U Srbiji danas postoje četiri sinagoge. Po jedna u Subotici, Novom Sadu, Beogradu i Nišu, od kojih jedino beogradska sinagoga, Sukat Šalom (סוכת שלום), služi kao aktivna jevrejska bogomolja. Međutim, ideja je da se ovde piše o onim sinagogama koje su nekada postojale u našim gradovima, širom Srbije, a koje su srušene u toku, ili nakon, Drugog svetskog rata. Postojale su sinagoge u Pančevu, Vrbasu, Novom Bečeju, Kikindi, kao i u mnogim drugim gradovima, dok danas na njihovom mestu stoje neke sasvim druge građevine. Tako je različitim istorijskim okolnostima vredna kulturna i istorijska zaostavština zauvek izbrisana sa ovih prostora. Ali pre nego što počnemo s podsećanjem na sinagoge kojih više nema, treba reći neke osnovne stvari o jevrejskim okupljalištima i učilištima.

Gotovo dve i po hiljade godina sinagoga je mesto snaženja jevrejskog duha. Kada je 586. godine pre n. e. razrušen Prvi Hram (Bejt ha’mikdaš ha’rišon, בית המקדש הראשון), prognanici u Vavilon okupljali su se u sinagogama kako bi čitali delove iz Tore (תורה) i slavili svoje praznike i običaje. Ta mesta okupljanja nazivala su se, na hebrejskom jeziku, keneset (כנסת) – okupljanje, parlament. U početku su se dešavala po domovima da bi kasnije nastale i posebne građevine koje su se zvale bejt akeneset (בית הכנסת) – dom okupljanja. Grčka reč sinagoga (συναγωγή) ima isto značenje.

Jevreji povratnici iz vavilonskog ropstva 536. godine pre n. e. obnovili su Hram, ali su svuda izvan Izraela nastavili da grade sinagoge. Filon Aleksandrijski (I vek – Egipat) napisao je sledeće:

Sedmog dana Jevreji prestaju sa svakim poslom i idu ka svetim mestima koje oni nazivaju sinagogama. Tamo, poređani u redovima prema svojim godinama, mlađi iza starijih, oni sede u tišini sa napregnutim uvom kako dolikuje prilici. Potom jedan od njih uzima knjigu i glasno čita ostalima…

Nakon uništenja Drugog Hrama 70. godine n. e. sinagoga je dobila novi značaj. Ona je postala i dom molitve i učenja i mesto glavnog oslonca zajednice. Tu su se učitelji obraćali narodu, putnici dolazili za pomoć i gostoprimstvo, a razni poslanici iz zemlje Izraela ili drugih jevrejskih zajednica za podršku. Bejt keneset, sinagoga, još se naziva i bejt am (בית עם) – dom naroda. Još neki od naziva su i bejt midraš (בית מדרש) – učilište ili mikdaš meat (מקדש מעט) – Svetinja u malom.

Sinagoga može biti bilo koja građevina ili prostorija koja u ormanu (aron ha’kodeš, ארון הקודש), čija poleđina dodiruje zid usmeren prema Jerusalimu, sadrži makar jedan svitak Tore. Ne postoje propisi koji određuju arhitektonski sklop sinagoga, tako da su one tokom istorije poprimale različite oblike, u zavisnosti od vodećeg stila epohe, upliva narodnog graditeljstva i ekonomske moći jevrejskih opština. Službu obično započinje rabin – član zajednice, koji se jedino adekvatnim obrazovanjem izdvaja od ostalih vernika, zbog čega ga ne treba smatrati predstavnikom ili zastupnikom zajednice u svešteničkom smislu. Tu se judaizam razlikuje od drugih religija po horizontalnom, jednakom, a ne vertikalnom ustrojstvu zajednice u njenih rabina.  Osim rabina, i ostali uzimaju aktivno učešća u službi, tako što se najmanje tri osobe pozivaju da sa podijuma pročitaju određeni odeljak Tore. To javno čitanje predstavlja posebnu čast i naziva se alija (עליה) – uspinjanje, a osoba koja čita završni odeljak nosi naziv maftir (מפטיר) – onaj koji zaključuje. Za kompletno sinagogalno bogosluženje neophodan je minjan (מנין) – prisustvo najmanje desetorice muškaraca, starijih od trinaest godina.

