Granice Rimskog carstva

Granični bedemi Rima bili su početak njegovog kraja

Granice Rimskog carstva – Truckajući se prašnjavim bavarskim šumskim putem, arheolog Klaus-Mihael Hisen pažljivo posmatra drveće s leve strane i traži neki prepoznatljivi znak u ovoj gustoj šumi. Odjednom zaustavlja kombi i izlazi da bi napunio lulu duvanom i pogledao u kartu razmera 1:50.000.

Sagnute glave i s lulom u ruci, Hisen, inače istraživač Nemačkog arheološkog instituta, prelazi na drugu stranu puta i upućuje se kroz gusto grmlje. Na nekih 50 metara od puta zamalo da promaši nasip visok oko metar i širok nekih šest metara. Pokriven pljosnatim belim kamenjem, nasip se u neprirodno pravoj liniji pruža preko šumskog tla.

Pre oko 2.000 godina ovo je bila linija koja je odvajala Rimsko carstvo od ostatka sveta. Niski nasip je sve što je ovde u Nemačkoj ostalo od nekadašnjeg zida visokog oko 3 metra, koji se protezao stotinama kilometara pod budnim okom rimskih stražara na osmatračnicama.

To mora da je bio šokantan prizor usred divljine, hiljadu kilometara severno od samog Rima. „Zid je bio omalterisan i obojen”, kaže Hisen. „Sve je bilo urađeno skladno i precizno. Rimljani su nedvosmisleno znali kako šta treba da izgleda.” Studenti građevine, koji su merili jednu 50 kilometara dugu deonicu zida, ustanovili su da je zakrivljena za svega 92 cm.

Hisen se okrenuo prema severu, okrenuvši leđa Rimskom carstvu. Dvesta metara dalje, odmah pored uske livade, koju su razrovale divlje svinje, i nabujalog potoka, uzdiže se breg poput nekog zelenog zida. „Tu je bila granica”, kaže, „a sa druge strane pruža se divan pogled na pustoš.”

Neverovatna mreža zidova, reka, pustinjskih utvrđenja i planinskih karaula označavala je granice Rimskog carstva. Na svom vrhuncu, u II veku nove ere, carstvo je slalo vojnike da patroliraju granicom koja se prostirala od Irskog do Crnog mora i preko severne Afrike.

Hadrijanov zid u Engleskoj, verovatno najpoznatiji od svih, proglašen je 1987. godine za Uneskovu svetsku baštinu. A 2005. godine Unesko je ovoj baštini pridodao i 550 kilometara nemačke „granice”. Stručnjaci za konzervaciju veruju da će vremenom biti dodata i nalazišta iz još 16 zemalja. Možda će se udruženim međunarodnim snagama doći do odgovora na jedno iznenađujuće teško pitanje: Zbog čega su Rimljani zapravo podizali zidove? Da li da se zaštite od varvara ili da jednostavno fizički ograde svoje carstvo.

Ovo pitanje nije samo akademsko. Određivanje i odbrana granica je opsesija i modernog doba. Problemi sa kojima su bili suočeni rimski imperatori ostali su i do današnjih dana, kada političari razmišljaju da podignu zid između Sjedinjenih Država i Meksika i kada vojne trupe merkaju jedne druge preko pojasa zemlje načičkanog minama koji deli dve Koreje. Ako shvatimo zašto su Rimljani bili toliko opsednuti svojim granicama i koliku je ulogu ta opsesija imala u raspadu carstva, možda ćemo bolje razumeti i sami sebe.

Počev negde od 500. godine p. n. e. Rim se šest vekova neprestano širio, pretvorivši se od malog italijanskog grada-države u neprijateljskom okruženju u najveću imperiju koja je u Evropi ikad postojala.

I imperator Trajan je bio pravi naslednik ove osvajačke tradicije. Između 101. i 117. godine vodio je osvajačke ratove na teritorijama današnje Rumunije, Jermenije, Irana i Iraka i brutalno gušio jevrejske pobune. Njegove pobede i osvajanja ovekovečeni su i na rimskim novčićima.

Kada je umro 117. godine, njegova teritorija se prostirala od Persijskog zaliva do Škotske. Carstvo je zaveštao svom usvojenom sinu, 41-godišnjem španskom senatoru, samozvanom pesniku i arhitekti-amateru koji se zvao Publije Elije Hadrijan. Suočen sa većom teritorijom nego što je Rim mogao da kontroliše i pod pritiskom političara i generala da nastavi stopama svog poočima, ovaj novopečeni imperator, poznatiji kao Hadrijan, odlučio je da promeni politiku. „Prvo što je odlučio bilo je da napusti nove provincije i tako smanji troškove”, kaže njegov biograf Entoni Berli. „Hadrijan je mudro shvatio da je njegov prethodnik zagrizao više nego što može da sažvaće.”

