Zabluda koju (vjerovatno) dijelite sa Ridlijem Skotom

Na prvi pogled, moglo bi se reći da je malo ko popularizovao Stari Rim u proteklih nekoliko decenija kao Ridli Skot (Ridley Scott) sa svojim filmovima Gladijator I i II. Da li bismo mogli ostati pri ovoj tvrdnji ako je gotovo sve što vidimo u Skotovim filmovima sušta suprotnost onoga što je Stari Rim bio? Naravno, Skotovi filmovi nisu dokumentarni i ogroman broj istorijskih netačnosti može se pripisati umjetničkoj slobodi i potrebi za određenom vrstom dramatizacije. Uprkos tome, ako cijela radnja ide protiv same prirode Rima, možda je priču trebalo smjestiti u neki drugi istorijski period jer se u suprotnom anti-rimska tematika prodaje kao rimska. Iako je zasigurno dobar dio Skotovih rešenja posledica izostanka istorijskog znanja i razumijevanja, ne može se prenebregnuti činjenica da on kroz svoje filmove (ne samo Gladijatora) pokušava progurati sopstvenu političku ideologiju koja je po mnogo čemu američki mainstream, ali gotovo ni po čemu rimski.

Gladijator iz 2000. je nesumnjivo filmsko remek-djelo, međutim, glavni pokretač radnje je „san koji je bio Rim“, kako Marko Aurelije na početku filma najavljuje svoju želju da nakon njegove smrti Rim ponovo postane republika. Na ovim riječima zasniva se i radnja nemaštovitog i do granica plagijata derivativnog Gladijatora II iz 2024. godine, koji bi se mogao smatrati i soft-reboot-om prvog filma. Velikom broju ljudi ovo će zvučati čudno, ali Rimska Republika nikad nije pala – makar ne do onog trenutka kada je pao i sam Rim.

Kako je to moguće? Ridli Skot nije izmislio pad Rimske Republike, ali je možda i sam bio pod pogrešnim uticajem – možda (inače odlične) serije Ja Klaudije (I Claudius), po romanu Roberta Grevsa (Robert Graves). U tom djelu, svaki pozitivan lik, uključujući i samog Klaudija (kojeg igra Derek Džekobi), lamentira nad navodnim padom Republike i žali za vremenom prije uspostavljanja carstva. Osjećaju apokaliptične propasti Republike doprinio je i jedan od najboljih podkasta na ovu temu, Den Karlinov (Dan Carlin) Smrtni trzaji Rimske Republike (Death Throes of the Republic). Istovremeno, ukoliko biste otišli u biblioteku ili bolje opremljenu knjižaru mogli biste naći knjige naslovljene sa Pad Rimske Republike od Plutarha ili Kasija Dia. Ipak,  niti jedan od antičkih istoričara nije nazvao neko svoje djelo „Pad Rimske Republike“. Ovaj naslov je kasniji izum, koji moderni urednici ili istoričari često koriste da bi organizovali ili opisali odlomke njihovih djela koja se bave periodom pred uspostavljanje carske titule.

Ipak, kada je Oktavijan Avgust postao prvi rimski car, on nije ukinuo Rimsku Republiku, već je samo promijenio njen oblik vladanja. Sistem u kojem su posljednju riječ u politici imali konzuli evoluirao je u sistem u kojem je tu riječ imao imperator. Kada se Avgust obraća Senatu i kaže da je “obnovio Rimsku Republiku” to zapravo nisu cinične riječi uništitelja Republike, kako se danas često tumači, već jednostavna konstatacija da je ujedinio rimsku državu, do tada razdiranu građanskim ratovima. Toga su bili svjesni i senatori i građani Rima, čiji se životi nisu značajno promijenili sa (djelimičnom) promjenom političkog uređenja, bilo da su živjeli u glavnom gradu ili provincijama. Država je nastavila da ubira porez, sudovi su nastavili da sprovode zakon, Senat je nastavio da zakone donosi, konzuli i tribuni i dalje su birani, itd.

