Pirotska tvrđava – Momčilov grad

Pirotska tvrđava – Momčilov grad

Kada biste pitali ljude po čemu je poznat Pirot, većina bi vam sigurno odmah odgovorila – po vicevima. Ljubiteljima prirode verovatno bi prvo pala na pamet Stara planina, oni upućeniji u tradicionalne vrednosti setili bi se pirotskog ćilima, a gurmani bi istakli kačkavalj i peglane kobasice. Međutim, malo njih umelo bi da navede makar jedan arhitektonski simbol Pirota – uprkos tome što se u ovom gradu nalazi jedna od najočuvanijih i najinteresantnijih srednjovekovnih tvrđava u Srbiji.

Iako malena po dimenzijama, tvrđava u Pirotu imala je burnu prošlost i veliki (mada u današnje vreme prilično zanemaren) istorijski značaj. Podignuta u podnožju brda Sarlah, uz obalu rečice Bistrice koja se svega stotinak metara dalje uliva u Nišavu, tvrđava se u istorijskim izvorima prvi put pouzdano pominje krajem XIV veka, ali je predanje smatra mnogo starijom.

U prilog ovoj tvrdnji govori i samo ime grada Pirota, nastalo od grčkog Pirgos (sa značenjem “kula”), kako se ovdašnje naselje nazivalo za vreme Vizantije, što je opet prevod imena rimskog naselja Turres koje je ovde postojalo između II i V veka naše ere. Da li su Rimljani tu zaista gradili nekakve kule nije poznato, ali postojanje rimske naseobine na prostoru današnjeg Pirota potvrđuju i pisani izvori i arheološki nalazi, pre svega ostaci rimskog utvrđenja na Sarlahu i puta Via Militaris u njegovom podnožju.

Narodno predanje vezuje gradnju tvrđave za vojvodu Momčila, vojskovođu najverovatnije bugarskog porekla, koji je u epskoj poeziji upamćen kao veliki borac protiv Turaka, a u istoriji kao hajduk i razbojnik koji se obogatio pljačkajući velikaše na tromeđi srpskih, bugarskih i romejskih zemalja. Istorijski Momčilo se tako zamerio sa praktično svima u svom okruženju, toliko da se na kraju vizantijska vojska ujedinila sa Turcima kako bi ga se rešili. Ubijen je u bici kod Periteriona 1345. godine, i zvanično važi za prvog balkanskog vojskovođu koji je poginuo boreći se protiv Turaka, pa je možda otuda u narodu upamćen kao njihov veliki protivnik…

Iako nije pouzdano utvrđeno da li je vojvoda Momčilo zaista imao neke veze sa pirotskim utvrđenjem, ono se do danas po tradiciji naziva Momčilov grad. U prvim turskim spisima iz druge polovine XIV veka naselje na mestu današnjeg Pirota naziva se “sehir-koji”, što neki istoričari navode kao tursko ime grada, ali to znači prosto “stalno naseljeno mesto”. Ipak, snažnije od svih drugih toponima ostala je ukorenjena turska reč Kale (koja bukvalno znači “tvrđava”), pa tako Piroćanci i danas nazivaju ceo ovaj deo grada.

Istoričari se uglavnom slažu oko tvrdnje da je izgradnja današnje tvrđave na steni podno brda Sarlah započeta tokom sedamdesetih godina XIV veka, kada je Pirot postao deo teritorije kneza Lazara. Vreme gradnje istaknutog gornjeg grada potvrđuju i način zidanja zidina i kula, od nepravilnih kamenih blokova, i arhitektonske odlike utvrde, koja je osmišljena po najvišim odbrambenim standardima onog vremena.

Pogled iz istočne kule prema Staroj planini

Knez Lazar je očigledno vrlo mudro predvideo strateški značaj Pirota pred nadolazećim turskim osvajanjima, jer Turci već 1386. godine napadaju i zauzimaju grad, ali srpska vojska predvođena izvesnim Dimitrijem Kobilićem (čije ime su upamtili turski hroničari, ali po svemu sudeći ne i srpska istorija) brzo uspeva da ga povrati, a prilikom povlačenja pred ponovnim udarom Turaka Srbi spaljuju tvrđavu i tako je na neko vreme čine neupotrebljivom. Ovo je razbesnelo turskog sultana Murata i definitivno uticalo na pojačanje turskih vojnih dejstava usmerenih ka srpskim zemljama, čiji je prvi ishod bila Bitka kod Pločnika 1387. godine (iz koje su Turci izašli kao poražena strana), ali se ipak ne može smatrati direktnim povodom za Kosovsku bitku 1389. godine, kako tvrde neki istoričari…

