Beograd – proterivanje iz javne uspomene – Legenda pripoveda, a istorijska nauka potvrđuje kao istinito da je ubrzo po osnivanju Rima u gradu bila uspostavljena uticajna, ugledna i odgovorna dužnost custos urbi, odnosno čuvar grada. Još tada su žitelji grada pokazali svest o potrebi njegovog (o)čuvanja kao organizovanog, kultivisanog i kulturnog naselja. Taj logični i poželjni spoj grada, kulture i sećanja tokom narednih vekova prerastao je u jednu od najznačajnijih karakteristika uređenih urbanih zajednica, uspostavljenih na saglasju znanja, kulture, etičkih normi i trajanja.

Mi smo, istovremeno, tvorci i čuvari kulturnog nasleđa. Imajući upravo tu činjenicu u vidu, sve češće se u našoj javnosti postavlja pitanje kakvi smo mi to tvorci, odnosno čuvari kulturnog nasleđa. Sve brojniji slučajevi delimičnog ili potpunog uništavanja kulturne baštine u mnogim njenim vrstama (arhivske zbirke, bibliotečki fondovi, muzejski eksponati, spomenici, građevine, ambijentalne celine, arheološki lokaliteti i dr.) sa pravom brinu građane Srbije. Kada svemu tome dodamo i svojevrstan procvat ili pravu poplavu novih javnih spomenika koji, mahom, izazivaju nezadovoljstvo i negodovanje građana, onda možemo govoriti o dva paralelna procesa koji su uzeli punog maha u savremenoj Srbiji. Kao svojevrsnu krunu ovog drugog procesa, dobili smo spomenik Stefanu Nemanji (Svetom Simeonu Mirotočivom) u Beogradu na Savskom trgu.

Prvo, izbor lokacije je nelogičan. Treba li inicijatore podizanja ovog spomenika podsetiti da Stefan Nemanja nikada nije nogom kročio u Beograd, kao i da naša prestonica tada nije bila deo njegove države? Prvi vladar koji je Beograd priključio srpskoj državi bio je Stefan Dragutin, praunuk velikog župana. U tom smislu, možda je bilo bolje odrediti lokaciju koja makar hronološki korespondira sa epohom kada je živeo utemeljivač srpske države, a to je kompleks Beogradske tvrđave. Ovako, izbor platoa ispred divnog zdanja glavne prestoničke železničke stanice – graditeljskog nasleđa 19. veka – može da implicira i to da je veliki župan, u stvari, bio mašinovođa ili kondukter.

U želji da se Stefanu Nemanji, tvorcu srpske države i jednom od očeva nacije, iskaže istinska i potrebna zahvalnost, inicijatori ili naručioci podizanja spomenika slavodobitno su objavili kako će on biti visok 28 metara. Po ko zna koji put demonstrirajući manjak znanja a višak neutemeljenog samopouzdanja, naši glavari pomislili su da se veličina neke istaknute istorijske ličnosti na najbolji način manifestuje i predstavlja u metrima, a ne u njegovim delima i istorijskoj, neupitnoj zaostavštini. Kao rezultat toga dobili smo umetnički krajnje prevaziđeno i našoj skulptoralnoj tradiciji potpuno suprotstavljeno rešenje koje već sada izaziva negodovanje stručne, ali i najšire javnosti.

U estetskom smislu, veličina spomenika nije u duhu srpske umetnosti, već više podseća na rusku tradiciju. Ovo je, po svemu sudeći, neki “prepakovani i reciklirani” knez Vladimir, Aleksandar Nevski ili knez Igor koji nam je predstavljen kao veliki župan Stefan Nemanja. Postament na kome, po zamisli autora, stoji Stefan Nemanja posebno je “zanimljiv”. Od članova autorskog tima saznajemo da je postament spomenika “zamišljen kao napukli vizantijski šlem, koji se putem svojevrsnih krakova oslanja na tlo, a iz kojeg se, kao iz izlomljene ljuske jajeta pomalja vladarsko žezlo, koje takođe počiva na tlu. Prostor ispod vizantijskog šlema, to jest oko žezla, zamišljen je kao saborni prostor srpskog naroda, a sa njegove unutrašnje strane ugravirane su scene iz Nemanjinog života. Sa spoljne strane su prikazane njegove dve najznačajnije zadužbine – crkva manastira Studenice i manastir Hilandar”.

