Film i kinematografija (1896-1993)

Prva filmska predstava u Srbiji i na Balkanu održana je 6. juna 1896. godine u Beogradu, u kafani “Kod zlatnog krsta” na Terazijama. Bilo je to nepunih šest meseci posle prvog javnog prikazivanja “pokretnih fotografija” u Parizu (28. decembra 1895). Predstavnik pronalazača kinematografa, braće Limijer iz Liona, Andre Kar prikazivao je Beograđanima prve filmove lionskih proizvođača preko mesec dana. Jednoj predstavi su prisustvovali tadašnji kralj Srbije Aleksandar Obrenović i kraljica majka Natalija.

Marta 1897. godine, prilikom svog drugog boravka u Beogradu, Andre Kar je snimio i prve filmske kadrove na tlu Srbije – Kalemegdansku šetnju, Tramvajsku stanicu na Terazijama i Izlazak radnica iz Fabrike duvana; bila je to prva prilika za građane Beograda da vide svoj grad na bioskopskom platnu, ali ovi filmovi, nažalost, nisu sačuvani. Tokom godina koje su sledile kroz Beograd i Srbiju prolazio je veliki broj putujućih kinematografa, koji su filmove prikazivali po iznajmljenim dvoranama ili pod šatrama. Neki od njih su takođe snimali i lokalne filmove, ali nijedan od tih snimaka nije sačuvan. Stojan Nanić iz Zaječara bio je vlasnik “Prvog srpskog kinematografa”, koji je od 1900. godine prikazivao filmove u Beogradu i po gradovima Srbije. Početkom 20. veka bioskop je postao omiljeni oblik zabave širokih slojeva naroda.

Najstariji sačuvani film snimljen na tlu Srbije dugujemo Englezima Arnoldu Muiru Vilsonu, počasnom srpskom konzulu u Šefildu i njegovom snimatelju Frenku Moteršou. Oni su septembra 1904. u Beogradu snimili film Krunisanje Kralja Petra I Karađorđevića, kao i neke prizore iz Kraljeva, manastira Žiče i Novog Pazara.

Godine 1909. otvoren je u hotelu “Pariz” u Beogradu prvi stalni kinematograf, a ubrzo je usledilo i otvaranje drugih stalnih bioskopa u prestonici i drugim gradovima. Uoči Prvog svetskog rata u Kraljevini Srbiji bilo je oko 30 stalnih kinematografa, uz koje su delovali i mnogi putujući. Repertoarom su dominirali francuski filmovi (“Pathé” i “Gaumont”), a kopije su stizale do Beograda iz Srbije veoma brzo, često svega desetak dana posle premijere u Parizu.

Iz redova vlasnika stalnih kinematografa potekli su i prvi filmski producenti u Srbiji. Svetozar Botorić, vlasnik bioskopa “Pariz” u Beogradu, angažovao je 1911. francuskog snimatelja Luja de Berija i otpočeo prvo proizvodnju filmskih žurnala o prestoničkim događajima – Svečana predaja starih i prijem novih zastava, Odlazak kralja, prestolonaslednika i princeze Jelene u Petrograd i drugi – da bi u jesen iste godine snimio i prikazao prvi srpski igrani film Karađorđe, istorijsku dramu o životu i delu vođe Prvog srpskog ustanka. Film je režirao glumac i reditelj Ilija Stanojević (Čiča Ilija), a uloge su tumačili članovi Srpskog narodnog pozorišta. Film je doživeo značajan uspeh kod gledalaca, prikazivan je i posle Prvog svetskog rata, ali kopija ovog niti ostalih Botorićevih filmova nije sačuvana. Istovremeno kad i Botorić, proizvodnjom filmova otpočeli su se baviti i vlasnici beogradskog “Modernog bioskopa” braća Savić. Za njih je radio kao snimatelj Karl Frojnd, kasnije poznati nemački i holivudski filmski stvaralac, dobitnik “Oskara” za kameru. Pored mnogih filmskih žurnala, snimljenih u Beogradu i unutrašnjosti, braća Savić su proizveli i igrani film Jadna majka (1912), melodramu u kojoj je glavnu ulogu tumačila tragetkinja Emilija Popović. Treći beogradski filmski producent bio je Đoka Bogdanović, vlasnik bioskopa “Kasina”. On je razvio svoju delatnost u vreme balkanskih ratova, 1913. godine. Za njega je snimao ruski fotograf Samson Černov i oni su realizovali dragocene dokumentarne filmove o Drugom balkanskom ratu i svakodnevnim događajima u Beogradu 1913-1914. godine. Najveći deo ovih filmova je sačuvan i predstavlja dragocenu istorijsku građu, koja se čuva u Arhivu jugoslovenske kinoteke u Beogradu. Uz De Berija i Frojnda, veštinu rada filmskom kamerom savladao je i srpski filmski snimatelj Slavko Jovanović, koji je ubrzo i samostalno snimao mnoge kratke dokumentarne filmove za Botorića i braću Savić.

