Koncepti Idealnog grada

Na čuvenoj slici idealnog grada, koja se pripisuje Bartolomeu Koradiniju (Fra Carnevale), prikazan je trg u zoru, s pet građevina koje dominiraju prikazanim prostorom:

• pozadinom dominira je Rimska trijumfalna kapija (Roman Triumphal Arche), koja veoma podseća na onu Konstantinovu u Rimu (Arco di Costantino), i čija pozicija ovde jasno predočava važnost vojnog ustrojstva i duha jednog uzvišeno projektovanog grada. Amfiteatar modelovan je po uzoru na rimski Koloseum (Amphitheatrum Flavium) i simbolizuje značaj razonode i igara za dobrobit i zadovoljstvo jednog naroda. Jedina građevina koja ovde ne odiše Rimskim stilom jeste firentinska katedreala Duomo (Cattedrale di Santa Maria del Fiore);

• levo je objekat inspirisan takođe palatama porodice Mediči (La casata dei Medici) koja ima ulogu doma vladajuće kaste;

• središte čine četiri skulpture na pijedestalima koje personifikuju četiri osnovne vrline: pravednost, umerenost, slobodu i hrabrost, dok je u centru fontana, izvor vode, koji simboliše plemenitost i ima ulogu ujedinitelja prethodne četiri vrline.

Grad verovatno predstavlja jedan od najznačajnijih fenomena u istoriji razvitka ljudskog društva. Tim vidom društvenog usložnjavanja celina je obogaćena za jedan sasvim novi i dublji nivo kultivizacije čoveka kao množinskog bića, ali i kroz značaj koji se ogledao i u razvoju kompaktnije društvene strukture. Iste one strukture koje se uporedo razvijala i u psihi čoveka, kao i u tim novim naseobinama. Filozofski, grad možemo opisati tačkom u centru kruga, centralizacijom kolektivne svesti naroda, gde se uporedo mešaju različiti duhovni (magički) uticaji sa onim svakodnevnim egzistencijalnim pitanjima. Duh je poprimao sve složeniju formu i polako smenjivao urođenu, i do tada dominantnu, sirovost našeg bića. Na taj način čovek, tada još dobrim delom nomad, polako prelazi u novu fazu svog uspinjanja, te počinjemo da govorimo o začecima razvoja čovečanstva kakvo i danas u dobroj meri poznajemo.

Kako su epohe rapidno odmicale u grotlu silnih društvenih previranja kojima je istorija više nego bogata, a gradovi postajali veći i složeniji, tako su počele da se javljaju određene filozofske ideje i težnje koje su smisao gradova postavljale na jedan daleko viši pijedestal važnosti. Grad se počinje smatrati uzvišenom tvorevinom koja ima za cilj da svojim izgledom i funkcionalnošću oponaša ono duhovno (a često unutrašnje) savršenstvo, koje se ubrzano razvijalo u imaginaciji tadašnjeg čoveka. Tada se i rađaju se prve ideja o izgradnji grada koji bi težio što savršenijem odnosu arhitektonsko-društvenog uređenja, takozvanom – idealnom gradu.

Ovde ipak treba razgraničiti pojam idealnog grada od opšte utopije. Utopija je ideja koja se bazira na idealnom društvu, koje je kontrateža nezadovoljstvu stanjem u sadašnjim globalnim društvenim okvirima, dok idealni grad, s druge strane, ima za cilj uređenje na daleko manjem prostoru, gde je naglasak pre svega na produhovljenoj estetici koja pohranjuje ljudske potrebe i druga htenja.

Nakon knjige Tomasa Mora (Sir Thomas More) o najboljem uređenju države, ”Utopia”, pojam njegove kovanice utopija postao je sinonim za sve zamisli koje istražuju mogućnost idealnog rešenja, bilo za organizaciju funkcionisanja jedne države, odnosa među ljudima ili prestanka bilo kakvih sukoba i ratova, no u praksi one do sada nisu ostvarene, bez obzira na brojne pokušaje.

