Pojedini aspekti ideološke pozadine zvanične kulture sećanja tokom postojanja FNRJ i SFRJ

Nakon okončanja Drugog svetskog rata i konsolidovanja Federativne Narodne Republike Jugoslavije, na prostoru cele novoformirane države otklonjeni su svi ideološki elementi nastali tokom perioda okupacije. U tom smislu, izvršena je i dekomemoracija, odnosno potpuno brisanje svih materijalnih svedočanstava ideoloških elemenata vezanih za kulturu sećanja nastalih u vreme okupacije. Međutim, pored toga su uklonjeni ili izmenjeni i svi aspekti kulture sećanja koji su se odnosili na monarhistički i politički sistem Kraljevine Jugoslavije koji su uspeli da opstanu tokom perioda okupacije. Diskreditacija i dekonstrukcija srpske i jugoslovenske monarhije, koja je od strane novouspostavljenog komunističkog ideološkog sistema percipirana sa krajnje antagonističkih pozicija, bila je temeljna kako bi se stvorio prostor za potpuno novi i drugačiji ideološki sistem sa sopstvenom politikom komemoracije i drugačijom zvaničnom kulturom sećanja.

Novouspostavljenom komunističkom režimu bio je neophodan čvrsti integrativni faktor za plasiranje njihove propagande i promovisanje sopstvenih ideoloških premisa. U postizanju legitimiteta sopstvene vladavine, nove vlasti su prema svojim potrebama reinterpretirale čitav fundus tendencija i nasleđa iz nacionalnih prošlosti južnoslovenskih naroda i etničkih zajednica koje su živele na prostoru nove države. Modifikacija u kontekstu interpretacije prošlosti odvijala se u korelaciji političkog korpusa komunističke ideologije. U tom kontekstu, kao glavni integrativni elemenat u formiranju propagande i nove zvanične, tj. državne kulture sećanja, uspostavljeni su novi politički mitovi, pri čemu je krucijalnu ulogu imala mitizacija oružane narodnosolobodilačke partizanske borbe protiv okupatora, ali i mit o klasnom neprijatelju. Uspostavljanje ovakvih ideoloških premisa zahtevalo je korišćenje starijih tendencija iz kulturnog i umetničkog nasleđa. Tako su se u stvaranju nove kulture sećanja, nosioci komunističkog režima između ostalog koristili kako nasleđem emancipatorskih pokreta južnoslovenskih naroda tokom devetnaestog i dvadesetog veka, tako i pojedinim elementima koje su crpeli iz klasičnih dela o klasnoj borbi radničke klase.

Nova jugoslovenska država je tokom svog postojanja ispoljila izuzetno visok stepen posvećenosti u podizanju više hiljada spomen-obeležja koji su asocirali na partizansku i narodnosolobodilačku borbu tokom Drugog svetskog rata ili koji su veličali ličnosti poput Josipa Broza Tita. Generalno posmatrano, podizanje monumenata, imenovanje različitih javnih državnih objekata i institucija, kao i nazivi javnih prostora i ulica stvorili su jedan osobeni državni ideološki manifest koji se ispoljavao na svaki mogući način i u svakoj mogućoj sferi. Ogroman intenzitet u podizanju različitih skulptura i u postavljanju spomen-ploča reprezentovao se praktično u svakom naseljenom mestu, kao i na prostorima (mestima sećanja) na kojima su se odigrali značajni događaji tokom Drugog svetskog rata. Sećanje na rat i narodnosolobodilačku borbu koja je doprinela trijumfu nad fašizmom, nosioci komunističke ideologije predstavljali su uvek u multietničkom kontekstu. Odnosno, ističući sastav partizanskih odreda kao višenacionalan, propagirano je ,,bratstvo i jedinstvo” svih jugoslovenskih naroda i narodnosti, odnosno svih Jugoslovena.

U prvom periodu postojanja nove države FNRJ, odnosno do 1948. godine i razlaza sa Sovjetskim savezom nakon blokade Informbiroa, politika komemoracije se kretala u pravcu i sa težnjom kako bi se naglasila neraskidiva veza jugoslovenskih partizana i pripadnika Crvene armije u kontekstu njihove borbe protiv nemačkih i italijanskih okupatora. Odnosno, kreirane su ideološke premise koje su se odražavale u kontekstu kulture sećanja i koje su naglašavale političku povezanost FNRJ i SSSR-a. Nakon razlaza sa državama tzv. kominističkog lagera, odnosno Istočnog bloka, pristupilo se dekomemoraciji određenih elemenata koji su bili vezani za doprinose Crvene armije i političkog sistema SSSR-a čime je zapravo započelo formiranje osobene čisto jugoslovenske kulture sećanja i komemoracije. Odnosno, nakon 1948. godine kada je došlo do razdvajanja Titove i Staljinove politike, umesto spomen-obeležja vojnicima Crvene armije, forisrao se isključivo simbol jugoslovenskih partizana kojim se snažno isticala ideja partizanske oslobodilačke borbe i njenog izvornog opštenarodnog karaktera. Time je ujedno u izvesnom smislu degradirana uloga Sovijeta i stvoren je novi mitizovani narativ o sopstvenom oslobodilačkom ratu jugoslovenskih naroda i njegovoj sopstvenoj revoluciji.

