Slikarstvo u doba nacizma i slika Drugog kao drugačijeg – Doba nacističkog režima Adolfa Hitlera ostavilo je traga na mnogim poljima, a jedan od aspekata života i stvaralaštva bila je svakako i umetnost, gde se jasno ogleda uloga propagande u stvaranju i oblikovanju mišljenja javnog mnjenja o modernoj umetnosti i umetnicima tokom perioda totalitarne ideologije Nacionalsocijalističke nemačke radničke partije, tačnije od 1933. do 1945. godine.

Prvi svetski rat ostavio je Evropu u ruševinama i očaju. Pronalaženje pravog puta za svakog pojedinca predstavljalo je svojevrstan izazov sa kojim se borio sopstvenim snagama. Za umetnike je taj put bio jasan i jedini moguć – borba kroz umetnost.

Nakon Prvog svetskog rata, pod uticajem duha umetničkog ekspresionizma koji se snažno širio Evropom, inspirisani posledicama rata, grupa nemačkih slikara u svojim radovima iznosi jednu veoma oštru kritiku nemačkog društva, ukazujući na istorijat poraza, ratno profiterstvo, socijalnu bedu, fizičku i duhovnu invalidnost čoveka tog posleratnog perioda. Imajući u vidu tematiku ovih radova i njihov uzrok, nacionalsocijalisti su modernu umetnost tridesetih godina prošlog veka nazvali „degeneričnom umetnošću“, smatrajući je čak i napadom na sam režim.

Shvatanje moderne umetnosti tadašnjeg javnog mnenja bilo je oblikovano nacističkom propagandom i stvaranjem određene slike Drugog kao drugačijeg, što spada u domen istraživanja imagologije. Studije slike Drugog razvile su se pedesetih godina 20. veka, a reč imagologija izvedena je iz psihologije naroda da bi se proširila na pojam slike kolektivnog mentaliteta. Cilj imagologije je otkrivanje ideološkog i političkog značaja koji pojedina umetnička dela mogu imati, upravo iz razloga što se u delu koncentrišu ideje koje autor deli sa društvenim i kulturnim okruženjem u kojem živi. Osnovne imagološke kategorije jesu auto-image, odnosno stvaranje slike o sebi samom i hetero-image, odnosno stvaranje slike o Drugom, onome koji nisam Ja.

U okviru problemskog polja imagologije glavni akcenat leži na pitanju o predstavama koje stvaramo o drugima jednako kao i o sebi samima, jer slika Drugoga sa sobom nosi i određenu sliku mene samoga, jer je nemoguće izbeći da se slika drugoga, na individualnom ili kolektivnom nivou, ne pojavi takođe i kao negacija Drugoga, kao dopuna, iz čega sledi i zaključak da slika Drugoga otkriva odnos koji uspostavljamo između sveta i sebe samoga.

Napad na avangardu i svaku umetnost koja je smatrana nepodobnom doživeo je svoju kulminaciju 1937. godine kada je 19. jula u Minhenu otvorena izložba moderne umetnosti, a sada možemo slobodno reći, izložba remek-dela umetnosti ekspresionizma, kubizma, dadaizma, nadrealizma i Bauhausa, pod naslovom „Degenerična umetnost“ (nem. Entartete Kunst).

Izložba „Degenerična umetnost“, na koju je ulaz bio besplatan, bila je poklon Adolfa Hitlera nemačkom narodu. Ona je instalirana rukom ministra za propagandu, Jozefa Gebelsa. Gebels, koji je učestvovao i u spaljivanju knjiga 1933. godine u Berlinu, bio je saradnik tj. ministar za propagandu Hitlerove Nemačke, i jedna je od prvih asocijacija na pomen reči „propaganda“.

Kako bi posetiocima olakšali praćenje izložbe, kustosi su je opremili jasnim putokazima i citatima, sloganima, parolama i naravoučenijima, koji stoje iznad slika Oskara Kokoške, Paula Klea, Vasilija Kandinskog, Kurta Švitersa, Georga Grosa, Ota Diksa i Maksa Bekmana. Izložbu je imao čast da otvori Adolf  Cigler, predsednik Pruske akademije lepih umetnosti.