Politika novog imperatora nije se dopala vojsci koja je navikla da napada i da se bori na otvorenim poljima. Što je još gore, ona se kosila i sa samom predstavom koju je Rim imao o sebi. Kako jedna imperija koja je predodređena da vlada svetom može da prihvati da je neka teritorija nedostižna?

Možda je Hadrijan jednostavno shvatio da je nezajažljiv apetit Rima počeo da donosi veću štetu nego korist. Najvrednije provincije, kao što su Galija i Hadrijanova rodna Španija, bile su pune gradova i seoskih imanja. Ali neke druge jednostavno nisu bile vredne borbe. „Pošto su zaposeli najbolje delova kopna i mora”, primetio je grčki pisac Apijan, „Rimljani su mudro procenili da je bolje da čuvaju ono što imaju nego da se beskonačno šire na teritorije siromašnih varvarskih plemena od kojih nemaju nikakve koristi.”

Hadrijanu je ipak pomogao ugled koji je imao u vojsci. Kao bivši vojnik, bio je prvi rimski imperator koji je nosio bradu u vojničkom stilu, čak i na zvaničnim portretima. Više od polovine svoje 21-godišnje vladavine proveo je po provincijama, obilazeći trupe na tri kontinenta. Ogromni delovi teritorija su evakuisani, a vojska se ukopala duž novih, suženih granica. Kud god bi Hadrijan otišao, nicali su novi zidovi. „Stavljao je do znanja ekspanzionistički raspoloženim članovima carstva da više neće biti osvajačkih ratova”, kaže Berli.

Do 138. godine, kada je ovaj neumorni imperator umro, ogromna mreža utvrđenja i puteva, prvobitno namenjenih za snabdevanje legija tokom marša, pretvorena je u granicu koja se protezala hiljadama kilometara. „Ulogorena vojska je poput bedema zatvorila prsten oko civilizovanog sveta, od naseljenih delova Etiopije do Fazisa, od Eufrata u unutrašnjosti do najdaljeg velikog ostrva na zapadu”, zabeležio je grčki orator Elije Aristid nedugo posle Hadrijanove smrti.

Upravo na tom „najdaljem ostrvu” Hadrijan je podigao spomenik koji nosi njegovo ime, bedem od kamena i treseta koji je presecao Britaniju na pola. Danas je Hadrijanov zid jedan od najbolje očuvanih i dokumentovanih delova rimske granice. Ostaci 118 kilometara dugog bedema protežu se preko slanih močvara i zelenih pašnjaka, a jednim manjim delom pored Njukasla, uz auto-put sa četiri trake. Delovi koji su se očuvali iznad zemlje izdižu se visoko nad okolnim, kiši izloženim seoskim krajolikom.

Posle više od jednog veka istraživanja arheolozi su došli do neverovatnih saznanja o Hadrijanovom zidu. Zid, koji je verovatno projektovao sam Hadrijan prilikom svoje posete Britaniji 122. godine, predstavlja vrhunac njegovih nastojanja da utvrdi granice svoga carstva.

Na mnogim mestima kameni zid je bio visok zastrašujućih 4,5 metra i širok tri metra. I danas su vidljivi tragovi šanca širokog tri metra koji se proteže duž zida. Iskopavanja vršena u poslednjih nekoliko decenija otkrila su jame ispunjene koljem između zida i šanca, koje su predstavljale dodatnu prepreku za eventualne napadače. Namenski put je olakšavao vojnicima da brzo stignu na mesto napada, a na svakih 500 metara bila je po jedna kapija sa osmatračnicama.

Na nekoliko kilometara iza zida ravnomerno je bio raspoređen lanac utvrđenja, međusobno udaljenih po pola dana hoda. Svako utvrđenje moglo je da primi od 500 do 1.000 ljudi, sposobnih da brzo odgovore na svaki napad. Radnici koji su 1973. godine kopali kanal za odvodnjavanje u Vindolandi, tipičnom graničnom utvrđenju, otkrili su ispod debelog sloja ilovače gomilu smeća koje je ostalo od Rimljana. Zahvaljujući vlazi i odsustvu kiseonika, sačuvalo se sve, od drvene građe stare 1.900 godina do odeće, drvenih češljeva, kožne obuće i psećeg izmeta.