Stefan Nemanja je bio delimično uspešan, bio je čak i zarobljen u borbama sa Vizantijom, ali ako je time trebalo da bude prikazana njegova sposobnost i vojni uspesi koje je ostvario kao vojskovođa, moglo je da bude pronađeno i drugačije rešenje. Vladar je predstavljen kako u desnoj ruci drži krst, što bi bilo sasvim primereno kada u pitanju ne bi bio tradicionalni ruski krst. U drugoj ruci drži Hilandarski tipik, čiji autor nije bio on, već njegov sin Sveti Sava. Jedan od simbola nezavisnog vladara je vladarsko žezlo koje Nemanja nije posedovao, budući da je punu samostalnost i nezavisnost Srbije ostvario njegov sin i naslednik veliki župan i potonji kralj Stefan Prvovenčani. Sa druge strane, motiv “izlomljene ljuske jajeta” ne zaslužuje ni komentar. Osim što nalikuje na Faberžeovo jaje, taj motiv nema ama baš nikakvih dodirnih tačaka sa ličnošću i delom našeg vladara.

Dakle, nema nikakve sumnje da je spomenik Stefanu Nemanji, rad vajara Aleksandra Rukavišnjikova, klasičan primer zakasnelog ruskog romantizma. Svojom formom i sadržajem taj spomenik neodoljivo podseća na ostvarenja jednog drugog ruskog vajara, Mihaila Mikešina. I sve bi to bilo sasvim lepo da ne postoji mali problem. Naime, Mihail Mikešin je vajar koji je stvarao u 19. veku, dakle pre oko 150 godina, a njegova dela pripadaju posebnom ruskom istorijsko-narativnom stilu, koji se sa izvesnim kašnjenjem zadržao sve do početka 20. veka. Glavna karakteristika tog umetničkog izraza ogledala se u tome da je ličnost kojoj je spomenik podignut najčešće bila postavljena tako da stoji na nekom predmetu. Nekada je u pitanju vladarska jabuka, nekada zvono, a nekada, kao na spomeniku ruskim vojnicima na beogradskom Novom groblju – topovska granata. Naš Stefan Nemanja, po zamisli autora Rukavišnjikova, stoji na raspuklom vizantijskom šlemu, postavljenom na tronožac, iz koga se, kao iz izlomljene ljuske jajeta, pomalja vladarsko žezlo! Najdobronamernije rečeno, u pitanju je bespotrebno gomilanje simbola koji nemaju mnogo dodirnih tačaka. Dakle, ovo što nam je predstavljeno kao spomenik Stefanu Nemanji predstavlja ništa drugo do očekivano, tradicionalno rusko umetničko viđenje jer su Rusi svoje najznačajnije spomenike gradili u ovom duhu, ali pre više od stotinu pedeset godina.

Stiče se utisak kako naši savremeni glavari, pored ostalog, nikako ne uspevaju da razumeju jednostavnu činjenicu koja nam ukazuje da je ono što je danas savremeno stvaralaštvo, već koliko sutra deo kulturnog nasleđa. Isuviše često vulgarizovano doživljavanje i vrednovanje prošlosti, svojevrsna inflacija spomenika kao i prava pomama vlasti da se na poprilično amaterski način bavi sopstvenim shvatanjem savremenog zadužbinarstva obuzeli su srpsko društvo, podrazumevajući pri tome zadužbinarenje novcem građana a ne sopstvenim, uz često onemogućavanje bilo kakve participacije tih istih građana u odlučivanju o ličnostima, lokacijama i formi obeležja. Mahom se poseže za pozivnim konkursima ili odabiru konkretnog umetnika koji, potom, dobija detaljno elaboriran zadatak da načini spomenik. Komisije odnosno žiriji koji odlučuju o izboru umetnika, tj. oblika umetničkog izraza prilikom podizanja novih javnih spomenika, kao po pravilu, većinski čine predstavnici organa državne uprave koji ne poseduju kompetencije da o tome odlučuju. Tako je, primerice, devetočlani žiri koji je imao zadatak da odabere jedno od ponuđenih rešenja za spomenik Stefanu Nemanji obuhvatio svega dvojicu istaknutih vajara i nijednog istoričara i/ili istoričara umetnosti koji se bave srednjovekovnim razdobljem.