S obzirom da verski propisi nalažu da se svakoj zajednici koja broji makar deset odraslih muškaraca obezbede prostorije za verske obrede, može se pretpostaviti da su već prvi Jevreji Beograda morali imati svoje sinagoge, iako je danas maltene nemoguće saznati nešto više o njihovom izgledu i lokaciji. Na osnovu jedne od knjiga solunskog rabina Josifa ben Lava, izdate 1566.godine, Ignjat Šlang je došao do podatka da je u Beogradu XVI veka postojalo više sinagoga, od kojih je jedna nosila naziv Šalom (שלום).

Stara sinagoga na Dorćolu

Sinagoga na Dorćolu, ”Kal viežo” (Stara sinagoga), nalazila se u ulici Visokog Stevana, odnosno blok zgrada između Jevrejske i ulice Tadeuša Košćuška. Danas skoro i da nema preciznih podataka o ovoj bogomolji. Pretpostavlja se da je podignuta krajem XVI veka, u doba kada su se Jevreji masovnije doseljavali posle velikog progona iz Španije, a srušena 1952. godine, prema tadašnjem urbanističkom planu grada. Ipak, rabin Ignjat Šlang zabeležio je, na osnovu jedne od knjiga solunskog rabina Josifa ben Lava, izdate 1566. godine:

Opštinska administracija bila je podeljena na hramove, kojih je bilo više. Međutim, borbe između Turske i Austrije, vođene tokom XVIII veka, dovele su do velikih razaranja na beogradskoj teritoriji, usled čega je jevrejska četvrt u znatnoj meri porušena. Na planu Beograda Fr. fon Buša, nastalom krajem veka, obeležena je samo jedna sinagoga, u neposrednoj blizini Jevrejske ulice.

Sudeći po njenoj lokaciji, u pitanju je tzv. Stara sinagoga, koja je uz mnoge opravke i renoviranja dočekala čak 1952. godinu.

Sinagoga Bet Izrael u Beogradu

Stara beogradska sefarska sinagoga Bet Izrael (בית ישראל) stradala je u požaru u Drugom svetskom ratu. Bila je mavarskog stila sa dva mala tornja i spolja dekorisana horizontalnom trakastom šarom. Projektovao je Milan Kapetanović, a bila je sagradjena 1908. Kralj Srbije Petar I položio je kamen temeljac, kao znak značaja i položaja jevrejske zajednice u to doba.

Danas se na mestu gde je nekada bila sefardska sinagoga nalazi Galerija Fresaka, deo beogradskog Narodnog Muzeja. Na sadašnjoj zgradi je postavljena spomen ploča koja podseća na jevrejsku zajednicu. Kao marljivi istrazivač i sakupljač podataka o prošlosti beogradskih Jevreja, rabin Ignjat Šlang u svojoj knjizi zabeležio je, između ostalog, i sledeće:

Na dan 15. juna 1924. godine položen je na svečan način kamen-temeljac novoj opštinskoj zgradi u prisustvu Kraljevog i Vladinih izaslanika u Kosmajskoj ulici broj 19. Ova svečanost bila je veoma impozantna. Kralj i Kraljica (misli se na kralja Aleksandra Karađorđevica i kraljicu Mariju) koji su onda boravili na Bledu, obećavši da ce lično prisustvovati svečanom osvećenju Hrama, potpisali su svojeručno povelju, napisanu na pergamentu, i ovlastili svoga izaslanika da je položi u Njihovo ime u temelj zgrade.