Kopajući još dublje naišli su na stotine tankih i lomljivih drvenih pločica na kojima je nešto bilo ispisano. Zahvaljujući njima sada znamo detalje svakodnevnog života duž Hadrijanovog zida: radne zadatke, raspored dužnosti, naloge za snabdevanje i privatna pisma. Pronađen je čak i poziv na rođendansko slavlje, koji je žena jednog oficira poslala drugoj. To je najstariji pronađeni primerak ženskog rukopisa na latinskom jeziku.

Iz tablica se vidi da nadzor nad „bednim malim Britancima”, kako je jedan pisac iz Vindolande nazvao lokalne žitelje, nije baš bio lak, mada život u utvrđenju nije bio posebno težak. Pojedini vojnici su živeli sa svojim porodicama – među otkrivenom obućom pronađeno je na desetine dečjih cipelica, uključujući i patofnice za bebe. Članovi posade su i dobro jeli. Na jelovniku su bili slanina, šunka, srnetina, piletina, ostrige, jabuke, jaja, med, keltsko pivo i vino. Imali su čak i garum, fermentisani riblji umak, koji je bio rimska verzija vorčester sosa. Nostalgični vojnici su dobijali i pakete od kuće. „Poslala sam ti… čarape… dva para sandala i dva para gaća”, piše neko od zabrinutih ukućana.

Današnji naučnici postavljaju ono isto ključno pitanje koje je sigurno mučilo i rimske vojnike dok su tokom dugih sati stražarenja drhtali na engleskoj kiši: Šta ja ovde uopšte tražim? S obzirom na veličinu zida i njegov sistem šančeva, bedema i puteva, očekivalo bi se da neprijatelj može da bude vrlo opasan.

Pa ipak, ni u jednom izveštaju iz Vindolande ne vidi se da je garnizon bio ugrožen. Pored nekoliko sporadičnih nagoveštaja, kao što je, na primer, nadgrobni spomenik nesretnom centurionu Titu Aniju koji je „poginuo u ratu”, nigde se direktno ne pominje bilo kakvo ratovanje na britanskoj granici. Nigde se ne pominje čak ni veliki građevinski projekat na severu. „Imate osećaj da se nešto sprema. Naručene su ogromne količine zaliha”, kaže Endru Berli, rukovodilac iskopavanja u Vindolandi i sinovac Entonija Berlija, „ali sam zid nigde ne spominju.”

Ali ako zid nije bio pod stalnom opasnošću, čemu je onda služio? Možda će napori Uneska da od celokupne rimske granice stvori jednu jedinstvenu multinacionalnu baštinu pomoći da se dobije odgovor na ovo pitanje. Još otkako su britanski antikvari 1890. godine organizovali prva naučna iskopavanja duž Hadrijanovog zida, istoričari i arheolozi su rimske zidove posmatrali kao vojna utvrđenja, podignuta za odbranu od varvara i neprijateljskih plemena.

Već četiri decenije vodi se polemika oko taktičkih detalja: Da li su vojnici stajali na zidu i kopljima i strelama gađali napadače ili su izlazili iz utvrđenja i napadali neprijatelja na otvorenom? Rovovske borbe u Prvom svetskom ratu i stalno manevrisanje u Drugom svetskom ratu nisu nimalo promenili uvreženo mišljenje o drevnoj rimskoj granici kao fiksnoj barijeri koja odvaja Rim od neprijateljskih hordi varvara.

Arheolozi koji su istraživali rimske granice 1970-ih i 1980-ih kasnije su priznali da im je gvozdena zavesa koja je delila Evropu pomutila viđenje daleke prošlosti. „U Nemačkoj smo imali tu ogromnu granicu koja je delovala neprobojno”, kaže Sebastian Zomer, glavni arheolog u Bavarskom državnom zavodu za konzervaciju. „Ovde mi, tamo oni, ovde prijatelji, tamo neprijatelji.”

Današnje nova generacija arheologa počinje drukčije da posmatra stvari. Možda je upečatljiva, neprekinuta linija Hadrijanovog zida, duga 118 kilometara, bila izuzetak od pravila. Rimljani su u Evropi koristili prednosti prirodnih barijera, koje su činile reke Rajna i Dunav. Po njima je patrolirala njihova moćna rečna flota. U severnoj Africi i istočnim provincijama kao što su Sirija, Judeja i Arabija, već je i sama pustinja predstavljala prirodnu granicu.