Kanadski teoretičar, hrvatskog porekla, Darko R. Suvin, definisao je utopiju na sledeći način:

Konstrukcija u kojoj su društveno-političke institucije, norme i individualni odnosi organizovani po savršenijem principu nego u autorovom društvu.

Konstrukcija zasnovana na impresiji koja proističe iz hipoteze o alternativnoj istoriji i njenim uticajima na drugačiji tok društva.

Najstariji filozofski začeci koncepta idealnog grada dopiru još iz vremena Platona (Πλάτων) i Aristotela (Ἀριστοτέλης), a prve konkretne planove za jedan takav arhitektonski podvig vidimo kod Marka Vitruvija (Marcus Vitruvius Pollio). Ali u epohi renesanse ovakve ideje bivaju takođe beležene i u spisima drugih velikana, poput Leona Albertija (Leon Battista Alberti), Leonarda da Vinčija (Leonardo di ser Piero da Vinci) i Albrehta Direra (Albrecht Dürer) kao najistaknutijih. Ali posebno ćemo se osvrnuti na Vitruvija, pisca i arhitektu, autora slavnog rimskog arhitektonskog traktata ”Deset knjiga o arhitekturi” (De Architectura, Libri Decem).

Vrlo se malo zna o njegovom životu, sem onoga što se može zaključiti iz ovog traktata, a izdanje na italijanskom jeziku iz 1521. godine ”O arhitekturi”, bazira se na njegovom ličnom iskustvu, ali i teoriji poznatih grčkih arhitekata, a najviše Hermogena (Hermogenes of Priene).

On tu, u tih deset poglavlja, detaljno raspravlja o skoro svakom aspektu arhitekture, te podiznaju jednog takvog kolosalnog zdanja.

Tih deset poglavlja predstavljaju:

• planiranje grada

• građevinski materijali

• izgradnja hramova

• civilno građevinarstvo (pozorišta, banje…)

• privatne građevine

• dekoracije podova i zidova

• hidraulika

• civilne i vojne mašine

Sâmu srž koncepta idealnog grada predstavlja plan naseobine koja bi bila začeta u skladu sa univerzalnim racionalnim, osnovnim moralnim i temeljnim matematičkim načelima baziranih na skladu u prostora (i u prostoru) i svih drugih međusobnih korelacija. To prati stepen kvaliteta života u samoodrživoj zajednici u istoj meri po kojoj postoji realan smisao i svrha postojanja svake pojedinačne zgrade, ulice ili raskrsnice u idealnom gradu. Svega onoga što jedan grad čini gradom. Drugim rečima, svaki objekat u tom smislu ujedno predstavlja materijalizaciju uzvišenih ciljeva kojima teže filozofi svih epoha, a ovaploćeno u materijalnim izdancima zgrada, geometriji trgova, skladu ulica, funkcionalnom protoku ljudi i dobara. To je pokušaj uvođenja osnovnih utopijskih ideala na lokalnom i svakodnevnom nivou urbane konfiguracije i životnog prostora, pre nego baziranje na širem kulturološko-civilizacijskom planu, jer filozofska ideja utopije nema nikakvu realnu težinu pre njenog materijalnog utemeljenja.

Time ovaj grad postaje filozofski koncept na temelju svrsishodne arhitekture koja tada udara temelje daljem unapređenju ljudske misli i ideala.

Kao o vrlo značajnom pojedincu iz perioda renesanse, koji je i bio pobornik jedne ovakve ideje, moramo reći nekoliko reči i o gpore pomenutom Leonu Albertiju koji je na sebi svojstven način takođe izuzetno doprineo razvitku ideje idealnog grada. On je autor deset (ponovo taj fin, zaokružen broj) knjiga o arhitekturi pod nazivom ”O umetnosti gradnje” (De Re Aedificatoria) i smatra se velikim polimatom, odnosno osobom koja odlično vlada znanjem i veštinama iz više različitih oblasti. U manje formalnom smislu polimatom se može smatrati i izuzetno obrazovana osoba, erudita.