Razlog zbog kojeg vjerovatno niste svjesni ovoga jeste što „republika“ u vašem shvatanju predstavlja upravo političko uređenje. Tako je iz perspektive savremenog čovjeka Rim iz demokratskog perioda Republike prešao u monarhistički period Carstva. Štaviše, Rimska Republika ne samo da je nadživjela “pad republike”, tj uspostavljanje carstva, već je nadživjela i pad Rima. Vizantija (Istočno Rimsko Carstvo) očuvala je ideju Rimske Republike u svom Novom Rimu, Konstantinopolju. Iako se umjesto latinskog termina res publica sve češće koristila grčka riječ istog značenja, politeia, kontinuitet republike bio je očigledan. To se jasno vidi i u Justinijanovim Novelama (Novelne Ustavne Odluke), koje su sredinom VI vijeka pisane na latinskom i grčkom jeziku. U tim dokumentima, republika/politeja pojavljuje se kao pojam koji opisuje sveobuhvatno društveno uređenje, unutar kojeg car vlada i sprovodi pravdu.

Da Rimska Republika ne podrazumijeva nikakav poseban oblik vladanja može se zaključiti i iz Ciceronovog kapitalnog djela, koje se upravo zove O Republici (De re publica). Ovo djelo, napisano nekoliko decenija prije uspostavljanja Rimskog Carstva (događaja koji Ciceron nije doživio) eksplicitno navodi da republika može imati različita politička uređenja: monarhijsko, aristokratsko ili demokratsko. U O Republici Ciceron razmatra prednosti i mane svakog od mogućih oblika vladavine, dok posebno ističe da preferira kombinaciju sva tri elementa. Prema njegovom mišljenju, upravo takvo uređenje karakteriše Rimsku Republiku: monarhijsko u figurama konzula, aristokratsko u Senatu i demokratsko u narodnim skupštinama.

Ako Rimska Republika nije političko uređenje, šta je zapravo? Na ovo pitanje nije lako odgovoriti, iako bi bilo primamljivo reći da je za Rimljane republika sinonim za državu. Ipak, ovo bi bila previše pojednostavljena tvrdnja, jer je republika, kao ideja, nešto više od toga. Prosti prevod termina res publica glasio bi “javna stvar”, što ukazuje na to da je riječ o nečemu što se tiče svih građana. Ovo je bila svijest koja je među Rimljanima postojala od samih početaka Republike do njenog kraja 1453. godine. Stoga, opstanak Republike nije se dogodio samo u pukom terminološkom i ideološkom smislu, već je imao i vrlo praktične manifestacije. Za razliku od svojih istočnih, a u Srednjem vijeku i zapadnih, savremenika, čak je i pozno Rimsko Carstvo održavalo poseban odnos između vlasti i naroda.

U Novom Rimu, kao i u Starom, hipodrom se nalazio uz samu carsku palatu, a carevi su ga često koristili za sazivanje velikih narodnih skupova. Na tim skupovima pokušavali su generisati podršku za neku svoju odluku ili samo osjetiti sentiment naroda po određenom pitanju. Tako je car Anastasije I, početkom VI vijeka, pobunjenim masama na hipodromu predao svoju dijademu i ponudio ostavku. Za razliku od Anastasija, čija ostavka nije prihvaćena, car Mihailo V svrgnut je kada je pokušao učiniti isto, nekih 500 godina kasnije. Car Aleksije III, na prelazu iz XII u XIII vijek, obratio se “Senatu, Crkvi i narodu” Carigrada sa vijestima da je uspio smanjiti danak (tzv. “njemački porez”) njemačkom kralju Henriku VI sa 5.000 na 1.600 funti zlata. Međutim, reakcija javnosti bila je toliko negativna da je car ubrzo povukao svoju odluku i odlučio da danak ne treba plaćati.

Suštinski, djelovanje kasnijih careva ne odskače mnogo od prakse Republike iz vremena Cezara i Oktavijana. Obojica su na svoje funkcije stupili izglasavanjem u Senatu i narodnim skupštinama, uz većinsko odobravanje rimske populacije. Sve do Krize trećeg vijeka, svaki car na funkciju je stupao tek nakon što bi Senat izglasao poseban zakon, lex de imperio. Ovim zakonom novom caru su formalno dodeljivana pravna ovlašćenja, uključujući prenos imperiuma (izvršne vlasti) i drugih prava povezanih s carskom funkcijom. Drugim riječima, iako je car ideološki uživao status božanstva u pagansko vrijeme, a Božijeg izabranika u hrišćanskom periodu, on je uvijek bio, prije svega, javni službenik. Njegov legitimitet mogao je biti doveden u pitanje lošim obavljanjem dužnosti, što je često rezultiralo svrgavanjem – nerijetko uz manju ili veću dozu nasilja.