Mesto za sinagogu poklonila je Opština Grada Beograda, a projekat zgrade izradio je mladi arhitekt Milan Slang. Prvog novembra 1925. godine primila je opština jedan deo zgrade na upotrebu, a svečano osvećenje zgrade obaviće se u leto 1926. godine, kada će unutrašnje uređenje i ukrašenje Hrama biti gotovi. Taj monumentalni dom staje preko tri miliona dinara, suma koja je ušla delom iz zaveštanja imanja Hermana i Hane Flajser u ulici Miloša Velikog broj 85, a delom od priloga članova opstine, pojedinih bratskih opština i darodavaoca u celoj Kraljevini.

Vredno je pomena da je priličan broj Srba pravoslavne vere u znak prijateljstva i pažnje prema svojim sugrađanima Jevrejima, doprineo omogućenju podizanja Doma, prilozima u novcu i materijalu. Devetnaest godina ranije, 10. maja 1907. godine, hroničar Ignjat Slang beleži da su beogradski Jevreji bili ponosni kada je kralj lično (Petar I) položio temelj za novu sinagogu Bet Israel u ulici Cara Uroša.  Bili su srećni kada je Kralj odlikovao novu zastavu jevrejskog pevačkog društva prilikom proslave dvadesetpetogodisnjice plodnog i uspešnog rada, ordenom Svetog Save, i tom prilikom čuli srdačne čestitke i reči hrabrenja milog Kralja.

Njihovo oduševljenje dostiglo je vrhunac na dan 17. septembra 1908. godine, kada je Kralj sa Vladom prisustvovao osvećenju nove sinagoge, piše rabin. Nažalost, beogradska sinagoga sefardskog obreda Bet Israel u Cara Uroša srušena je za vreme bombardovanja, aprila 1941. godine.

Sinagoga u Zemunu

Zemunska sinagoga je aškenaska sinagoga koja se nalazi u starom jezgru Zemuna na uglu ulica Preke i Rabina Alkalaja. Sinagoga je izgrađena 1850. godine, u stilu romantizma, na mestu stare sinagoge, a danas nije aktivna, već se u njoj nalazi ugostiteljska radnja u prizemlju, a škola stranih jezika na prvom spratu. Godine 1962, kada je gradonačelnik Beograda bio Branko Pešić, Jevrejska opština bila je primorana od strane gradskih vlasti da proda zgradu sinagoge gradu, kako bi se ona koristila kao mesna zajednica i kulturni centar. Sinagoga se u to vreme nije koristila jer se jevrejska zajednica u Zemunu u to doba znatno smanjila, što zbog stradanja u ratu što zbog iseljavanja u Izrael u posleratnom periodu. Takvo stanje potrajalo je sve do 1997. godine, kada su opštinske vlasti sinagogu dale u zakup ugostiteljskoj radnji. Jevrejska opština Zemun, od 2005. godine, prikuplja sredstva za otkup sinagoge od opštine Zemun.

U neposrednoj blizini ove, nalazila se i jedna sefardska sinagoga koja je srušena u savezničkom bombardovanju 1944. godine. Rabin te sinagoge u 19. veku bio je Jehuda Alkalaj, po kome je ulica dobila naziv.