Ono što ga je, pak, posebno označilo to je da se Alberti vešto bavio teorijom planiranja i izgradnje grada nasuprot tadašnjoj praksi masovne izgradnje zdanja više nezavisnih pokrovitelja, čime se narušavao arhitektonski sklad i stil grada. Jer savršena simetrija bila je Albertijev zaštitni znak. Naselje koje bi predstavljalo standard veštine i umeća neimarstva. Celina koja je bi, na određeni način, bila u skladu sa geometrijskom (univerzalnom) simetrijom koja se ponavlja širom mikro i makro univerzuma.

Ovakav razmatrani obrazac izgradnje doista prate neki od gradova iz perioda Renesanse, od kojih je većina preuzimala forme razvijene od strane Marka Vitruvija, koji je do svojih načela verovatno dolazio baveći se proučavanjem još starijih izvora, danas na žalost nedostupnih i, verovatno, zauvek izgubljenih. Renesansni arhitekti idealnih gradova gradili su centralizovane strukture koje su imale za cilj predočavanje društvenog poretka veštim preslikavanjem ljudskih ideala i herojstva.

Idealni grad slavi vrednosti dobro/strogo uređenog društva, a njegova moćna arhitektura služi kao metafora dobre vlade.

Jedan od takvih savršenih geometrijskih planova koji takođe simbolizuje svojevrsnu težnju ka utopiji, savršenom državnom uređenju, čak – Božijem Gradu, jeste vizija Novog Jerusalima (Adonaj Šama, יהוה שמה), iz Knjige proroka Jezekilja (Sefer Jehzekel, ספר יחזקאל).

Tu pronalazimo:

יהוה שמה

Adonaj Šama
Gospod je prisutan

.

Naime, radi se o viziji u kojoj prorok Jezekilj opisuje grad koji okružuje novoizgrađeni Treći Hram (Bejt Ha’Mikdaš Ha’Šliši, בית המקדש השלישי) u Jerusalimu (Jerušalajim, ירושלים) i koji bi predstavljao glavni grad mesijanskog kraljevstva Izraela (Malhut Bejt David, מלכות בית דוד) mesijanskog doba, koje ima svoje mesto u sve tri avramske religije. Po predanju se veruje da je ovu viziju sâm Jezekilj imao na najveći jevrejski praznik – Jom Kipur (יום הכיפורים), najsvetiji dan u godini još davne 3372. godine Jevrejskog kalendara, odnosno 389. godine pre nove ere.

Analizom Jezekiljevog, ali i drugih srodnih tekstova, može se uočiti čak plan trgova ovog Grada svih gradova, njegovih 12 kapija i božijeg prisustva u njegovom centru. U Hramu (Bejt Ha’Mikdaš, בית המקדש). Otud Adonaj Šama ne predstavlja tek ime ovog grada, već njegov smisao, buduću svrhu… Mesto.

Ime ovog grada je, ujedno, i najveći blagoslov koji grad može da ponese: יהוה שמה.

S druge strane, verovatno ni jedna druga pojedinačna ideja, ili ambicija, ne ide tako duboko u koncept ideje o idealnom gradu kao što nam to predočava Leonardo da Vinči svojim idejama i izumima. Idealni grad u Leonardovim vizijama pronalazi savršeno utelovljenje kroz forme kojima je ovaj italijan vladao kao umetnik, arhitekta, inženjer i pronalazač, a kojima je doprineo više nego bilo koji drugi um ove planete. Prve ideje u tom smeru Leonardu se javljaju posle strašne kuge koja je pokosila Milano, usmrćujući skoro trećinu njegove populacije. On tada želi da redizajnira taj grad, da ga strukturalno bolje utemelji. Tada bi komunikacijom između novih gradskih reona, i sanitarnim čvorom, predupredio eventualne slične katastrofe u budućnosti. Njegov nacrt idealnog grada predviđa sistem kanala koji mogu biti korišćeni i kao trgovačke rute, ali i kao sistem otpadnih voda. Grad bi bio podeljen na niže i više oblasti: jedan predviđen za trgovce i turiste, drugi za gospodu i viši stalež. Ulice bi bile daleko šire od postojećih, koje tadašnjim velikim i čestim gužvama izazivaju brže širenje kuge, ali i drugih zaraza, među stanovništvom.