Izbijanje Prvoga svetskog rata naglo je prekinulo započeti razvoj domaće filmske industrije u Srbiji. Bogdanović i Černov snimili su neke detalje prvih ratnih dejstava 1914. godine (Sremsku operaciju i zauzimanje Zemuna u septembru 1914), ali su zbog rata ubrzo prekinute sve aktivnosti domaćih pionira filma u Srbiji. O celoj epopeji Srba 1915/1916. godine sačuvano je veoma malo filmskog materijala, koji su snimili strani filmski snimatelji.

Na tlu Vojvodine, koja se nalazila u okvirima Austro-Ugarske, počeci i razvoj kinematografskih delatnosti imali su nekih specifičnih odlika, karakterističnih za perifernu provinciju te složene države. Putujući kinematografi stigli su do vojvođanskih naselja otprilike istovremeno kada i u Kraljevinu Srbiju (mnogi od njih delovali su na obe teritorije); prvi stalni kinematograf otvoren je u Somboru već 1906, a domaća proizvodnja filmova vezana je za trojicu pionira filma u Vojvodini. Ernest Bošnjak iz Sombora, vlasnik prvog kinematografa, nabavio je 1909. filmsku kameru i otpočeo snimanje. Od njegovih najstarijih filmova sačuvan je samo jedan – Otkrivanje spomenika Ferencu Rakociju iz 1912. godine. Aleksandar Lifka, posle jedne decenije prikazivanja filmova sa svojim putujućim bioskopom, nastanio se u Subotici, gde je otvorio stalni kinematograf i 1911. otpočeo da snima svoj filmski žurnal o lokalnim događajima. Novosađanin Vladimir Totović imao je najviše filmskih ambicija, režirao je dva igrana filma – Spasilac i Detektiv kao lopov, ali je njegova karijera na samom početku prekinuta odlaskom na front, na kojim je 1917. izgubio život kao austrougarski vojnik u blizini Gorice.

Za vreme Prvog svetskog rata, u okviru reorganizacije Srpske vojske koja je prešla Albaniju i oporavljala se na grčkom ostrvu Krfu, osnovana je Filmska sekcija pri Vrhovnoj komandi. Zadatak ove vojne filmske službe bio je da vojnicima prikazuje filmove koji su dobijeni od saveznika, kao i da filmski snima zbivanja na Solunskom frontu. Od nekoliko saradnika i snimatelja ove filmske sekcije Vrhovne komande Srpske vojske najznačajniji je Mihailo Mihailović koji je kasnije postao i jedan od najznačajnijih pionira filma u Kraljevini Jugoslaviji. Snimatelji Filmske sekcije snimili su dosta filmskog materijala o proboju Solunskog fronta, borbama za oslobođenje Srbije i ulasku srpske vojske u Beograd. Jedan je deo te građe sačuvan.

U Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca, odnosno Kraljevini Jugoslaviji (od 1929. godine), Beograd je bio najznačajniji filmski centar, posebno što se tiče proizvodnje filmova. U Beogradu je osnovana Državna radionica za izradu filmova pri Ministarstvu narodnog zdravlja, sa zadatkom da snima zdravstveno-prosvetne filmove. Jedan od tih filmova bio je Tragedija naše dece (1922), koji se bavio problemom alkoholizma. Međutim, delatnost ovog proizvođača prekinuta je 1925. godine usled nedostatka sredstava. U Somboru je Ernest Bošnjak ise godine snimio tematski sličan film Laži radi mene (1922), a njegovo preduzeće “Boer film” nastavilo je da snima i druge filmove. Tih godina je osnovano u Beogradu još nekoliko filmskih preduzeća – “Novaković film” Koste Novakovića, “Artistik film” Andrije Glišića i Zarije Đokića, “Adrija Nacional” Ranka Jovanovića i Milutina Ignjačevića, “Mačva film” Slavka Jovanovića, “Pobeda film” Josipa Novaka. Svi ti filmski entuzijasti ulagali su velika sredstva u proizvodnju filmova, a ostvarili su veliki broj filmskih žurnala i dokumentarnih filmova, kao i neke igrane filmove, među kojima ima i sačuvanih. “Novaković žurnal” je filmska hronika zbivanja u Beogradu i Srbiji i danas predstavlja dragocenu istorijsku građu za proučavanje naše prošlosti. Igrani filmovi Sve radi osmeha, Rudareva sreća (“Pobeda film”, 1926), Kralj čarlstona (1927), Grešnica bez greha (1929) Koste Novakovića i Kroz buru i oganj (1930) Ranka Jovanovića i Milutina Ignjačevića svojim producentima su donosili samo gubitke, te tako nijedan od ovih pionira filma u Srbiji nije uspeo da održi kontinuiranju proizvodnju igranog filma. Stanje na filmskom tržištu Kraljevine Jugoslavije bilo je veoma nepovoljno za domaći film: vlasnici bioskopa bili su opterećeni velikim porezima, tržište je bilo preplavljeno jeftinim i dobrim uvezenim filmovima (američkim, nemačkim, francuskim), a zaštita domaćeg filma nije bila organizovana. Doduše, godine 1931. donet je Zakon o uređenju prometa filmova koji je, pored ostalog, obavezivao distributere i kinematografe da prikazuju domaće filmove u određenom procentu. Bio je to veliki podstrek za pionire filma u Srbiji i samo tokom 1932. godine snimljeno je (u Kraljevini Jugoslaviji) više filmova nešto u celom periodu od kraja Prvog svetskog rata. godine 1931. osnovan je i “Jugoslovenski prosvetni film”, povlašćeno preduzeće (dobijalo državne narudžbine) koje je od 1941. godine snimilo mnogo dokumentarnih filmova o Jugoslaviji, uglavnom sačuvanih. godine 1932. snimljen je film Sa verom u Boga Mihajla Al. Popovića, svakako najambiciozniji i najuspešniji srpski igrani film snimljen do Drugog svetskog rata. Autor toga filma pokazao je veliko poznavanje filmskog izraza i veoma istančan ukus za kompoziciju filmskog kadra. Ali, pod pritiskom inostranih distributera filmova i domaćih vlasnika bioskopa, 1933. godine su ukinuti paragrafi spomenutog zakona koji su štitili domaći film, tako da se proizvodnja opet svela na malobrojne filmske žurnale i dokumentarne filmove, među kojima treba istaći film o biciklističkoj trci kroz Srbiju Put džinova (1939, “Artistik film”, snimio Mihailo Ivanjikov) i svakako najbolji domaći dokumentarni film pre Drugog svetskog rata Priču jednog dana (1941, “Artistik film”, reditelj Maks Kalmić, snimio Mihailo Ivanjikov).

Tokom Drugog svetskog rata (1941-1945) u Srbiji je bilo dosta filmskih aktivnosti. U okupiranom Beogradu, pod okriljem okupatorskih vlasti, snimljen je kolaboracionistički filmski žurnal Nova Srbija koji svakako ima danas vrednost istorijskog dokumenta, a snimljen je i igrani film Nevinost bez zaštite u režiji Dragoljuba Aleksića. Na strani okrenutoj protiv nemačkog okupatora i njegovih saradnika snimali su povremeno saveznički snimatelji. Deo te filmske građe je sačuvan. Pri Glavnom štabu Narodnooslobodilačke vojske i partizanskih odreda Srbije osnovana je jula 1944. godine Filmska sekcija, na čijem je čelu bio Radoš Novaković, kasnije znameniti pionir savremene jugoslovenske kinematografije. Posle oslobođenja Beograda (oktobra 1944) ova sekcija prerasta u Filmsku sekciju Vrhovnog štaba NOV i POJ, i to je, u stvari, bio začetak organizovane kinematografske delatnosti u Jugoslaviji posle Drugog svetskog rata, januara 1945. u Beogradu je snimljena Kinohronika broj 1, prvi film savremene jugoslovenske kinematografije; na taj film se nadovezalo još nekoliko kino-hronika i dokumentarnih filmova, te je tako, krajem Drugog svetskog rata, u Srbiji otpočela kontinuirana proizvodnja filmova u novoj, posleratnoj Jugoslaviji.