Alkalaj je sagradio sinagogu i dve škole za jevrejsku decu, a kako se pretpostavlja, porodica Hercl je bila u prilici da čuje i prenese Teodorovu ideju o povratku Jevreja u Zemlju Izrael (Erec Israel, ארץ ישראל). Pretpostavlja se da je Alkalaj venčao Herclove roditelje. Na jevrejskom groblju u Zemunu, koje je zaštićen spomenik kulture, sahranjeni su Teodorovi preci, a on je 1860. rođen u Pešti, gde su se preselili. Ipak istoričari opisuju njih dvojicu kao suštinski različite ličnosti, ali postoji još jedna podudarnost. Moše Alkalaj, sin Jehudinog bratanca Davida bio je među prvim pripadnicima univerzitetske cionističke organizacije ”Kadima” (napred, קדימה) u Beču u isto vreme dok je tamo studirao Hercl, zabeležila je Rut Vinkler. Ona poredi ideje dvojice mislilaca i kao zajedničke uzima potrebu podrške velikih sila, kao i udruživanja u organizaciju koja će povesti narod i izgraditi novu državu. Alkalaj se posebno uzdao u pomoć iz Engleske, piše Gur-Ari. Vinkler na osnovu rabinovog dela ”Jehudin dar” (Minhad Jehuda, מיוחד יהודה) iz 1840. godine kaže da je u sistematizaciji našao inspiraciju i u božjim zapovestima o bratskoj ljubavi i da pojedinac izdvaja deo zarađenog. Alkalaj je zamislio nacionalnu organizaciju na stubovima jedinstva. Tajna budućeg oslobodjenja je, po njemu, ležala u kongresnom okupljanju Jevreja i velikana Evrope. Propovedao je diplomatsko delovanje i molitve Gospodu da skloni srca kraljeva i knezova da nam se smiluju u našem rasulu. Osim duhovne podrške koju je nesebično pružao jevrejskom narodu, on je osnivao fondove za prikupljanje novca kako za otkup zemljišta tako i drugih materijalnih dobara, kako bi Jevreji na taj način pored svog duhovnog nasleđa koje su negovali u svim okolnostima, udruženi očvrsli.

Sinagoga u Zemunu za Jevreje ima ogroman značaj zato što je u njoj rabin Alkalaj prvi izgovorio značajne reči o povratku Jevreja u njihovu Svetu zemlju. To je Alkalaj učinio pre Teodora Hercla, koji važi za osnivača modernog Cionistickog pokreta. U Zemunu su živeli čak i preci Teodora Hercla.

Stara subotička sinagoga

Malo je poznato da ovaj kraj ima još jednu jevrejsku bogomolju, takozvanu salašarsku sinagogu. Podigla ju je porodica Ingus na svom posedu, pored svoje vile na Hajdukovu. U njoj su se sakupljali vinogradari i meštani Mojsijeve veroispovesti sve do 1944. godine kada su zajedno sa Ingusovima odvedeni u Aušvic. Jedini koji je preživeo pakao konc logora bio je sin Ingus Lipota i Justine – Aleksandar.

Posle rata, vilu su zauzeli partizani, u susednom objektu je zatim smeštena škola, potom poljoprivredno preduzeće, a Aleksandar se krajem pedesetih odselio u Izrael. Vila i mala sinagoga su danas opet u privatnom vlasništvu, ali u vrlo trošnom stanju i mali su izgledi da se ono može poboljšati.

Sinagoga u Kikindi

Podaci o istorijatu Jevreja u Kikindi mogu se sresti i u lokalnoj štampi. Tako Nedeljni glasnik br. 5 iz 1931. godine navodi da je Jevrejska opština osnovana koju godinu pre 1800. godine , a da je već te godine imala svog rabina, predmolitelja i učitelja. Zatim se tvrdi da je 1880. godine oko 200 jevrejskih porodica izabralo svog nadrabina, Mojsija Rozenštajna, a kao prvi rabin početkom 19. veka pominje se Franja Dominus. Uočljivo je da ovi podaci iz Nedeljnog glasnika, pre svega oni koji se odnose na osnivanje Jevrejske crkvene opštine, nisu baš u saglasju sa postojećim ograničenjima njihovog naseljavanja na području distrikta, koje je ukinuto tek 1817. godine.

Sinagoga je, inače, bila podignuta u današnjoj Dositejevoj ulici u centru grada i njen spoljni izgled je ostao zabeležen na jednoj kikindskoj razglednici. Nakon Drugog svetskog rata i gubljenja jevrejskog stanovništva, ona je, početkom pedesetih godina 20. veka, prvo prodata, a zatim i porušena.

Sinagoga u Bečeju

Sinagoga je izgrađena 1883. godine po nacrtima Legerera, u eklektičom stilu (imitaciji baroka). Vrhovni rabin u Beogradu prodao je zgradu sinagoge bečejskoj opštini, koja je istu srušila 1961. godine. Nalazila se na ulazu u današnje naselje Nestor Džilitov.