Takođe je razmišljao i o posebnim sistemima vazdušne ventilacije u objektima. Ipak, budući da je ono šta je on imao kao ideju vodilju bilo previše kompleksno za ono vreme, i zahtevalo da se, maltene, izgradi jedan sasvim novi grad, da Vinčijeve zamisli nikada nisu zaživele u punoj snazi. Sem teoretski.

Idealni grad viđen je kao dostizanje forme kojom se raskida dotadašnja praksa izgradnje gradova po generalizovanim načelima, već isključivo po ideji perfekcije i viših načela življenja. Ovakvi projekti su obično bili shematski predstavljeni u geometrijskim formama, u obliku koncentričnih krugova, pravougaonika, kvadrata ili u obliku zvezde. Iz tog razloga su se debate oko tih gradova održavale izolovano, van okvira tokova realne gradnje i pitanja održavanja i nadogradnje već postojećih gradova i maltene se skroz izjednačavala sa konceptom utopije, koja daleko prevazilazi arhitektonska pitanja.

Projektovao sam grad kakvog do tada nije bilo, i to ne na način na koji bi većina vladajućih struktura očekivala. Osmislio sam idealni grad – grad koji ide u susret s vremenom koje dolazi.

Sebe smatram naturalističkim arhitektom, te u tom smislu ne verujem u klasično obrazovanje koje mladi ljudi traže u želji da se bave arhitekturom.

Verujem u arhitekturu logike, onu koja prati smer potreba okoline i društva. (Volter Grifin)

Kada u današnje vreme govorimo o idealnom gradu, ili bar pokušajima da se u skladu s tim idejama organizuje jedno takvo urbano mesto, tu definitivno treba pomenuti uticaj koncepata američkog arhitekte Voltera Grifina (Walter Burley Griffin), a u vezi sa planiranjem gradnje australijske Kanbere. Vrlo sličan primer je i u slučaju brazilske Brazilije. Konkursom je planiranje novog glavnog grada Brazila dodeljeno Lučio Kosti (Lúcio Costa). Za podizanje čitave Brazilije bilo je potrebno oko 40 meseci, u vremenskom periodu od 1956. do 1960. godine, kada je taj novi grad i zvanično proglašen glavnim gradom države Brazil. Grad koji iz ptičije perspektive podseća na oblik aviona, ili leptira.

Na kraju se, ipak, moramo suočiti sa surovom stvarnošću… Idealno je nedostižno.

Bar nam takvu premisu veoma rano, i duboko, usade, ali to nikako ne sprečava velike i kreativne umove da se igraju različitim idejama i grade prema sopstvenim idealima i vizijama. Pored važnosti obrazovanja individue izuzetno je bitna i klima društva u kojoj određene ideje dolaze na svetlo pozornice, te od toga direktno zavisi hoće li, i kada, zaživeti. I u kojoj meri.

Društvena letargija najveći je izurpator menjanja načina razmišljanja, zato je hrabrost važna. Poput jednog od uspravnih stubova na slici Koradinija.

Za P.U.L.S.E / Dražen Pekušić

arsmagine.com/objavljivani-tekstovi/koncepti-idealnog-grada/

Tekstovi o arhitekturi na portalu P.U.L.S.E

  Arhitektura, Dražen Pekušić, Filozofija, Utopija