Svojom teorijom o urođenom i univerzalnom kolektivnom nesvesnom i arhetipovima Karl Gustav Jung je radikalno izmenio ne samo našu predstavu o ljudskoj prirodi u filozofiji, teologiji, psihologiji i psihijatriji već je izveo i pravu duhovnu revoluciju u mnogim humanističkim naukama (antropologiji, sociologiji, pedagogiji, epistemologiji, etici…) kao i u gotovo svim oblastima umetnosti (od likovne do filma).

Analizirajući snove, mitove, rituale, alhemijske tekstove i simptome psihočitara, u Jungovom umu se rodila zamisao o postojanju nadličnog nesvesnog. Ideja o ultradubinskim delovima psihe, o transpersonalnom nesvesnom i arhetipovima, koji igraju ključnu ulogu u dinamici i razvoju ličnosti, predstavlja temelje i najviše domete njegove teorije.

Nevidljivi temelji psihe

Hipoteza o kolektivno nesvesnom spada u one pojmove koji u početku zapanje publiku, ali ih ona ubrzo prihvata i upotrebljava kao obične pojmove, kao što se, uostalom, dogodilo i sa pojmom nesvesnog“ piše Jung na početku svoje studije „ O arhetipovima kolektivno nesvesnog“. Lično nesvesno „počiva na jednom dubljem sloju, koji više ne potiče iz ličnog iskustva i poseda, budući da je urođen. Ovaj dublji sloj predstavlja takozvano kolektivno nesvesno. Odabrao sam izraz „kolektivno“ jer ovo nesvesno nije individualno već opšte prirode, što znači da ono, nasuprot ličnoj psihi, ima sadržaje i vidove ponašanja koji su svuda i kod svih individua, cum gruno salis, isti.

Drugim rečima, ono je kod svih ljudi samom sebi identično i time čini jednu, u svakom prisutnu, opštu društvenu osnovu nadlične prirode.

Piše Jung u zborniku odabranih studija „Arhetipovi i kolektivno nesvesno.

Kolektivno nesvesno predstavlja najdublji, najzagonetniji i najmračniji prostor ljudske psihe. Ono je univerzalni temelj celokupne ličnosti. U njemu je pohranjeno duhovno iskustvo hiljade generacija naših predaka. Upoznati sadržaje kolektivnog nesvesnog je neophodno, lekovito i spasonosno, ali istovremeno može biti i opasno, tragično, i katkad, kobno. A osnovne jedinice, sastavice transpersonalnog nesvesnog, jesu arhetipovi.

Arhetip je jedan od središnjih pojmova Jungove psihološke teorije. Osnovi teorije o arhetipovima kolektivnog nesvesnog postavljeni su u Jungovim radovima: „O arhetipovima kolektivnog nesvesnog“, „Pojam kolektivnog nesvesnog“, i „O arhetipovima sa posebnim osvrtom na pojam Anime“ (svi se nalaze u knjizi „Arhetipovi i kolektivno nesvesno“). U posebnim studijama i ogledima Jung raspravlja o arhetipovima kao što su: arhetip majke, božanskog deteta, ponovnog rođenja, arhetip duha i arhetip Trikstera.

Arhetipovi se manifestuju u duhovnim kulturnim tvorevinama (mitovima, bajkama, religiji, ezoteričnim učenjima), ali i u snovima i vizijama, kada se javljaju u individualnom vidu. Po Jungu, arhetipovi su genetski nasleđeni, univerzalni obrasci opažanja, mišljenja, osećanja i ponašanja. Oni su nevidljivi okviri celokupnog našeg iskustva, a ispoljavaju se u vidu simboličnih slika nabijenih emocijama. Jung upozorava na to da moramo praviti razliku između „arhetipova“ i „arhetipskih slika“. Sam po sebi arhetip je nevidljiv, nesaznatljiv i nepromenljiv, ali su njegove manifestacije i predstave raznolike, opazive i promenljive.

Individuacija i arhetipske figure

Ličnost se tokom procesa individuacije susreće sa arhetipovima Persone, Senke, Anime/Animusa, Mudrog starca dok ne dospe do svog unutrašnjeg središta, do arhetipa Sopstva.