Tokom administrativnog sistema upravljanja kinematografijom u FNR Jugoslaviji (1945-1951) celokupna delatnost bila je centralizovana; na čelu se nalazio Komitet za kinematografije Vlade FNRJ, a kinematografijom u Srbiji rukovodio je Republički komitet. U Beogradu je bilo sedište saveznog proizvodnog preduzeća “Zvezda film”, zatim “Filmskih novosti”, republičkog preduzeća “Avala film”, uvozno-izvoznog preduzeća “Jugoslavija film”, Visoke filmske škole, itd. Tako je, faktički, administrativni i poslovni centar nove, savremene jugoslovenske kinematografije bio u Srbiji, što je svakako uticalo na razvoj filma u ovoj republici. Od tog vremena sve do raspada SFR Jugoslavije (1991. godine) Srbija je proizvodila oko 50% jugoslovenskih igranih, dokumentarnih i kratkometražnih filmova. U Beogradu i Srbiji živeo je i radio najveći broj jugoslovenskih filmskih umetnika i tehničara, tu su se nalazili i najveći jugoslovenski proizvodni i tehnički kapaciteti. Mnogi filmski umetnici i stručnjaci iz Srbije radili su u drugim republikama, kao što je i srpska kinematografija bila uvek otvorena za umetnike i stručnjake iz drugih krajeva bivše Jugoslavije.

Od kraja Drugog svetskog rata (1945) u Srbiji bez prekida teče proizvodnja filmskih žurnala i dokumentarnih filmova, među kojima treba posebno istaći film Nova zemlja (1946) Radoša Novakovića o naseljavanju kolonista iz ratom razorenih pasivnih krajeva u plodne ravnice Vojvodine. Beogradsko preduzeće “Avala film” snimilo je 1947. godine prvi igrani film savremene jugoslovenske kinematografije. Bila je to Slavica reditelja Vjekoslava Afrića. godine 1948. u Beogradu su proizvedena tri, od četiri jugoslovenska igrana filma te godine – Besmrtna mladost, s ratnom tematikom reditelja Vojislava Nanovića, Život je naš, sa savremenom tematikom reditelja Gustava Gavrina i Sofka reditelja Radoša Novakovića, prva filmska adaptacija jednog klasičnog književnog dela kod nas (romana Nečista krv Borisava Stankovića)., Uporedo s proizvodnjom igranih filmova raste i broj snimljenih dokumentarnih i kratkometražnih ostvarenja. Animirani film s lutkama Pionir i dvojka Ljubiše i Vere Jocić dobio je posebno priznanje u svojoj kategoriji na Međunarodnom filmskom festivalu u Veneciji.

godine 1951. u okviru opštih promena u jugoslovenskom društvenom uređenju reorganizovana je i kinematografija. Komiteti za kinematografiju su ukinuti, prestalo je budžetsko finansiranje i od proizvođača filmova očekivalo se da posluju rentabilnije, s tim što je država i dalje dotacijama pokrivala deo troškova proizvodnje. Sistem proizvodnje takođe je promenjen – iz korpusa proizvođača izdvojeni su filmski umetnici i njihovi saradnici koji se sada ugovorom vezuju za realizaciju određenog filma. Iako je u prvom trenutku izazvao organizacijske i finansijske probleme, nov sistem je delovao stimulativno. U Srbiji je povećan broj proizvodnih filmskih preduzeća, otpočela je umetnička i produkciona konkurencija, filmski stvaraoci su postali zavisni od uspeha svog filma. To je doprinelo da se u oblasti filmske umetnosti odbace do tada uticajni šabloni socijalističkog realizma preuzeti od sovjetske kinematografije, te da se potraže novi, specifični oblici filmskog izraza. To traganje za novim bilo je posebno izrazito u srpskoj kinematografiji, u okviru koje je radio najveći broj domaćih filmskih stvaralaca i proizvođača, što je najneposrednije uticalo na dalji razvoj srpskog filma.