Sinagoga u Novom Bečeju

Jevreji su se u Novi Bečej naselili početkom XIX veka. Već 1845. godine imali su svoju Jevrejsku opštinu, što svedoči o njihovom ekonomskom jačanju. Najvećim delom bavili su se trgovinom. U istorijskim dokumentima zabeleženo je da je 1850. godine u mestu bilo 154 Jevreja. Kolika je bila njihova ekonomska snaga svedoči podatak da su već 1865. mogli da otpočnu sa gradnjom sinagoge, da bi se konačna rekonstrukcija i uređenje obavilo do 1871. godine. Svoju bogomolju izgradili su, ne slučajno, na putu za Vranjevo iz N. Bečeja koja su u to vreme bile dve administrativne opštine. Mada je u to vreme u Vranjevu živela samo jedna jevrejska porodica, zasigurno su novobečejski Jevreji planirali da u većem broju nasele ovo gotovo čisto srpsko naselje. Sinagoga je imala četiri stuba sa završecima u vidu metalnih lopti obložene bakarnim limom.

Zidana je sa elementima romanskog stila koji je bio svojstven nekim sličnim manjim sinagogama u Banatu. Obredno kupatilo, mikve, sagrađeno je 1887. godine, a 1911. zgrada Jevrejske opštine i manja zimska sinagoga (najveća soba u okviru opštine). Tada je u N. Bečeju već bilo 220 Jevreja, a predsednik Jevrejske zajednice bio je Izidor Šlezinger. Sinagoga je bila u dubini porte, ograđena metalnom ogradom sa zidanim stubovima. Izbijanjem Drugog svetskog rata sinagoga je poslužila kao sabirni centar, ne samo za novobečejske Jevreje i već i okoline. Sprovodeći antisemitsku politiku, domaće švabe deportovali su ih šlepom u Beograd i Pančevo i gotovo do jednog pobili. Poslednji novobečejski rabin bio je Filip M. Polak. S obzirom da u mestu nije ostao ni jedan Jevrejin, da je u toku rata sinagoga veoma oronula opštinske vlasti su odlučile da je 1947. godine sruše.

Danas se na tom mestu nalazi privatna kuća u ulici Žarka Zrenjanina br. 16, kao svedočanstvo da je tu nekada bila jevrejska sinagoga ostala je samo Davidova zvezda na donjem delu metalne kapije.

Sinagoga u Vrbasu

Pre Drugog svetskog rata u Vrbasu se uzdizala prelepa sinagoga, koja je u toku rata uništena i danas se može videti jedino na starim i retkim fotografijama. Kao dokaz njenog postojanja, na mestu gde se nekad nalazila, uzdiže se šestougaoni stub koji je pripadao sinagogi. Dve mermerne ploče, na kojima je bilo ispisano Deset Božijih Zapovesti, prenete su u Izrael i danas tamo stoje kao svojevrstan spomenik žrtvama fašistickog terora nad jevrejskim porodicama u Vrbasu.

Sinagoga u Zrenjaninu

Jevrejska sinagoga, srpski Uspenski hram i rimokatolička crkva sv. Ivana Nepomuka, spojene imaginarnim linijama, činile su idealnu sliku trougla. Ovaj magični trougao verske tolerancije, oskrnavljen je nasilnim rušenjem sinagoge u leto 1941. godine.