Vojne baze često su bile na brzinu podignute građevine radi nadziranja reka i drugih ključnih puteva za snabdevanje. Latinska reč za granicu, limes, prvobitno je označavala put ili stazu kojom se patrolira. Izraz se zadržao do naših dana: reč limit u značenju ’granica’ potiče od pomenute latinske reči.

Utvrđenja na rekama, kao što su Rajna i Dunav, ili u pustinjama na istoku i jugu od Rima često podsećaju na policijske stanice ili granične karaule. One bi protiv neke osvajačke vojske bile potpuno beskorisne, ali su bile vrlo efikasne za hvatanje krijumčara i manjih grupa razbojnika ili naplaćivanje carine. I zidovi sa manjim vojnim posadama u Engleskoj i Nemačkoj imali su sličnu namenu. „Zidovi su imali svoju praktičnu namenu”, kaže Bendžamin Isak, istoričar sa univerziteta u Tel Avivu. „Oni su imali ulogu današnje bodljikave žice – da spreče ulazak pojedinaca i manjih grupa.”

Isak smatra da su rimska pogranična utvrđenja više ličila na današnja moderna nego na srednjevekovne tvrđave debelih zidova. „Pogledajte šta Izrael gradi da bi se ogradio od Zapadne obale. Cilj nije da se zaustavi iranska armija, već da se bombaši-samoubice ne bi razneli u nekom autobusu u Tel Avivu.” Možda Rimljani nisu imali problema sa teroristima, ali sigurno je bilo mnogo drugih faktora, kao i danas. „Najbolji primer je to što Sjedinjene Države planiraju da podignu na granici sa Meksikom”, kaže Isak, „i to samo da bi sprečili ljude da ne nagrnu na njujorške ulice.”

Sve više arheologa prihvata ovakvo mišljenje. „Isakova analiza postala je široko prihvaćena u struci”, kaže Dejvid Briz, autor nedavno objavljene knjige „Granice carskog Rima”. „Granice se ne podižu samo da bi se zaustavile armije već da bi se kontrolisalo kretanje ljudi.” Drugim rečima, rimsku granicu ne treba posmatrati kao neprobojnu barijeru koja izoluje Rim od ostalog sveta, već pre kao sredstvo za proširenje uticaja na varvarski svet (barbarikum, izraz za sve što je izvan carstva) pomoću trgovine i povremenih prepada.

Da bi osigurali mir, imperatori su vekovima koristili kombinaciju pretnji, zastrašivanja i podmićivanja. Rim je neprestano pregovarao sa plemenima i kraljevstvima van svojih granica. Diplomatijom je stvorena tampon zona od vazalnih kraljevstava i lojalnih poglavara kako bi se granica obezbedila od udaljenijih neprijateljskih plemena. Pripadnici povlašćenih plemena imali su dozvolu da prelaze granicu kad hoće, dok su drugi mogli da dopremaju svoja dobra na rimske pijace samo pod oružanom pratnjom.

Lojalni saveznici dobijali su i darove, oružje, vojnu pomoć i obuku. Odani varvari ponekad su služili i u rimskoj vojsci. Posle 25 godina službe bili bi penzionisani kao rimski građani, slobodni da se nasele gde god hoće unutar carstva. U samoj Vindolandi bile su smeštene jedinice regrutovane iz današnje severne Španije, Francuske, Belgije i Holandije. Engleskim rekama plovile su dereglije pod rimskim zastavama, kojima su upravljali Iračani, a sa osmatračnica su motrili strelci iz Sirije.

Trgovina je takođe bila sredstvo spoljne politike. Rimsko-germanska komisija iz Frankfurta, koja je inače deo Nemačkog arheološkog instituta, ima podatke o više od deset hiljada starorimskih predmeta pronađenih izvan limesa. Oružje, novac i predmeti od stakla i keramike mogu se naći čak u Norveškoj i današnjoj Rusiji.

Međutim, rimska spoljna politika nije uvek koristila samo šargarepu, već i štap. Jedna od omiljenih taktika bila je i odmazda, a legionari su jedva čekali da se bore izvan granica.

Punih sedam godina svetili su se zbog jednog teškog poraza koji su doživeli u Nemačkoj 9. godine naše ere. Istoričar Tacit je pripovedao kako je vojskovođa Germanik posle pobede na bojnom polju „skinuo šlem sa glave i molio svoje ljude da dovrše pokolj jer im zarobljenici ne trebaju, a rat će biti okončan tek kad potpuno unište protivnika”.