Generalno posmatrano, FNRJ i SFRJ je ispoljila izuzetan visok stepen posvećenosti u kreiranju lokacija komemoracije, odnosno težnju za uspostavljanjem kolektivnih sećanja. Ova tendencija zahtevala je formiranje čvrstih osnova nove politike sećanja koja je kreirana i tekla paralelno sa stvaranjem novog kolektivnog identiteta nove Jugoslavije, odnosno svih nacija i etničkih zajednica koje su je činili. U tom smislu, nova politika kolektivnih sećanja morala je odgovarati novom aktuelnom identitetu koji je bio u mnogim segmentima postavljen na antagonističkim pozicijama u odnosu na pojedinačne nacionalne identitete južnoslovenskih naroda, kao i na predhodni monarhistički sistem Kraljevine Jugoslavije. Novouspostavljena memorijalna mesta su, prema tome, bila namenjena kreiranju novih kolektivnih sećanja na tragediju predhodnog rata, ali i na heroizam njegovih učesnika kao pobedničke strane u Drugom svetskom, kao i u građanskom ratu. Svakako da je ovakva tendencija podrazumevala prilično selektovanje i tendencioznu interpretaciju prošlosti. U tom smislu, proces prekomponovanja javnih prostora u skladu sa novim ideološkim premisama, podrazumevao je stvaranje novih simbola, odnosno promenu predhodnog i kreiranje novog diskursa. Samim tim novi memorijali koji su veličali događaje iz Drugog svetskog rata, u velikoj meri su marginalizovali one koji su se odnosili na period Balkanskih kao i na Prvi svetski rat. Ipak, ti stariji spomenici nisu fizički uklanjani ukoliko nisu direktno isticali ideološke premise predhodnog monarhističkog sistema. Međutim, često su bili dislocirani na manje značajne javne površine kako bi ustupili prostor novim monumentima vezanim za aktuelni ideološki sistem.

Formiranjem sopstvenih sakralnih mesta, odnosno lokacija sećanja, vlasti socijalističke Jugoslavije su konstruisale mit o sopstvenoj borbi i revoluciji a time, u kontekstu ideja o klasnoj borbi, i mit o stvaranju jednakosti svih jugoslovenskih naroda i narodnosti. Postavljanjem spomenika se pri tome težilo ovladavanjem prošlosti zarad kontrolisanja ideološkog sistema u budućnosti kojim se utopistički promovisao optimizam i kolektivna svest o tzv. besklasnom društvu.

Podizanje monumenata, komemorativnih i drugih ploča, kao i imenovanja javnih institucija i ulica, najčešće su inicirale lokalne veteranske organizacije pod okriljem SUBNOR-a, koji je u izvesnom smislu predstavljao krovnu institucionalnu organizaciju koja je oblikovala kulturu sećanja na celom prostoru SFRJ.