Iako je pripadnost dinastiji često predstavljala najlakši put do trona, ona ni u kom slučaju nije bila garant vlasti, kao što je to bio slučaj u zapadnim kraljevinama. Nije bilo neobično da neka od rimskih vojski odluči da ima boljeg kandidata za purpur. Međutim, ukoliko bi populacija prestonice stala uz aktuelnog cara, on bi zadržao vlast. S druge strane, ako bi mu okrenula leđa i dozvolila uzurpatoru da uđe u grad, uskoro bi se na tronu našao novi car.

Ovakav odnos prema sopstvenom monarhu bio je konstantan predmet iščuđavanja među ostalim evropskim monarhijama u Srednjem vijeku, koje nisu imale Rimsku Republiku kao okosnicu svoje državotvorne ideologije. Ovo je nešto što je donkele bilo jasno Ridliju Skotu u Gladijatoru I, jer u tom filmu Marko Aurelije preskače svog sina Komoda u izboru naslednika i purpur obećava sposobnijem i časnijem Maksimusu. Ipak, u Gladijatoru II, ovaj koncept u potpunosti je odbačen i unuk Marka Aurelija spominje se kao „princ Rima“, koji uz to ima i „plavu krv“ – pojmovi koji Rimljanima tog doba ne bi predstavljali apsolutno ništa.

Da sumiramo, nazivanje Rimskog Carstva “republikom” većini može djelovati kontraintuitivno, budući da su od XVIII vijeka monarhije i republike posmatrane kao međusobno isključive vrste režima. Ovo je dodatno učvršćeno savremenom (ali ne i rimskom) konvencijom korišćenja naziva “Republika” i “Carstvo” kako bi se razlikovale dvije faze rimske istorije. Međutim, projektovanjem naših savremenih svjetonazora na prošlost kršimo jedno od osnovnih pravila istorije.  Za Rimljane “republika” je bila daleko kompleksniji koncept koji nije zavisio od oblika vladavine. Rimska Republika imala je carstvo i prije nego je imala cara, a nakon što je cara dobila nije prestala biti republika. Promjene koje su se dešavale u rimskoj državi i ulozi njenih institucija kroz vjekove nisu bile rezultat naglog političkog prevrata. Umjesto toga, one su odraz postepenog prilagođavanja i evolucije – ponekad pod uticajem potreba elita, ponekad zahtjeva naroda, a često i spoljašnjih faktora.

Što se tiče koncepta republike, u Crnoj Gori smo u našim životima svjedočili promjeni odnosa prema ovom pojmu. Ustavom iz 2007. godine, Republika Crna Gora postala je Država Crna Gora, uz napomenu da je “republikanskog uređenja”. Ustavopisci su ovu promjenu obrazložili željom da raskinu s tradicijom u kojoj je, prema njihovom shvatanju, “republika” bila asocirana sa “saveznom republikom” u Jugoslaviji, a samim tim i s određenim pod-državnim oblikom političke egzistencije. Na taj način, u Crnoj Gori „republika“ je dobila niži status u odnosu na globalni konsenzus, koji je već restriktivniji od značenja koje je ovaj pojam imao u rimskoj tradiciji. U svakom slučaju, Rimska Republika višestruko je starija od današnjeg shvatanja republike, te je ne treba umanjivati retroaktivnim tumačenjima, kakva, između ostalog, propagira i Holivud.  Ironično, zloupotrebom Rima radi plasiranja sopstvene političke ideologije Ridli Skot (koji u ovome nije usamljen ali jeste najglasniji) djelima se približio onim dekadentnim rimskim carevima koje se trudi da kritikuje, a koji su zloupotrebljavali položaj radi manifestacije ličnih hirova.

Roberto Golović,

MA istorije i arheologije grčko-rimskog svijeta

  Gladijator, Istorija, Ridli Skot, Rimska republika, Roberto Golović, Vizantija