Postepeno naseljavanje Jevreja u Zrenjaninu, prema pojedinačno dobijenim dozvolama, počelo je sredinom 18. veka. Jevrejska opština je osnovana već 1760. godine kada je u tadašnjem Bečkereku bilo oko tridesetak jevrejskih porodica. Prva jevrejska bogomolja sagrađena je oko 1852. godine kao jednospratnica na uglu današnjih ulica Sarajlijine i Đure Salaja. Na istom mestu je krajem 19. veka sagrađena nova sinagoga, za vreme nadrabina dr Mavra Klajna, jednog od najumnijih ljudi koji su živeli u Zrenjaninu. Radovi na izgradnji nove sinagoge započeli su u proleće 1894. godine. Izgradnju su svojim novčanim prilozima pomogli mnogi građani Bečkereka. Među njima je, osim Jevreja, bio i nemali broj Srba, Mađara i Nemaca, o čemu svedoče sačuvani spiskovi priložnika. O arhitektonskom izgledu sinagoge brinuo je Leopold Baumhorn (1864. – 1928. ), u to vreme već proslavljeni graditelj ove vrste građevina u srednjoj Evropi. Rođen u Češkoj, sa diplomom arhitekte dobijenom u Beču, Baumhorn je životom bio vezan za Budimpeštu, a delom za tadašnju Ugarsku. Ovaj ambiciozni arhitekta, koji je u cilju svog usavršavanja proputovao srednju Evropu i Italiju, ostavio je iza sebe 22 sinagoge. Sve su građene u tzv.  mavarskom stilu. Nama preostaje da o utisku monumentalnosti zrenjaninske sinagoge sudimo preko onih sačuvanih u Budimpešti, Temišvaru, Novom Sadu. Zrenjaninska sinagoga je osveštena 17. avgusta 1896. godine.

Imala je izgled kubične građevine iz čijeg se središta uzdizala kupola velikog raspona. Tambur kupole, višeugaonog preseka, nosio je dekorativnu kalotu sastavljenu od segmenata. Prozori su se nalazili na kaloti kubeta, i to po tri na svakom segmentu. Fasade ove građevine bile su izuzetno dekorativne. Prednja fasada, obeležena monumentalno obrađenim portalom i čipkastom kamenom rozetom, nalazila se na zapadnoj strani građevine. Rozete, bifore (udvojeni prozori), krovni venac, male kupole na uglovima, samo su deo ove bogate dekoracije. Lepoti spoljnih zidova sinagoge doprinosila je i polihromija fasada. Raznorodan i raznobojan materijal upotrebljen za građenje, po preporuci arhitekte, nabavljen je sa raznih strana.

Unutrašnjost sinagoge je bila osvetljena električnim svetlom, što je bila novost u to vreme jer je električna struja tek stigla u grad. Pošto su Jevreji po ulasku nemačkih trupa u Banat proterani, a najviđeniji među njima lišeni života, Nemci su pristupili rušenju sinagoge. Rušenje ovog remek-dela sakralne arhitekture navodno je bilo potaknuto besmislenim verovanjima Nemaca da se u njenim temeljima nalazi ukopano blago. Ili je ova priča, što je verovatnije, izmišljena da bude uteha gradu koji je ostao bez građevine kojom se ponosio. Jedino što nam je preostalo od ove crkve su orgulje, pravljene u Beču, a koje se danas nalaze u reformatorskoj crkvi u Zrenjaninu i jedna vrata, danas u zgradi Jevrejske opštine.

Sinagoga u Pančevu

Zgrada sa kapijom i dva neobična prozora u ulici dr Svetislava Kasapinovića je pančevačka sinagoga, tačnije rečeno, ono što je od nje ostalo. Na ovom mestu se sve do sredine ovog veka nalazila velelepna građevina, na čast i ponos ne samo Jevreja, već svih Pančevaca. U vreme kada su reprezentativne građevine u Pančevu projektovali bečki i peštanski arhitekti, dakle na razmeđi vekova, Jevreji pristupaju pripremama za podizanje nove sinagoge. Prikupljen je novac za izgradnju i angažovan arhitekta Karlo Fenjveš iz Budimpešte koji je sinagogu projektovao uspešno kombinujući elemente neogotičkog i mudehar stila. Građevinske radove izveo je preduzimač Ferdinand Šec iz Pančeva od 1907. do 1909. godine, a 16. maja 1910. godine sinagoga je svečano osveštena.