Decenija koja je sledila (1951-1962) odlikuje se pre svega savlađivanjem filmskog zanata, osvajanjem novih žanrova u oblasti igranog filma i umetničkim ostvarenjima koja su doprinela tome da se jugoslovenski film uzdigne na evropski nivo. Tome su svoj doprinos dali stvaraoci koji us se već istakli u prethodnom pionirskom periodu – Radoš Novaković (Daleko je sunce, 1953, Pesma sa Kumbare, 1955, Vetar je stao pred zoru, 1959), Vojislav Nanović (Ciganka, 1953, Tri koraka u prazno, 1958) i drugi. Poseban umetnički uspeh su imali filmovi Vladimira Pogačića, koji je na veoma rafinirani način koristio mogućnost filmskog izraza, bilo da se radilo o ratnim filmovima (Veliki i mali, 1956, Sam, 1959) bilo o savremenim temama (Subotom uveče, 1957). Za režiju filma Veliki i mali Pogačić je dobio prvu nagradu na Međunarodnom filmskom festivalu u Karlovim Varima, prvu nagradu te vrste dodeljenu nekom jugoslovenskom autoru. Živorad Mitrović je suštinski promenio odnos prema ratnom filmu unevši u taj veoma eksploatisani žanr sasvim nove elemente uzbudljivog avanturističkog filma (Ešalon doktora M, 1955, Kapetan Leši, Signali nad gradom, 1960). Snimljen je prvi jugoslovenski film u boji, Pop Ćira i pop Spira (1957), reditelja Soje Jovanović. Od 1953. godine počinju da se snimaju filmovi u koprodukciji sa stranim zemljama (Poslednji most, 1953, s Austrijom, Krvavi put, 1955, s Norveškom, i mnogi drugi). Uz prvu generaciju srpskih filmskih reditelja javljaju se i mladi stvaraoci, među kojima se posebno ističe Aleksandar Petrović (Dvoje, 1961). S druge strane, snimaju se takođe jeftini i popularni filmovi, s ciljem da privuku najšire slojeve gledalaca; tipičan primer je komedija Zajednički stan (1960) reditelja Marjana Vajde.

Naredni period (od 1962. do 1991. godine) najbolje bi se mogao okarakterisati kao neprekidni uspon filma u Srbiji. Tokom te tri decenije snimljeno je u Srbiji više od 300 igranih filmova. Ostvarenja domaće kinematografije postala su sastavni deo nacionalne kulture, domaći film je osvojio gledaoce, a mnoga ostvarenja su reprezentovala našu zemlju na filmskim festivalima širom sveta. U oblasti igranog filma javljaju se novi autori i nove tendencije. Puriša Đorđević unosi specifičnu poetiku u ratni film (Devojka, 1965, Jutro, 1967). Dušan Makavejev je okrenut ka problemima savremenog života i u svoje filmove unosi originalni izraz, koji ga je proslavio u svetu (Čovek nije tica, 1965, Ljubavni slučaj službenice PTT, 1967, Misterije organizma, 1967), Vladan Slijepčević koristi poetski realizam pri obradi savremenih tema (Medaljon sa tri srca, 1962, Štićenik, 1966), dok Živojin Pavlović savremeni život slika skoro naturalistički (Buđenje pacova, Kad budem mrtav i beo, 1960). Srpskim filmom dominira autorska ličnost Aleksandra Petrovića, koji za svoj film Skupljači perja (1967) dobija Grand prix na Međunarodnom filmskom festivalu u Kanu.