U estetskom i umetničkom kontekstu, jugoslovenski spomenici su izrađivani na različite načine. U kontekstu monumentalne plastike u prvoj fazi preovlađivao je isklučivo akademski realizam. Međutim, od šezdesetih godina dvadesetog veka jugoslovenski memorijali postavljeni na istorijski bitnim lokacijama vezanim za Drugi svetski rat koji su obeležavali ,,žrtve fašizma” ili ,,pale borce” u velikim bitkama, izrađivani su u apstraktnim i modernističkim formama. Svakako, pored njih su u manjim sredinama (pretežno na prostoru seoskih trgova) opstale i forme realističkog predstavljanja. Najčešće forme realističke figurativne skulpture koje su preovladavale širom države manifestovale su se skulpturama vojnika, odnosno realističkim predstavama ljudskih tela u borbenom dinamičnom stavu uz oružje u rukama. Odnosno, od pedesetih do osamdesetih godina dvadesetog veka izgrađeno je na stotine realističkih figuralnih skulptura koje su prikazivale partizane u borbi sa oružjem ili kako nose ranjene drugove. Ženske figure su najčešće bile izvedene u formi majki koje pate ili u formi civilnih žrtava kako su najčešće bile prikazivane i skulpture dece. Svakako, određeni niz spomenika je ženske figure prikazivao kao partizanke sa oružjem u rukama u borbenom položaju. Realistički izvedene figure su ostavljale jasniji utisak i jače su delovale na posmatrače od apstraktnih monumentalnih spomenika i spomeničkih kompleksa kakvi su se pojavili u modernističkom duhu od šezdesetih godina dvadesetog veka najčešće na lokacijama najznačajnijih bitaka. Apstraktne moderne forme spomenika su po pravilu za razliku od realističkih figura boraca koje su postavljane na trgovima i na drugim javnim površinama u naseljima, zauzimale lokacije na otvorenim prostorima, najčešće u prirodi. Zahvaljujući karakteristikama svojih lokacija, monumenti su činili jedinstvene ambijentalne celine izuzetne umetničke vrednosti. Postavljanje spomenika izvedenih u formi realističkih figura, podržavale su naročito lokalne veteranske organizacije koje su najčešće bili i inicijatori postavljanja nekoliko hiljada različitih spomen-ploča na objektima. Realističke skulpture ljudskih figura u stavu borbe su bile daleko prijemčivije za posmatrača, odnosno nudili su lakšu identifikaciju sa palim borcima i žrtvama od apstraktno izvedenih monumenata. Svakako, i apstraktni monumenti su u svojoj suštini prenosili istu ideološku poruku, odnosno sadržali su jednaku semiotičku i simboličku komponentu kao i realistički spomenici. Izuzetno umetnički značajne monumentalne skulpture velikih gabarita dominirale su okolnim otvorenim prostorima i sa svojim različitim i krajnje neobičnim geometrijskim oblicima po pravilu zasnovanim na faličnim telima poput modifikovanih obeliska, cilindara i sličnog, imali su za ulogu da pored svoje komemorativne funkcije reprezentuju i retoriku moći, napretka, savremenosti i opšteg progresa ideološkog sistema socijalističke Jugoslavije. Takođe, pored ostalog nosili su i poruku militarizma, ali i predstavljali forme koje su sugerisale na distinkciju u odnosu na spomen-obeležija krutog realizma karakterističnog za države tzv. komunističkog lagera, odnosno Varšavskog pakta.

Ovi memorijalni kompleksi koje su kreirali istaknute arhitekte i umetnici poput Bogdana Bogdanovića, Slavka Tiheca, Dušana Džamonje i drugih, nastajali su u periodu nakon dve decenije od okončanja Drugog svetskog rata kada su sećanja na njega postepeno počela da slabe, odnosno kada su stasale nove generacije koje nisu bili akteri i svedoci ratnih dešavanja i perioda okupacije. Samim tim, monumentalnim apstraktnim formama monumenata nastojalo se isticanju sećanja na rat kao na izvornu jugoslovensku progresivnu narodnu revoluciju, što nije bio slučaj sa realističkim figurama partizana koji su sadržali primarno komemorativnu poruku koja se odnosila na žrtvu, herojstvo i pobedu nad fašizmom. Same lokacije monumentalnih apstraktnih formi spomeničkih kompleksa su, kao što je već istaknuto, bili najčešće locirane u prirodi na mestima značajnih bitaka ili znamenitih istorijskih događaja. Zahvaljujući tome, monumenti su već samom svojom lokacijom prenosili ideološki menifest revolucije kao prirodnog procesa. Apstraktni dizajn ovih monumenata nije na realističkim osnovama prenosio ideološku poruku, već je bio oblikovan u sofisticiranim umetničkim formama sa istaknutim metaforičnim i simboličkim značenjem sa čitavim nizom značenja. Upravo u ovoj činjenici leži i njihova kulturno-istorijska, odnosno raritetna umetnička vrednost, budući da su ove eksperimentalne forme predstavljale jedinstveni autohtonistički umetnički izraz jedne osobene estetike sa snažnim istorijskim narativom i višedimenzionalnim porukama ideološke propagande u konkretnom vremenskom i društvenom kontekstu. Na kraju ipak treba istaći, da bez obzira na forme prikazivanja i razlika između apstraktnih i realističkih (figurativnih) monumenata, svi oblici su svakako na određene načine i uz određeni stepen uspešnosti imali funkciju reprezenata i instrumenata za konstruisanje osobene kulture sećanja u okvirima specifikuma jugoslovenske komunističke ideologije i zvaničnih političkih idioma SFRJ.