Tokom okupacije zgrada sinagoge se vodila kao imovina Školske zadužbine nemaca u Banatu, da bi neposredno po završetku Drugog svetskog rata sinagoga bila vraćena jevrejskoj zajednici, na osnovu pravomoćnog zaključka Sreskog narodnog suda u Pančevu. Čudnim usudom i nekom ludačkom logikom istorije, desetak godina nakon završetka rata na udar vlasti došao je i najznačajniji simbol postojanja jevrejske zajednice u Pančevu. Sama Sinagoga je tokom okupacije i borbi za oslobođenje Pančeva od nemačke okupacije pretrpela lakša oštećenja – izrešetani su krovni pokrivači i kupola, polupani prozori, a krovovi provizorno prekriveni ter papirom. U svakom slučaju, nisu bila tolika da se nisu mogla sanirati. Narodna vlast nije vodila mnogo računa o ovom, u duhovnom, religijskom, arhitektonskom i svakom drugom smislu vanredno značajnom objektu, tako da nije ništa preduzela da mu vrati stari sjaj. Jevrejska zajednica, isuviše mala da bi mogla da finansira renoviranje sinagoge, a i zauzeta problemima zbrinjavanja preostalih sunarodnika, odlučila je da proda ovaj verski objekat. Savez jevrejskih opština za FNRJ marta 1955. godine odobrio je Jevrejskoj verskoj opštini u Pančevu da može sačiniti kupoprodajni ugovor za plac i objekat sinagoge. Zašto opština Pančevo nije iskoristila pravo preče kupovine za sada nije poznato. Tek sredinom 1955. godine Mihajlo Oravec i Borislav Stojkov, pa dva frizera iz Pančeva, postaju vlasnici placa i zgrade sinagoge.

Vlast je delovala u skladu sa sledećom premisom – nema Boga, nema Jevreja, nema ni sinagoge, pa je dala dozvolu za rušenje objekta. Ko je i kada potpisao tu dozvolu i time ispisao jednu od najsramnijih stranica novije istorije Pančeva, takođe nije poznato. Tokom 1956. godine novi vlasnici ruše sinagogu i na njenom mestu podižu dve prizemne stambene zgrade. Tako je Pančevo izgubilo jedan od svojih temeljnih simbola, a o njegovom postojanju i o učinjenom grehu ostalo je da svedoči ovo krilo zgrade. U leto 1957. godine tu se useljavaju sestre Margita Pajić i Jolanda Hofman, rođene Rada i tu će dočekati kraj života. Godine 1986. nekretnina je uknjižena kao društvena svojina kojom raspolaže opština Pančevo.

Ovaj ostatak nekada prestižne pančevačke građevine sada je prazan i zapušten i o njemu niko ne vodi računa. Dvorište sinagoge obraslo je u korov, a sa ulice je vidljiva još samo pumpa za vodu. Koliko je poznato, nije sačuvana ni jedna fotografija enterijera sinagoge, pa se o njenoj unutrašnjosti ništa pouzdano ne može reći. Jedini materijalni ostatak su isklesane tablice sa deset zapovesti koje se nalaze u Jevrejskom istorijskom muzeju u Beogradu.

O sinagogama u Nišu

Smatra se da je prva niška sinagoga, ili molitveni dom, postojala još 1695 godine, iste godine od kada postoje i prvi pisani podaci o niškoj jevrejskoj zajednici. Godine 1765. na položaj niškog rabina dolazi Rahamim Naftali Gedalja, mudar i energičan čovek, koji je mnogo doprineo razvitku verskog duhovnog i kulturnog života male jevrejske zajednice u Nišu. Smatra se da je imao svoju Ješivu gde je vaspitavao generacije pobožnih Jevreja. Službovao je 16 godina, a smatra se da se njegov grob nalazi na današnjem jevrejskom groblju u Nišu. Prva sinagoga je sazidana 1801. godine, za vreme službovanja pomenutog rabina kada je i posvećena.