Ujedinjeni u nedovoljnom znanju i nespremnosti da proces učine transparentnim i participativnim, naši političari čine da nesporno plemenita ideja podizanja spomenika zaslužnim ličnostima kao svoj epilog često ima upravo javno ruženje tih istih velikana. Opčinjene graditeljskom i spomeničkom strašću, a pri tome nedovoljno utemeljene u znanju i osećaju za lepo, gradske vlasti, verujem bez ikakve loše namere, delimično narušavaju istorijski, kulturološki, arhitektonski i ambijentalni duh drevne evropske prestonice, pretvarajući je u svojevrsni galimatijas stilova, epoha, antiestetike i kiča. Drugim rečima, od početka ovoga veka Beograd preživljava jednu bolnu metamorfozu koja se u jednoj posmatranoj ravni najvećim delom manifestuje kroz kontinuirano uništavanje ili devastaciju nasleđa. S tim u vezi je rušenje zgrade Ikarusa, prve modernističke kuće u Topolskoj ulici, ponovno zatrpavanje ostataka Stambol kapije, farbanje u crveno Vozarovog krsta, izgradnja pasarele i gondole u okviru kompleksa Beogradske tvrđave, kao i mnogih drugih slučajeva uništavanja ili narušavanja kulturnog nasleđa do kojih je došlo uprkos jasnom i burnom negodovanju struke i javnosti. Sa druge strane, drevni Beograd postepeno i mimo volje značajnog broja građana menja svoju vizuru i kroz masovnu invazivnu graditeljsku delatnost koja se ogleda u podizanju Beograda na vodi, poslovno-tržnog centra u Rajićevoj ulici, fontane na Slaviji, ali i najava izgradnje nekoliko podzemnih garaža što će dovesti do uništavanja vrednih arheoloških nalaza, odnosno izgradnje tržnog centra u Topovskim šupama, mestu masovnog stradanja Jevreja u Drugom svetskom ratu.

Logika po kojoj je “bilo kakav spomenik bolji od nikakvog” preti da Beograd pretvori u Skoplje, Baku, Astanu, Pjongjang ili neki drugi prestoni grad savremenih istočnjačkih poludespotija. Ukoliko ovoj pomami podizanja javnih spomenika dodamo i to da srpsku prestonicu u sve većoj meri karakterišu kičaste “raspevane” fontane i “razigrani” (čitaj: potpuno razvaljeni) pločnici u brojnim ulicama koje sve češće ostavljaju utisak da su njima upravo protutnjali neki savremeni vandali, da u zakonom zaštićenim zonama, ambijentalnim celinama i na stratištima niču tržni centri, a da se u drugim delovima grada postavljaju nepotrebno visoki jarboli, pasarele i gondole kojima se trajno narušava kompleks jedne od najvećih tvrđava u Evropi, onda je jasno da smo svedoci pojave i delovanja nekakvih savremenih vandala koji žele da ostave svoj trag u istoriji, ali na način na koji samo oni smatraju poželjnim i potrebnim.

Otpočeli smo ovaj tekst osvrtom na drevnu rimsku tradiciju čuvara grada (custos urbi). Stoga je, možda, primereno da ovo promišljanje i okončamo podsećanjem na, takođe, viševekovnu rimsku tradiciju koja se ogledala u zatiranju sećanja, i to upravo onog materijalizovanog, pa se može steći utisak da se pripadnici savremenih političkih elita u Srbiji, delujući u iskrenoj nameri da doprinesu lepoti grada, nesvesno kreću između njegovog delimičnog rušenja i, najčešće, nakaradnog “čuvanja”. Damnatio memoriaeje izraz na latinskom koji je označavao zabranu sećanja, u smislu toga da je neka ličnost bila “proterana iz javne uspomene”. To je bila vrsta zvanične kazne koju je Senat mogao izricati povodom izdaje ili neke druge krivice u odnosu na samu državu. Smisao ove kazne bio je da se iz javnog života, a samim tim i iz istorije izbriše svaki trag sećanja ili postojanja osobe protiv koje je ona izrečena. Ukoliko bismo savremeni trend masovnog i dobrim delom stihijskog postavljanja novih javnih spomenika i obeležja uz sve brojnije slučajeve delimičnog ili potpunog uništavanja kulturnog nasleđa posmatrali i kroz vizuru damnatio memoriae, mogli bismo lako doći do zaključka da preduzimanjem takvih postupaka sami sebe kažnjavamo ne samo trajnim zaboravom, već i brisanjem dragocenih materijalizovanih tragova sopstvenog postojanja kao pojedinaca, društva i čitave nacije.

Konačno, postavlja se i pitanje da li ćemo skrštenih ruku sedeti i gunđajući na društvenim mrežama iskazivati nezadovoljstvo pojavom koja uistinu sve treba da nas zabrine ili ćemo pokazati građansku svest i nepobediv duh drevnog grada koji se na iskren, dobronameran, dostojanstven i stručan način odupire ruženju, unižavanju i narušavanju onoga što predstavlja jednu od njegovih najvećih vrednosti, a to je upravo materijalizovano sećanje.

Dejan Ristić

Vreme online

Tekstovi o arhitekturi na portalu P.U.L.S.E

  Arhitektura, Beograd, Društvo, spomenici, Urbanizam