Maleni Šid, najzapadnije gradsko naselje Srema, možda nije izrodio mnogo značajnih ličnosti ali je ostao neraskidivo povezan sa sudbinom jednog od najvećih umetnika ikada poteklih sa ovih prostora. Sava Šumanović, jedan od najvećih jugoslovenskih slikara XX veka, proveo je detinjstvo, deo mladosti i sam kraj života u ovoj varoši i ovekovečio je na mnogo svojih dela. Većina njegovih sačuvanih radova danas je izložena u nekadašnjoj porodičnoj kući Šumanovića u samom centru.
Sava Šumanović je rođen 22. januara 1896. godine u Vinkovcima, u tadašnjoj Austrougarskoj a današnjoj Hrvatskoj, ali su se njegovi roditelji vrlo brzo preselili u Šid. Gimnaziju završava u Zemunu, gde počinje da se interesuje za slikarstvo, a potom upisuje Višu školu za umjetnost i obrt u Zagrebu (uprkos očevoj želji da upiše pravo), koju završava sa najvišim ocenama.
U svojim ranim radovima Šumanović je inspirisan secesijom, a nedugo po završetku školovanja odlazi u Pariz, gde iznajmljuje atelje na Monparnasu. U Parizu uči od Andrea Lota, od koga preuzima interesovanje za fovizam i kubizam, ali se i druži sa istaknutim umetnicima poput Modiljanija i Žakoba. Po povratku iz Pariza jedno vreme živi u Zagrebu, a zatim sledi nekoliko uzastopnih promena mesta boravka na relaciji Pariz-Šid. U umetničkom smislu, usvaja svoj lični stil, delimično oslonjen na postimpresionizam, koji naziva “kako znam i umem”.
“Šidska crkva”, 1940“Iločki drum zimi”, 1942.
Uprkos priznanjima stručne javnosti i velikim izložbama, Sava teško podnosi negativne kritike i po konačnom povratku u Srbiju početkom 1930. godine prijavljuje se u jedan beogradski sanatorijum, gde se oporavlja od “psihičke iscrpljenosti”. Tačna dijagnoza i podaci o lečenju su izgubljeni u bombardovanju u II svetskom ratu, ali je evidentno da se Sava posle ove epizode povlači iz javnog života i više ne napušta Šid. Možda je u njegovim problemima imao udela i urođeni sremski inat, najslikovitije oličen u načinu na koji je slikar potpisivao svoja dela: u Parizu ćirilicom, u Zagrebu francuskom transkripcijom, a po zabrani ćirilice (kada je Šid preuzela fašistička NDH) jednostavno je prestao da potpisuje svoja dela.
“Kupačice” (“Šidijanke”), 1936-1937
Posle očeve smrti preuzima brigu o porodičnom imanju, što po sačuvanim podacima čini revnosno, ali u isto vreme se i posvećuje slikanju i u ovom periodu (kraj tridesetih i početak četrdesetih) nastaju neka od njegovih najvećih dela, i po obimu i po dimenzijama i po značaju. Neposredno pred rat pravi veliku i vrlo uspešnu izložbu u Beogradu, koja mu daje elan da nastavi da se bavi slikanjem, a po izbijanju rata bira da ostane u Šidu, uprkos pritiscima prijatelja da se preseli u Nedićevu Srbiju, i radi nesmanjenim intenzitetom. Poslednji Šumanovićevi ciklusi, “Kupačice” (poznate i kao “Šidijanke”) i “Beračice” (monumentalni triptih dovršen svega par dana pred smrt), impresivni su u apsolutno svakom smislu. Sava Šumanović uhapšen je u svojoj kući 28. avgusta 1942. godine i odveden sa još 150 šidskih Srba u Sremsku Mitrovicu, gde su mučeni i dva dana kasnije streljani. Sahranjen je u masovnoj grobnici, bez posebnog obeležja…
“Beračice”, 1942.
Prvi susret sa slikarstvom Save Šumanovića imao sam u nižim razredima osnovne škole, u tada novoj zgradi Zmaj Jovine škole u Rumi, u čije hodnike su krasile reprodukcije njegovih pejzaža. Nedugo potom sam prvi put posetio njegovu galeriju slika u Šidu, što je na mene ostavilo trajan utisak: dok su moji drugari iz odeljenja kupovali slatkiše i “plašljivce” sa crvenim patronama, ja sam svoj džeparac potrošio na tri velike reprodukcije Savinih pejzaža, od kojih neke još uvek negde imam…
Skica za sliku “Pijana lađa” – 1927.“Akt u plavoj fotelji”, 1932
Galerija slika Save Šumanovića u Šidu možda je i najvrednija zbirka dela jednog umetnika na ovim prostorima. Preko 400 dela različitih tehnika, od čega najviše ulja na platnu, darovala je Šidu po završetku rata slikareva majka, zajedno sa zgradom u kojoj se legat danas nalazi. Iako je kuća pripadala porodici Šumanović, ovo ipak nije kuća iz koje je Sava odveden u smrt – ona se nalazi u susednoj ulici, i u njoj je ostao sačuvan atelje slikara onakav kakvog ga je ostavio krenuvši put Mitrovice u pratnji ustaških crnokošuljaša.
Detalji “Akta u plavoj fotelji”
Mnogo godina kasnije, utisak koji ostavlja zbirka Save Šumanovića samo je dobio na snazi. Sva lična tragedija jednog ljudskog bića koje u senci nadolazećeg zla stvara toliko lepote ne može se ni pojmiti sa desetak godina, a puna veličina njegovog dela može biti jasna tek nekome ko se iole temeljnije posvetio izučavanju istorije umetnosti. To što Savino ime danas ne stoji u svetskim udžbenicima uz imena Sezana, Matisa, Braka, kriv je samo splet okolnosti, koje kao da su sve bile protiv njega.
Krhka psiha, pogrešne odluke, nedostatak adekvatnih uslova za rad, velika vezanost za rodni kraj, sve je to doprinelo da karijera fantastičnog zamaha i vrhunskih umetničkih dometa poput Šumanovićeve ostane praktično zarobljena u nacionalnim okvirima. Osim nešto malo slika danas izloženih u Parizu i onih u privatnim zbirkama, skoro ceo Šumanovićev opus danas je u Srbiji. Međutim, kako međunarodno priznanje u umetnosti često stiže prekasno, tako se i poslednjih godine sve češće čuju priče da neka njegova platna na aukcijama dostižu i petocifrene cene u evrima, ali sa druge strane galerija nije ni izbliza posećena onoliko koliko bi morala da bude, i koliko bi verovatno bila da se umesto u malenom Šidu nalazi na primer u velikom Beogradu…
Ništa od ovoga ipak ne umanjuje objektivni značaj umetničke zaostavštine Save Šumanovića. O subjektivnom doživljaju da i ne govorimo. Zato nijedna poseta Šidu nije potpuna bez podsećanja na velikog umetnika. Sledeći put kad se nađete u zapadnom delu Srema, znate šta vam je činiti. Galeriju nije teško naći: u samom je centru, stotinak metara od gradskog parka. Izgovori ne postoje.