Persona se odnosi na površinski sloj ličnosti, na njenu fasadu okrenutu drugima. Svaki čovek poseduje Personu (masku) koja štiti njegovu pravu ličnost od pogleda i pritisaka spoljnjeg sveta i koja je posrednik između ličnosti i socijalne sredine. Pojedinac u toku individuacije mora da nauči da razlikuje masku od svoje autentične ličnosti. Postoji iza fasade ono naše lice „koje mi svetu nikada ne pokazujemo, jer ga skrivamo pomoću Persone, maske glumca“ (Jung, „O arhetipovima kolektivno nesvesnog“).

Senka je mračni deo ličnosti, koji obuhvata osobine koje svesno ja ne prihvata i kojih se stidi. Ove prezrene, nepriznate osobine bivaju potisnute u nesvesno, gde se formira inferiorni, tamni deo ličnosti. Zato Jung Senku definiše kao sveukupnost onoga što ličnost ne želi da bude i što ne priznaje da jeste. Susret sa Senkom zahteva od pojedinca moralnu hrabrost da prepozna i prihvati vlastite rđave crte i sklonosti. Ukoliko ih ne prihvati, utoliko će usled projekcije Senke, svuda nailaziti na „neprijatelje“, na „opasne“ ljude, ili na demonska bića (đavoli, veštice). Susret sa Senkom je „prva proba hrabrosti na unutarnjem putu, proba koja je dovoljna da većinu zastraši, jer susret sa samim sobom spada u neprijatnije stvari koje čovek izbegava, dok god sve ono negativno može da projektuje na vlastitu okolinu“.

Jung posvećuje izuzetnu pažnju arhetipu Sopstva i njegovim simbolima. Po Jungu, Sopstvo/Jastvo je arhetip celine, duševnog sklada i potpunosti. Ovaj arhetip predstavlja istinsko središte celokupne, svesne i nesvesne ličnosti, a ispoljava se kroz drevne mitoliške i religiozne simbole kao što su mandala, kamen, četvorostvo, biser, zlato, cvet i Sunce.

Savremeni čovek i simboli celovitosti

Mnoga od najznačajnijih Jungovih učenja o simbolima i kolektivno nesvesnom predstavljaju dragocenu podršku dezorijentisanom savremenom pojedincu u njegovom traganju za vlastitim identitetom. Savremeni zapadni čovek je dostigao veliko tehničko savršenstvo, njegov intelekt je izvanredno razvijen, ali su zato mnogi njegovi duhovni potencijali (npr. imaginacija, osećanje numinoznog) atrofirali.

U periodima duhovne krize, kada čovečanstvo dospe u ćorsokak zahvaljujući svom jednostranom razvoju, počinju da rade spasonosne sile kolektivno nesvesnog, iznenada se pojavljuju arhetipske slike i simboli koji nude izlaz. Tako, recimo, novi mit o letećim tanjirima (simbol celovitosti, Sopstva), smatra Jung, svedoči o skrivenoj religijskoj žudnji za smislom i skladom savremenog čoveka, koji živi u tehnološki moćnom ali desakralizovanom svetu, iz kojeg su mašine prognale mitske slike i simbole. Upravo u vremenima duhovne smetenosti javlja se, ne slučajno, simbol mandale, koji predstavlja savršeni kosmički, moralni, duhovni i psihički red i ujedno sredstvo da se haos prevede u poredak. Mandala, „magični krug“, jeste moćni instrument zavođenja unutrašnjeg reda i sklada. Ona je ujedno i simbol Sopstva i imago Dei (slika Boga).

Usamljeni pojedinac, nemoćan pred društvenim silama i opasnostima savremenog sveta, nagonski, nesvesno, okreće se zaboravljenim simbolima celovitosti i jedinstva. A time se, zapravo, i ne znajući, obraća moćnim arhetipovima kolektivno nesvesnog, koji su bezvremeni putokazi u bespuću.

Žarko Trebješanin

  P.U.L.S.E