Cigler je, zapravo, imao dvostruku čast tih dana: njegovi slikarski radovi, među kojima se ističe akademizirano bezlični triptih „Četiri elementa“, bili su eksponirani na izložbi koju je prethodnog dana, 18. jula 1937, takođe u Minhenu, otvorio Adolf Hitler.

Istovremeno su, dakle, bile otvorene dve izložbe: na jednoj je predstavljena tradicionalna nemačka umetnost, a na drugoj „izopačena“ umetnost koju je Hitler mrzeo. Bio je to jedan od najvećih sukoba u istoriji umetnosti i događaj koji je definisao poimanje moderne umetnosti. Tim dvema izložbama, održanim u galerijama jednoj preko puta druge, povučena je borbena linija između tradicionalnog i modernog.  Prva umetnost bila je realistična i propagandno-idealistična, a druga eksperimentalna i uznemirujuća.

Pišući o imagologiji, navedeno je da se ona ne bavi proučavanjem slike Drugog samo sinhronijski već i dijahronijski, pa se tako razmatranjem procesa stvaranja određenih slika tokom dužeg vremenskog perioda može utvrditi kako se te slike ukorenjuju, kako i kada se potvrđuju ili nestaju. Nacisti su hteli da narod vidi obe izložbe, ali ne i da sam donese zaključke. Ideja je bila da na izložbi izopačenih dela vidi kako je nemačka umetnost obezvređena, a onda, na izložbi velike nemačke umetnosti, da vidi kako su je nacisti spasli. Ta izložba Nemcima trebalo da pokaže šta jeste prava nemačka umetnost, naspram one degenerisane, izopačene umetnosti prekoputa. Nacističko viđenje bilo je da umetnost mora pripadati Trećem rajhu i dušom i telom, i sadržajem i formom, a ne tamo nekakvoj suludoj spontanosti, onom što istoričari nazivaju kreativnošću i inspiracijom. Na ovaj način javnosti je od strane nacista plasirana slika o Drugome, kroz stvaranje slike o Sebi. Služeći se stereotipima oblikovanim kroz prikazivanje jedne umetnosti u poređenju sa drugom, treba naglasiti da stereotipne slike ostavljaju veliki trag na stvarnost, društveni i politički život. Slika moderne umetnosti i umetnika propagirana od strane nacista nije odgovarala objektivnoj stvarnosti, budući da je bila samo ideološka projekcija, ali je uprkos tome stvarala nove stvarnosti.

Nasuprot „bolesnoj“ umetnosti koju su stvarali „bolesni“ umetnici, prava nemačka umetnost počivala je na zdravlju. Ona se temeljila na idealizovanim figurama i sentimentalnim pejzažima, kao i neoklasičnim temama kojima se Hitler divio. Pristojnost u umetnosti bila je nezaobilazna i podsticala je ličnu i društvenu moralnost koju je prava umetnost morala poštovati. Predstave muškaraca i žena u slikarstvu i skulpturi stoga su morale poštovati ovu moralnost i seksualno ponašanje. Od umetnika se zahtevalo da stvaraju lepotu bez senzualnosti koja će reflektovati opšte prihvaćene moralne standarde koje su nacionalsocijalsti jedino smatrali prihvatljivim. Umetnost je morala predstavljati dobro, lepo i zdravo. Uprkos težnji i uticaju na svest kako pojedinca tako i grupe, nacizam nije stvorio poseban, sebi svojstven stil niti je doneo nešto novo na polju umetničkog stvaralaštva.

Sa druge strane bila je jedna sasvim drugačija likovna priča. Naime, početkom 20. veka došlo je do nastanka brojnih stilova, podstaknutih burnim društvenim promenama. Novi pravci poput kubizma, dadaizma i nadrealizma, nastali pod uticajem simbolizma, postimpresonizma i fovizma, nisu naišli na široko odobravanje; običan narod ih nije prihvatio zbog elitizma, promovisanja sumnjivih moralnih vrednosti a i zato što mu je ta umetnost često bila neshvatljiva. Nemačka je u to vreme bila pravi centar avangarde i kolevka još jednog pravca – ekspresionizma, kako u u slikarstvu i vajarstvu tako i u muzici i kinematografiji.