Ostaci turskog magacina oružja, koji je izgrađen na temeljima starije kule

Bilo kako bilo, Pirot je ubrzo nakon Kosovske bitke vraćen Srbiji, a Lazarev sin despot Stefan obnavlja tvrđavu i gradi još jedan bedem, čime nastaje i srednji grad. Posle smrti despota Stefana 1427. godine, Pirot se definitivno vraća u ruke Turaka, gde (osim jednog kratkog perioda 1443-1444. godine kada ga zauzimaju mađarski krstaši) ostaje sve do konačnog oslobođenja Srbije 1878. godine. Pa ipak, za svoju današnju očuvanost pirotska tvrđava može da zahvali upravo Turcima, koji su je za sve to vreme održavali kao sedište svog garnizona.

Krajem XIX veka u tvrđavu se useljava srpska vojska, koja će tu boraviti do Balkanskih ratova. Iz tog vremena datira i treći bedem u donjem gradu, sa karakterističnim puškarnicama, koji je nažalost i najmanje očuvan do danas… Nakon I svetskog rata, usled tehnološke zastarelosti, tvrđava gubi vojni značaj, ali ostaje otvorena za posetioce, kao jedinstven spomenik u sklopu gradskog parka Kale. Za spomenik kulture od velikog značaja proglašena je 1979. godine, a nakon nekoliko godina opsežne rekonstrukcije ponovo je otvorena za javnost krajem 2018. godine.

Pogled sa severnog zupčastog bedema na brdo Sarlah

Današnji Momčilov grad predstavlja izuzetno vredno svedočanstvo o vojnom graditeljstvu srednjeg veka, ne samo na našim prostorima već i u evropskim okvirima. Usled odlične očuvanosti, pirotski grad bi mogao da stoji rame uz rame sa nekim od najpoznatijih evropskih utvrđenja tog vremena, ali da bi zaista i dostigao nivo vrhunske turističke atrakcije ima među njegovim zidinama još posla…

Srednji i gornji grad, koji su konzervirani i uređeni za posetioce (dok je prostor donjeg grada, u kom nije bilo građevina trajnog karaktera, pretvoren u park), sastoje se od dva nepravilna bedema koje spajaju četiri kule nejednake visine i oblika, što sve zajedno daje tvrđavi vrlo dinamičnu i interesantnu formu. U sklopu gornjeg grada rekonstruisana je i mala crkva, koja je sravnjena do temelja za vreme turske vladavine. Sve kule su rekonstruisane i iznutra, u podrumu jugozapadne kule sređen je (doduše suv) bunar koji je služio za snabdevanje vodom tokom opsade, dok se sa balkona severne, donžon kule pruža sjajan pogled na unutrašnjost tvrđave i dobar deo Pirota. I sve to dostupno je potpuno besplatno.

Zamerke na uređenje tvrđave odnose se uglavnom na enterijer kula. Iako je u svakoj kuli rekonstruisano više spratova, neke od etaža nemaju nikakvo osvetljenje, pa ulazak bez lampe može biti prilično nezgodan, pa čak i opasan. Ipak, čak i sa lampom, u unutrašnjosti kula nema ničega da se vidi, sve se svodi samo na gole zidove, što uprkos spoljašnjoj autentičnosti odaje utisak nedovršenog posla i pomalo kvari ceo doživljaj… Ostaje nada da će u nekoj sledećoj fazi rekonstrukcije Momčilov grad dobiti i unutrašnje svetlo, neke eksponate koji bi slikovitije prikazali način života i prilike u Pirotu i Srbiji u vreme njegove izgradnje, a možda i neku prigodnu suvenirnicu… Naravno, uz makar neku simboličnu ulaznicu, za koju bi svakako vredelo odvojiti novac.

Međutim, i pored svih nedostataka, Momčilov grad u Pirotu (iliti Kale) – itekako vredi videti. Ako vas nekad put dovede u grad na Nišavi podno Stare planine, odvojite pola sata ili sat za obilazak tvrđave. Nećete zažaliti. Posle toga, pravac centar grada i zasladite se jednom mekikom; nemaju nikakve veze sa tvrđavom, ali ko prođe kroz Pirot i ne proba “žešće mećike” – ne zna šta je propustio.