I Hadrijan je umeo da kažnjava neposlušne podanike. On je 132. godine nemilosrdno ugušio jevrejsku pobunu. Jedan rimski istoričar je tvrdio kako je posle bitke na bojištu ostalo pola miliona mrtvih Jevreja. „A broj onih koji su umrli od gladi, bolesti ili vatre, nemoguće je bilo utvrditi”, dodao je on. Oni koji su preživeli bili su ili oterani u roblje ili prognani. Čak je i ime provincije promenjeno. Nije se više zvala Judeja već Sirija-Palestina, kako bi se izbrisao svaki trag pobune.

Glasine o takvoj brutalnosti sigurno su naterale neprijatelje Rima da dobro razmisle pre nego što pređu dozvoljenu granicu. Za Rimljane su pokolj i genocid bili glavni način održanja mira u carstvu. „Pax Romana nije ostvarivan serijom bitaka”, kaže arheolog Ijan Hejnz sa univerziteta u Njukaslu, „već neprestanom brutalnošću.”

I dok Hadrijanov zid predstavlja rimsku granicu na svom vrhuncu, dotle jedna napuštena tvrđava na reci Eufrat živo dočarava trenutak početka njene propasti. Dura-Europos je bio utvrđeni grad na granici između Rima i Persije, njegovog najvećeg suparnika. Današnja Dura leži na oko 40 kilometara od granice Sirije sa Irakom, na osam sati vožnje kroz pustinju autobusom od Damaska. Prvi put se za nju saznalo 1920. godine, kada su britanske trupe koje su se borile protiv arapskih pobunjenika slučajno otkrile obojeni zid jednog rimskog hrama. Udruženi tim sa Univerziteta Jejl i Francuske akademije angažovao je na stotine beduina da kopaju ašovima i pijucima. Uz pomoć dresina i vagoneta uklonjeno je na desetine hiljada metričkih tona peska. „Na momente je sve ličilo na scenu sa Bunarom duša iz filma ’Indijana Džons’ ”, kaže arheolog Sajmon Džejms sa Univerziteta u Lesteru.

Posle deset godina grozničavog kopanja otkriven je rimski grad iz III veka kao zamrznut u vremenu. Na zidovima od ćerpiča i kamena još ima ostataka maltera, a prostorije u palatama i hramovima – uključujući i najstariju poznatu hrišćansku crkvu na svetu – dovoljno su visoke da u njih možete da uđete i zamislite kako su izgledale kad su imale krov.

Duru su osnovali Grci oko 300. godine p. n. e., a Rimljani su je osvojili nekih 500 godina kasnije. Sa svojim visokim, debelim zidovima i dominantnom pozicijom nad Eufratom bila je idealna granična postaja. Severni deo je ograđen zidom i u rimsko doba pretvoren u „zelenu zonu” sa kasarnama, impozantnim štabom komandanta garnizona, kupaonicom od crvene cigle u kojoj je moglo da se okupa hiljadu vojnika, najistočnijim poznatim amfiteatrom u carstvu i palatom od 60 soba za velikodostojnike koji su se „mučili u ovoj zabiti”.

Na osnovu liste dužnosti vidi se da je u Duri bila komanda za najmanje sedam karaula. U jednoj karauli je bilo svega tri vojnika, a druga se nalazila oko 150 kilometara nizvodno. „Grad nije bio izložen stalnoj opasnosti”, kaže mi Džejms tokom moje posete, pre nego što su zbog pogoršane političke situacije u Siriji iskopavanja postala nemoguća. Sedimo među ruševinama i posmatramo narandžaste plamenove zapaljenog gasa iz iračkih naftnih izvora kako titraju na horizontu. „Vojnici su ovde verovatno bili više zauzeti kontrolom lokalnog življa nego odbranom od napadača.”

Ali mir nije dugo trajao. Pola veka nakon što su Rimljani zauzeli Duru, Persija je počela da biva glavna opasnost za istočnu granicu carstva. Između suparnika je 230. godine buknuo rat koji je besneo širom Mesopotamije. Ubrzo je postalo jasno da granična strategija koju je Rim sprovodio više od jednog veka nije dovoljna za odbranu od jednog odlučnog, brojčano jakog neprijatelja.

Dura je pala 256. godine. Radeći zajedno sa francusko-sirijskim timom arheologa koje zanima istorija pre dolaska Rimljana, Džejms je proveo deset godina pokušavajući da pronikne u poslednje trenutke utvrđenog grada. On smatra da su Rimljani sigurno znali da se sprema napad. Imali su vremena da ojačaju masivni zapadni zid, pri čemu su morali da zatrpaju deo grada (uključujući crkvu i predivno ukrašenu sinagogu) da bi napravili kosi bedem.

