada.

(Ibid. 312-313)

Ovde Šeli razmišlja tipično romantičarski – poezija ne može biti rezultat voljnog, isplaniranog, smislenog rada. Poezija je izraz svesti koja odbacuje diskurzivno i kroz nadahnuće dolazi u neposredan kontakt sa skrivenom suštinom sveta, sa beskonačnim i nedeljivim, sa Jednim. Ova ideja potpuno neposredne kreacije koren ima u preromantizmu u Nemačkoj, u literarnom pokretu Šturmundrang, čiji je ideolog bio Johan Georg Haman, a čijim su se načelima vodili Gete i Šiler, koji su kasnije ipak odbacili ovu ideju trenutne nadahnute kreacije. Šeli se ipak ograđuje i ne prihvata ideju u potpunosti:

Teški rad i razmišljanje koje preporučuju kritičari možemo s pravom shvatiti da ne znače više od pažljivog poštivanja nadahnutih trenutaka i umjetnog spajanja prostora između njihovih navještaja tkivom konvencionalnih izraza.

(Ibid. 313)

Takoreći, rad jeste potreban, nametnut je „ograničenošću same pesničke sposobnosti“, momenat nadahnuća proizvodi legitimnu emociju i prenosi ideju najvernije, ali izraz je rezultat rada i razmišljanja, putem kog se i spajaju nadahnuti trenuci – što asocira na Vordsvorta, koji takođe tvrdi da misli doteruju i vode osećanja i takođe predstavljaju pređašnja osećanja (Vordsvort, 1956: 9), a čiju je teoriju Šeli poznavao. Naravno, razlika je u tome što Vordsvort poeziju prvenstveno posmatra emocionalistički, kao spontan i snažan izliv osećanja, a Šeli platonistički, kao prikaz univerzalnih i večnih ideja univerzuma. U oba slučaja, nadahnuće je proizvoljno i nepodložno volji, a na pesniku je da uhvati fragmente koji su mu pruženi u tom kratkom vremenskom periodu nadahnuća i da ih posle toga oblikuje. U momentu kada pesnik krene da zapisuje, to nadahnuće već bledi, i najveća poezija čovečanstva ne može da se približi neposrednom doživljaju pesnika. Šeli unosi u sve i izvesnu dozu mistifikacije kad kaže da bi bilo nemoguće predvideti posledice koje bi imalo izvorno prenošenje večnih ideja, pri čemu ne objašnjava na šta tačno misli, već samo želi da stvori utisak o neizmernoj snazi i grandioznosti elizejskog svetla do kog pesnici dopiru.

Najpouzdaniji vjesnik, drug i sledbenik buđenja velikog naroda prema pozitivnoj promjeni mišljenja ili ustanova jest poezija.

(Šeli, 1979: 313)

Šeli uključuje u svoj diskurs i Šilerovu ideju (doduše, delimično preuzetu od Šaftsberija) estetskog vaspitanja naroda: ono što ljude dovodi do moralnog ponašanja jeste upravo umetnost. Kroz estetsko vaspitanje vaspitava se moral individue, a to je put ka političkoj slobodi. Potrebno je stvoriti svest o estetskoj privlačnosti moralnog akta. Pitanje je koliko je Šeli bio upoznat sa Šilerom, ali ideja koju naznačuje, čvrsto utemeljuje Šiler tridesetak godina ranije. U njegovoj, neoplatonističkoj perspektivi, estetsko vaspitanje bi zapravo predstavljalo kontakt sa večnim idejama koje bi ljudima pružile spoznaju istine i morala kroz poeziju (odnosno, umetnost) i dovele do harmonizacije njihovog istorijskog, civilizacijskog života.

Na kraju Šeli napominje da je čovek kao takav nesposoban da bude neosetljiv na dela najvećih pisaca, s obzirom da oni oslikavaju najdublju, suštinsku prirodu čovekove duše. Nažalost, u pitanju je samo Šelijeveva idealizacija, ali njena funkcija jeste suštinski retorička. Relevantnost Šelijevog teksta i leži u činjenici da se on može posmatrati kao par excellence romantičarski, kao reakcionarno-ideološka mikroaktualizacija, kao čvor u kojem se sve ono što definiše epohu spaja na jednom mestu. Najveći deo snage Šelijevog eseja potiče upravo iz njegove forme i utiska snažnog romantičarskog zanosa u samom njegovom pisanju, što se vidi iz kraja koji liči na nekakvo veliko finale u kojem se sva pesnička potencija o kojoj Šeli govori oslikava u samom njegovom tekstu, autopoetički, Šeli poentira i efektno završava sopstveni tekst:

Nemoguće je čitati djela najslavnijih pisaca a da čitalac ne bude elektriziran snagom u tim riječima. One mjere obodnicu i ispituju dubine ljudske prirode sveobuhvatnim i sveprirodnim duhom i oni su možda sami najiskrenije začuđeni tim pojavama […] Pjesnici su duhovnici nespoznatog nadahnuća; ogledala divovskih sjena koje budućnost baca na sadašnjost; riječi koje izražavaju ono što oni ne razumiju; trube koje zovu u boj te ne osjećaju ono što nadahnjuju, utjecaj koji nije potaknut nego koji potiče; pjesnici su nepriznati zakonodavci sveta.

(Ibid. 313)

Za P.U.L.S.E Mateja Stojanović

Tekstovi o književnosti na portalu P.U.L.S.E

Literatura: