Arhitektura Skoplja – arhitektonska internacionalizacija u doba Hladnog rata

Za 15. jul 2018. je u poznatom njujorškom Muzeju moderne umetnosti (MoMA) je najavljeno otvavranje obimne izložbe “Ka konkretnoj utopiji: Arhitektura u Jugoslaviji 1948-1980.” (Toward a Concrete Utopia: Architecture of Yugoslavia, 1945-1991; ovde “konkretnoj” može značiti i “betonskoj”). Na njoj će, među ostalim delovima bivše države, solidan deo biti posvećen nekadašnjoj jugoslovenskoj republici Makedoniji.

Utopijska vizija na ruševinama potresa

Izložba “Skoplje: Makedonska arhitektura u kontekstu”, koja je u oktobru i novembru 2017. bila u bečkom Ringturmu (najviša moderna građevina u prvom bečkom kotaru, istorijskom centru Beča, sedište osiguravajućeg koncerna Vienna Insurance Group), podsetila nas je da je u Skoplju u vreme Titove Jugoslavije izgrađen velik broj arhitektonski vrednih dela. Naravno, u pozicioniranju arhitekture Makedonije, kao područja pažnje vredne arhitekture u decenijama posle Drugog Svetskog rata, centralno mesto ima njen glavni i najveći grad Skoplje.

Skoplje je ucrtano na kartu savremene arhitekture posle katastrofalne prirodne nesreće koja ga je zadesila 26. jula 1963, podseća dr. Jovan Ivanovski, profesor na Fakultetu arhitekture Univerziteta Sv. Kirila i Metodija u Skoplju, sa kojim smo razgovarali u Beču. Pred zoru tog dana, u 4:17 časova, zadrhtalo je tlo u potresu momentne magnitude 6,9 po Richterovoj skali. Potres dug 20 sekundi, ubio je 1.000 ljudi u Skoplju; više od 3.000 je bilo ozleđeno, a skoro 200.000 ljudi je izgubilo dom. Uništen je pritom skoro četiri petine grada na Vardaru. Prethodno je Skoplje stolećima konstantno rastlo, od vizantijskog Srednjeg Veka, zatim u stolećima otomanske vlasti, pa u kraljevinama Srbiji i Jugoslaviji, te posebno u Titovoj, socijalističkoj Jugoslaviji.

U nepune dve decenije između završetka Drugog Svetskog rata i potresa 1963, Skoplje se ubrzano transformira u modernu republičku metropolu. Iako nije javno deklarisan kao preferentan u arhitekturi, prevladavao je internacionalni stil, sa jednostavnim, slobodno stojećim, voluminoznim građevinama. Krajem 1950-ih su nove stambene, upravne i druge institucionalne zgrade bili očiti simboli ubrzane društvene modernizacije. Ravne linije, glatke površine bez ornamenata, funkcionalni tlocrti, racionalizam i čistoća forme prisutni su u svim značajnim projektima tog perioda, kao što su Grand Hotel Skoplje (arhitekta Slavko Levi /Slavko Löwy/), robna kuća Nama i Radnički dom (Slavko Brezoski), Skopsko sajmište (Klime Pljakoski) , kao i zgradama suda (Nikola Sajičić) i elektrodistribucije (Branko Petričić). Ne na kraju, od 1949. do 1956. je građen Prirodno-matematički fakultet Univerziteta u Skoplju, po projektu slavnog slovenačkog arhitekte Edvarda Ravnikara. Bilo je to vreme kada je čitava Jugoslavija bila “domaći teren” arhitektima iz čitave tadašnje države.

Posle potresa je Skoplje, logično, dobilo nov, izuzetno snažan graditeljski elan. Pomoć je stigla iz svih republika Jugoslavije i 78 država sveta. Mnoge poznate ličnosti su se aktivno založile za obnovu grada. Među ostalim, Pablo Pikaso (Pablo Picasso) je Skoplju poklonio sliku “Glava žene”. Inostrani arhitekta, koji je najtešnje bio povezan sa izgradnjom novog Skoplja je Kenzo Tange (1913-2005). Jedan od glavnih predstavnika nove japanske arhitekture posle Drugog Svetskog rata, Tange je imao i pre Skoplja iskustva sa uništenim mestima. Njegova prva velika realizovana građevina je Muzej i arhiv mira u Hirošimi (1949-1956). Tange je potom projektovao brojne građevine kod kuće i u više država sveta, te 1987. dobio Prickerovu nagradu (The Pritzker Architecture Prize), najuglednije međunarodno priznanje za arhitekturu.

Na velikom, međunarodnom urbanističko-arhitektonskom konkursu o budućem izgledu šireg gradskog centra Skoplja (areal 2×2 km), koji su 1965. organizovali poseban fond Ujedinjenih Nacija, vlada SFR Jugoslavije i Međunarodna unija arhitekata, od osam pozvanih timova (četiri iz Jugoslavije, četiri iz inostranstva), prvu nagradu su dobila dva: 60 odsto nagrade je dobio Kenzo Tange, a 40 odsto arhitekti iz Hrvatske, Radovan Miščević i Fedor Vencler (Fedor Wenzler). Tangeov vizionarski, skoro utopijski koncept novog Skoplja imao je više velikih simboličkih elemenata. Međutim, njegov plan nije u potpunosti realizovan, zbog diskrepancije između smelih, postmodernističkih želja i lokalnih uslova, prvenstveno zbog nedostatka sredstava. Ipak, realizovan je Tangeov “Gradski zid”, prsten velikih stambenih blokova kojima je omeđen gradski centar. Po Tangovom projektu je izgrađena i Glavna železnička stanica Skoplja, izdignuta od tla.

Pored očiglednog Tangeovog uticaja, Skoplje je, tokom dve decenije posle potresa, bilo mesto pluralističkog arhitektonskog izraza. Do 1980., kada je obnova grada većinom bila završena, gradilo se u stilovima evropskog modernizma, funkcionalizma i u internacionalnom stilu. Obim novoizgrađenog, kao i arhitektonska kvaliteta, bili su ključni za razvoj identiteta grada, čija populacija je početkom 1980-ih premašila 400.000.

Arhitektonski pokloni Poljske, Švajcarske, Rumunije…

U deceniji posle potresa su neke izuzetno kvalitetne, značajne građevine projektovane i podignute u Skoplju po projektima arhitekata iz Slovenije: Makedonski nacionalni teatar (1972-1981; Štefan Kacin, Jurij Princes, Bigdan Špindler i Marijan Uršič), Univerzitet Sv. Kirila i Metodija (1970-1974; Marko Mušič). Poljski arhitektonski trojac “Tigrovi”, kojeg su činili Vaclav Kliševski (Wacław Kłyszewski), Jerži Mokržinski (Jerzy Mokrzyński) i Evgenijuš Vjeržbicki (Eugeniusz Wierzbicki), pobedili su na konkursu za zgradu Muzeja savremene umetnosti. Ona je izgrađena, sredstvima Poljske, kao poklon Skoplju.

I neke druge države su ovako iskazale solidarnost posle zemljotresa: poznati švajcarski arhitekta Alfred Rot (Alfred Roth) projektovao je švajcarski dar, osnovnu školu “Johan Hajnrih Pestaloci” (Johann Heinrich Pestalozzi), a rumunski arhitekta Evgeniju Kosmatu (Eugeniu Cosmatu) kliniku “Bukurešt”. Josip Osojnik i Slobodan Nikolić su za Skoplje osmislili Vojnu bolnicu (sada Gradska bolnica); nekoliko godina kasnije su projektovali elegantnu zgradu Vojno-medicinske akademije u Beogradu.

Bolni kič

Glavni grad Makedonije je poslednjih godina ponovo privukao pažnju urbanističko-arhitektonskim zahvatom “Skoplje 2014”, ali ne u pozitivnom smislu. U taj projekat, iza kojeg je stajala tadašnja makedonska vlada iz redova nacionalne partije VMRO-DPMNE, uloženo je dosad oko 700 miliona evra. “Skoplje 2014” je izmenilo sliku središta grada. Projektovani su novi  muzeji, zgrade državne uprave i brojni veliki spomenici, a mnoge modernističke zgrade su sakrivene iza neoklasicističkih fasada i kolonada šupljih stupova.

Skoplje bi, po ovim potemkinovskim zamislima, trebalo dobiti klasičnu urbanu privlačnost i istovremeno ojačati nacionalni identitet Makedonije. Država bi, po idejnim tvorcima projekta, trebala biti zajednička domovina etničkim Makedoncima i ostalim stanovnicima, prvenstveno brojnim Albancima. Ovi “vizionari” ne vide objedinjavajuću ličnost Makedonije samo u Majci Terezi, nego i u antičkim vladarima Filipu II. i Aleksandru Velikom, kao i vizantijskom caru Justinijanu I., koji se javno svojataju kao baština (bivše jugoslovenske republike) Makedonije. Sažetak razgovora sa makedonskim arhitektima koji su, sa bečkim stručnjakom Adolfom Štilerom (Adolph Stiller) koncipirali izložu u bečkom Ringturmu, je da je “Skoplje 2014” nacionalistički, historicistički kič vrha države, koja se na drugačiji način treba suočiti sa svojim ozbiljnim problemima – velikom nezaposlenošću, siromaštvom, nerešenim međunacionalnim odnosima, sporu sa Grčkom i dr.

za P.U.L.S.E: Milan Ilić

Tekstovi o arhitekturi na portalu P.U.L.S.E

  Arhitektura, Hladni rat, Milan Ilić, Priče iz Bečke šume, Skoplje