Monumentalna plastika, kao i ostala spomen-obeležija koja su postavljana širom države su u svom tematskom fundusu kreirana uz maksimalno uvažavanje regionalnog konteksta. U pojedinim multietničkim sredinama, npr. u Vojvodini, kao i na Kosovu i Metohiji, gde su živeli pripadnici nacionalnih manjina, često su spomen-ploče, spomenici a naročito odonimi vršili funkciju komemoracije lokalnih ,,palih boraca” u borbi protiv okupatora. Pri tome se naravno, kroz prizmu jugoslovenstva i ,,bratstva i jedinstva”, indirektno isticala i etnička pripadnost konkretnog ,,palog borca” ili istaknutog učesnika u Narodnooslobodilačkoj borbi koji je bio pripadnik nacionalne zajednice koja je bila dominantna u konkretnom naselju ili koji je poticao iz tog mesta. Ipak, najomiljenija plasirana tema je bila zajednička borba ,,palih boraca” različite etničke pripadnosti koji su se ,,herojski žrtvovali” za zajedničku ideju o ,,bratsvu i jedinstvu”, odnosno za jednakost svih nacija i narodnosti nove Jugoslavije. U tom kontekstu na prostoru Kosova i Metohije uspostavljen je široko rasprostranjeni kult martirstva i heroizma Crnogorca Bore Vukmirovića i Albanca Ramiza Sadikua.

Njih dvojica su bili prijatelji i lokalni predvodnici komunističkog pokreta iz Peći koji su zajedno pogubljeni u blizini Prizrena 1943. godine. Ovaj istorijski događaj, tokom perioda SFRJ je instrumentalizovan i iskorišćen do krajnjih granica u kontekstu komunističke propagande i komemoracije. Čitav niz naziva ulica (odonima) i javnih objekata na prostoru Kosova i Metohije, nosio je nazive po ovoj dvojici palih boraca čija je borba u mitskim okvirima predstavljena kao primer mučeništva i hrabrosti u višenacionalnoj ,,ravnopravnoj” borbi protiv okupatora i kao vidljivi i neupitni primer ,,bratstva i jedinstva” svih jugoslovenskih naroda i narodnosti. Regionalni kontekst u smislu postavljanja spomen obeležja se takođe veoma dobro manifestovao i u različitim sredinama na prostoru Hrvatske, kao i na prostoru Bosne i Hercegovine.

U kontekstu kreiranja kulture sećanja socijalističke Jugoslavije, posebnu dimenziju je zauzimala zvanična ceremonija priređivana povodom završetka gradnje određenog monumenta ili postavljanja određenih spomen-obeležja. Poput otvranja nekog reprezentativnog javnog objekta, i postavljanje spomen obeležja a posebno otkrivanje monumentalnih spomeničkih kompleksa pratila je velika ceremonija na državnom nivou. Ona bi se u izvesnom smislu mogla definisati kao dodatna sakralizacija određenih spomen mesta, odnosno lokacije sećanja i sama po sebi je predstavljala osobenu ritualnu formu manifestacije moći i plasiranja adekvatne propagande. Ovaj ritual je u suštini uvek bio sličan. Pre njega je najčešće sledila odluka o postavljanju spomen obeležja, odnosno ceremonija povodom početka radova na monumentu. Ove ceremonije su organizovane zarad privlačenja pažnje javnosti, odnosno zarad postizanja vidljivog pedagoškog i političkog efekta u kontekstu kreiranja zvanične kulture sećanja u okvirima ideologije komunističkog režima i propagiranih ideoloških idioma socijalističke Jugoslavije. Svečani govori na ovim ceremonijama, kao i medijsko izveštavanje, upotpunjivali su jačinu formiranih mesta sećanja.

Na kraju, svakako ostaje otvoreno pitanje koje se odnosi na recepciju, tj. na prijemčivost zvanično propagirane kulture sećanja od strane građana tokom postojanja FNRJ i SFRJ. Međutim, pitanja vezana za prihvatanja zvaničnih modela kulture sećanja od strane posmatrača, tj. građana kao ,,potrošača sećanja”, predstavljaju kompleksnu problematiku koja svakako prevazilazi okvire ovog kratkog članka, te u tom kontekstu ovom prilikom nisu razmatrana.

Za P.U.L.S.E: Kristijan Obšust

Tekstovi o istoriji na portalu P.U.L.S.E

  Društvo, FNRJ, ideologija, Istorija, komemoracije, Kultura sećanja, Politika, SFRJ, spomenici