U doba Turaka, između dva drvena mosta na Nišavi, prostirala se jevrejska mahala. Turske vlasti koje su dale dozvolu za njeno osnivanje nazvali su je Čivutana. Mahala je imala Ješivu, sinagogu, rabinovu kuću, obredno kupatilo, zgradu jevrejskog doma i mnoštvo prizemnih kuća. U velikom požaru koji je izbio 15. augusta 1879. godine, cela jevrejska mahala je izgorela. Krajem XIX veka pominje se velika sinagoga ”El Kal Grande” i mala sinagoga ”El Kal Čiko”, u nekadašnjoj Davidovoj ulici. Takođe se može naći da je u to vreme u Nišu bilo 11 svitaka Sefer Tore, 9 svitaka Tore u velikom i 2 svitka u malom hramu. Početkom XX veka jedna je Tora proglašena za pasul (פסול) – neupotrebljivu. Po završetku Prvog svetskog rata odlučeno je da se sazida nova sinagoga, jer je stara bila sklona padu. U međuvremenu su stari hram malo prepravili i on je još dugo služio svojoj funkciji.

Aprila 1924. godine počelo se sa gradnjom sinagoge, kamen temeljac svečano je položen 18. maja 1924. godine, ali je radove poremetila eksplozija zaostale nemačke bombe. Zidana je od novčanih sredstava Jevreja koji su u Nišu živeli, zidana je na placu Jevrejske veroispovedne opštine u Davidovoj ulici br.2. Smatra se da je projektant ove sinagoge bio arhitekta Jaša Albala iz Beograda, mada postoji mogućnost da su je projektovale arhitekte iz Beograda, Milan Kapetanović i Viktor Azriel. Sinagoga je bila prostrana, sa otvorenom galerijom za žene.

U proleće 1925 god. zgrada je završena, tada se mogla tek porušiti stara sinagoga. Rabin Avram Daniti, kaže za Jevreje Niša:

Bili su oduvek vrlo pobožni, i prva im je briga bila Hram i vršenje verskih obreda. Mnogo su vremena provodili u Ješivama čitajući pobožne knjige i slušajući pripovedi, koje su održavale i održavale do danas jednu retku pobožnost u opštini.

.

Iznad ulaznih vrata sinagoge, pored Magen David (מגן דוד), Davidovog štita poznatijeg kao Davidova zvezda, stajao je citat iz Psalma 118:20:

Ovo su vrata božija, pravedni neka uđu.

זה־השער ליהוה, צדיקים יבאו בו
Ze ašar l’adonaj, cadikim javou vo.

.

Do početka Drugog svetskog rata, sinagoga je služila svojoj funkciji. Za vreme rata Nemci su je koristili kao magacinski prostor, a posle rata ona nije bila u funkciji. Niko se od Jevreja koji su tu živeli nije vratio u svoje domove. Majo Mevorah je do 1948. zgradu sinagoge čistio i održavao, a posle njegovog odlaska za Izrael 1948. godine, zgrada je zatvorena. Godine 1970. Jevrejska opština je bila uslovljena, da zgradu sinagoge proda ili će joj se zbog neupotrebe zgrada oduzeti. Te godine zgrada sinagoge prodaje se Narodnom muzeju u Nišu, pod određenim uslovima. Narodni muzej se obavezao da će zgradu sinagoge čuvati, koristiti isključivo u kulturne svrhe i da će postaviti spomen tablu sećanja na Jevreje koji su tu živeli, a nikada se posle II svetskog rata nisu vratili u svoje domove.

Zbog arhitektonskih i istorijskih vrednosti, zgrada sinagoge je stavljena pod zaštitu države 1986 god. U jesen 2001 godine krenulo se sa sanacijom i renoviranjem, oronule i naprsle sinagoge. Radovi su završeni spolja, maja 2003, dok se za radove u njenoj unutrasnjost traže novčana sredstva. Trenutno onako ranjena, čeka neke bolje dane.

Izvori:

Beogradska sinagoga Sukat Šalom ; JOB

El Mundo Sefarad ; Jevrejski istorijski muzej

Za P.U.L.S.E priredio / Dražen Pekušić

Sajt ARSmagine.com

  Istorija, jevreji, sinagoga, Srbija