Izložba „Degenerična umetnost“ preispitivala je Hitlerov idiličan pogled na svet, od smelih kolorita pokreta „Plavi jahač“ do ogoljenih portreta grupe „Most“. Osim dela predstavnika Plavog jahača (Vasilij Kandinski, August Make, Franc Mark, Aleksej fon Javlenski) i Mosta (Ernst Kirhner, Emil Nolde, Maks Pehštajn), kao izopačene su okarakterisane i slike Bauhausa, Oskara Kokoške, Kete Kolvic, Ota Diksa, Geogra Grosa, Maksa Bekmana..

Ova izložba je u periodu od 1937-1941 obišla dvanaest najvećih nemačkih gradova i navodno je imala oko tri miliona posetilaca. Dela su na izložbi bile kategorisane u posebne prostorije, odnosno, svrstavane su shodno njihovoj tematici, npr. umetnost kojom se bogohuli, umetnost jevrejskih i komunističkih umetnika, umetnost kojom je kritikovana nemačka vojska ili nemačke žene.

Dolaskom Hitlera na vlast, vrsta umetničke kritike, koja se ogledala u delima umetnika čija je umetnost okarakterisana kao degenerična, bila je protivna fašističkoj ideologiji o tzv. sterilnoj sreći i idealu zdravog čoveka. Od tog trenutka moderna umetnost je morala u izgnanstvo, jer je etiketirana kao besmislena, izopačena, ništavna i bolesna. I pored toga, bilo je očigledno koja izložba je bila bolja. Bezlični umetnici zastupljeni na izložbi velike nemačke umetnosti bili su osrednji u poređenju sa „degeneričnim“.

Prema imagološkim principima, slika Drugoga se na individualnom ili kolektivnom nivou pojavljuje takođe i kao negacija, iz čega sledi i zaključak da slika Drugoga otkriva odnos koji uspostavljamo između sveta i sebe samoga. Nacistička umetnost i ona koja je nazivana degeneričnom se realizuju na nivou svesti kao dva pola magneta, kao dve suprotnosti, odakle sledi zaključak da je ono što je suprotno od prave nemačke umetnosti upravo umetnost koja je bezvredna, izopačena i zaslužuje da bude okarakterisana kao „pogrešna“.

Cilj organizovanja izložbi, jasno, bio je političke prirode, tačnije, bilo je neophodno izazvati negativnu reakciju same javnosti i umišljajno  uticati na svest običnog građanina koji je najpodložniji političkoj manipulaciji.  Na zidovima, mnoge od slika su visile nakrivljene, uz postavljanje pratećih grafita i natpisa iznad ili preko njih, kojima se vređao modernistički pristup umetnosti, kao i ličnost samih umetnika. Naravno, ovakav način izlaganja umetnina je imao za cilj da podsvesno utiče na posmatrača, kod kojeg bi stvorio sliku bezvrednosti ovih dela. Da bi se ukazalo na „bolest“ umetnika, sa istim ciljem, radovi su postavljani i pored fotografija mentalno obolelih ljudi, kao i ljudi sa invaliditetom.

U kampanji protiv moderne umetnosti koju su sprovodili nacionalsocijalisti, mnogi umetnici koji se danas smatraju velikim imenima nemačke, ali i evropske umetnosti označeni su kao neprijatelji nemačkog naroda, a njihova dela proglašena su degeneričnim. Sam slikarski metod koji su ovi umetnici koristili, koji je podrazumevao sve što se razlikuje od realizma koji je karakterisao „pravu” nemačku umetnost, bio je samo jedan od kriterijuma za proglašavanje dela degeneričnim. Tematika kojom su se ovi umetnici bavili takođe je imala veliku ulogu u ovom procesu. Sva dela u kojima su predstavljani ljudi koji su odstupali od onoga što su nacisti smatrali arijevskim idealom bila su obeležena kao degenerična, a samim tim je stavljeno do znanja da takva umetnost, ali i ljudi koji su na njoj predstavljeni, u nemačkoj državi neće biti tolerisani.

Mnoga dela nemačke moderne umetnosti zauvek su izgubljena, ali, na sreću, veliki broj njih sačuvan je i nastavlja da kazuje priče o ljudskim sudbinama, ljudima i njihovim životima, ali i o društvu u kome su živeli.

Za P.U.L.S.E. Vujošević Anđela

  Entartete Kunst, imagologija, Nacistička Nemačka, Slikarstvo, Umetnost