Persijska vojska podigla je logor na gradskom groblju, na svega nekoliko stotina metara od glavne kapije. Dok su katapultima bacali kamenje na Rimljane, Persijanci su pravili jurišnu platformu i kopali tunel ispod grada, nadajući se da će tako slomiti odbranu. Međutim, garnizon iz Dure izveo je protivnapad kroz sopstvene tunele.

I dok se gore na površini vodila bitka, kaže Džejms, jedan vod od 19 rimskih vojnika provalio je u tunel Persijanaca. Ali gotovo momentalno su se ugušili od oblaka otrovnog gasa koji je upumpan unutra. Njihovi ostaci su među najstarijim arheološkim dokazima o hemijskom ratu. Džejms misli da su njihova tela, pronađena 1.700 godina kasnije, upotrebljena da blokiraju tunel koji su Persijanci zapalili.

Persijanci nisu uspeli da sruše zidine Dure, ali su na kraju ipak osvojili grad koji je kasnije napušten i prepušten pustinji. Preživeli branioci bili su ili pobijeni ili odvedeni u roblje. Persijska vojska nastavila je da prodire dublje u rimske istočne provincije, opljačkavši na desetine gradova. Savladali su dva imperatora, a trećeg, nesretnog Valerijana, uspeli su da zarobe 260. godine. Persijski kralj Šapur navodno je jedno vreme koristio Valerijana kao šamlicu da se popne na konja, a zatim ga je živog odrao i njegovu kožu prikucao za zid.

Ova kriza bila je prelomna tačka. Nekako baš u vreme pada Dure potpuno se raspala i pažljivo izbalansirana strategija napada, odbrane i zastrašivanja kojom su Rimljani dotle čuvali svoje granice.

Skoro 150 godina Rimljani su pomoću granice izbegavali da se suoče sa surovom stvarnošću. Svet s one strane zidova vremenom je postajao sve ravnopravniji protivnik, delimično zahvaljujući i samim Rimljanima. Varvari koji su služili u rimskoj vojsci doneli su nazad znanje, oružje i veštinu vojne strategije, kaže Mihael Majer, arheolog sa Berlinskog slobodnog univerziteta.

Dok su Rimljani bili zaokupirani drugim stvarima, varvarska plemena su narasla i postala agresivna i bolje organizovana. Kada su za odbranu od Persijanaca prikupljene trupe iz celog carstva, varvari su gotovo istog trenutka napali najslabije tačke u Nemačkoj i Rumuniji.

Hadrijanova taktika bila je osuđena na propast. „Najtragičnije je to što su Rimljani koncentrisali svoje vojne snage na granici”, kaže Majer. „Kada bi Germani napali granicu i uspeli da se probiju iza rimskih trupa, pred njima bi ležala nebranjena rimska teritorija.” Zamislimo Rimsko carstvo kao ćeliju, a varvare kao virus. Kad jednom probije tanku spoljnu opnu, napadač može nesmetano da hara po unutrašnjosti.

Natpis na oltaru visokom 1,5 metar, koji su nemački radnici otkrili 1992. godine u Augsburgu, predstavlja neku vrstu epitafa Hadrijanovoj velikoj ideji. Na njemu piše da su se 24. i 25. aprila 260. godine naše ere rimski vojnici sukobili sa varvarima na nemačkoj granici i da su jedva pobedili.

Njihov komandant podigao je oltar u čast Viktorije, boginje pobede. Međutim, ako čitamo između redova dobićemo drukčiju sliku. Naime, varvari su pre toga već mesecima pljačkali po Italiji i sada su se vraćali kući sa hiljadama rimskih zarobljenika. „To pokazuje da se granica već raspadala”, kaže Hisen sa Nemačkog arheološkog instituta.

Imperija više nikada neće biti sigurna unutar svoje ljuske. Pritisak na njene granice na kraju je postao prejak. Gradovi unutar carstva počeli su da podižu svoje sopstvene bedeme, a imperatori su se stalno borili da se odbrane od novih najezdi. Troškovi i nastali haos imali su poražavajući efekat. Za dva veka imperija, koja je vladala teritorijom većom od današnje Evropske unije, potpuno je nestala.

Autor: Endru Kari 

Izvor: National Geographic Srbija

Tekstovi o istoriji na portalu P.U.L.S.E