Polovinom sedamdesetih godina u Srbiji javlja se nova generacija filmskih reditelja, mladih, darovitih i ambicioznih stvaralaca školovanih u Pragu i Beogradu – Goran Paskaljević (Čuvar plaže u zimskom periodu, 1976, Pas koji je voleo vozove, 1977), Srđan Karanović (Miris poljskog cveća, 1977), Goran Marković (Specijalno vaspitanje, (1977), Dejan Karaklajić (Ljubavni život Budimira Trajkovića, 1977), Slobodan Šijan (Ko to tamo peva, 1980), Darko Bajić (Direktan prenos, 1982). Filmovi ove generacije autora su osvojili veliki broj nagrada na Festivalu jugoslovenskog igranog filma u Puli i na mnogim međunarodnim filmskim festivalima, a njihovo stvaralaštvo je obeležilo savremeni srpski film kao umetničku oblast od posebnog nacionalnog i međunarodnog značaja. Uz imena i dela koja smo naveli nalaze se i mnogi drugi značajni autori (Miomir Stamenković, Predrag Golubović, Aleksandar Petković, Dragan Kresoja, Miloš Radivojević, Želimir Žilnik i drugi), od kojih je svako dao svoj doprinos razvoju filma i filmske umetnosti u Srbiji.

Uporedo s igranim filmom u Srbiji se razvijao dokumentarni, kratkometražni i animirani film. Srpski dokumentarni film je pratio zbivanja u zemlji; prekretnicu od socrealističke lakirovke ka pravom filmskom dokumentu predstavljao je film Milenka Štrpca U srcu Kosmeta (1954), dok je poetske vrednosti u ovom žanru otkrio Aleksandar Petrović filmom Let nad močvarom (1957). Polovinom šezdesetih godina oko preduzeća “Dunav film” oformila se beogradska škola dokumentarnog filma, koja se pročula u svetu zahvaljujući mnogim nagradama koje su dobijene na međunarodnim filmskim festivalima (Oberhauzen, Lajpcig). To su bili, pre svega, filmovi reditelja (Krste Škanate, Vladana Slijepčevića, Stjepana Zaninovića, Miće Miloševića, Nikole Jovićevića, Aleksandra Ilića. Posebno mesto zauzima snimatelj i reditelj Petar Lalović čiji su filmovi o prirodi dobili značajna međunarodna priznanja (Poslednja oaza, 1983). Uz dokumentarni film u Beogradu se posle 1970. godine naglo razvila i proizvodnja crtanih filmova, čiji su autori osvojili mnoge nagrade na domaćim i međunarodnim filmskim festivalima (Zoran Jovanović, Nikola Majdak, Vera Vlajić, Veljko Bikić i drugi).

Godine 1991. raspala se SFR Jugoslavija, a samim tim i dotadašnja jugoslovenska kinematografija kao celina. Ovaj raspad, međutim, nije bitno uticao na srpsku kinematografiju, jer je ona već u prethodnom razdoblju delovala kao posebna celina, najmanje zavisna od saradnje s drugim jugoslovenskim republikama. Uprkos teškoćama objektivne prirode, koje svakako utiču na jednu tako složenu delatnost kao što je proizvodnja filmova, kontinuitet nije prekinut. godine 1991. u Srbiji je snimljeno 8. igranih filmova, 1992. godine 11, a 1993. (do početka novembra) 7. Uz imena iskusnih srpskih reditelja srednje generacije Srđana Karanovića (Virdžina, 1991), Dragana Kresoje (Original falsifikata, 1991), Gorana Paskaljevića (Tango argentino, 1992), Gorana Markovića (Tito i ja, 1992), Živojina Pavlovića (Dezerter, 1992), javila su se i neka nova imena mladih reditelja, nove generacije autora koja tek treba da da svoj doprinos filmskoj umetnosti u Srbiji. Među njima se ističe Srđan Dragojević, čiji je prvi igrani film Mi nismo anđeli (1992), proglašen za najbolji film godine. Uprkos blokadi i sankcijama koje su obuhvatile i oblast kulture, srpski filmovi su tokom 1992. i 1993. godine pozivani na mnoge međunarodne filmske festivale, na kojima su prikazivani, da bi osvojili nekoliko značajnih priznanja i pokazali svetu veliku snagu i vitalnost kulture i filmske umetnosti u Srbiji.