Kafane starog Beograda – Kafana se kroz modernu istoriju Srbije i Beograda pokazala kao jedna od najvažnijih društvenih institucija. U kafanama Beograda 19. i 20. veka razvile su se prve političke stranke, novine, prvi obrisi civilnog društva, odigrane su prve pozorišne predstave i prikazane prve bioskopske projekcije. Prema tome, kafana nije bila samo mesto poroka i hedonizma, već i mesto gde se „rodilo“ moderno srpsko društvo. Po beleškama putopisaca i hroničara, već sredinom 16. veka Beograd je postao jedan od znamenitih gradova Evrope, sa vrlo razvijenom trgovinom. Drugim rečima, Beograd je bio internacionalni grad u kojem je pored Srba i Turaka, bilo i dosta Grka, Dubrovčana, Jevreja, Jermena itd. Ovakav sastav stanovništva je uticao i na to da su se upravo u prestonici ukrštale i preplitale različite navike, običaji, kulture i religije što je dovelo i do potrebe za otvaranjem ugostiteljskih objekata.

Kafana je orijentalni “izum”. Na turskom se ta ustanova nazivala qahve hane. Tu reč nalazimo u persijskom jeziku (qahvah–khanah), čiji drugi deo označava kuću ili, engleski rečeno, house. Prema Engleskom oksfordskom rečniku, izgleda da je termin coffe-house 1615. godine prvi upotrebio Džordž Sandis, engleski putnik, koji je te ustanove zapazio u Istanbulu.

Istorija kaže da je u Beogradu, davne 1522. godine otvorena prva kafana na Starom kontinentu. Prema nekim zapisima postoji podatak da su je otvorili Turci u zgradi na Dorćolu. U njoj je služena samo kafa. Ipak, najveći broj gostionica i kafana u Beogradu svoja vrata otvara krajem 19. i početkom 20. veka. Podaci govore da je grad na prelazu između dva veka na svakih 50 stanovnika imao po jednu kafanu ili gostionicu.

Hroničari zapažaju  da su mnoge kafane, između ostalog, bile poznate i po dobroj muzici. Pored rodoljubivih, nekada su se u njima mogle čuti izvorne narodne i starogradske pesme, sevdalinke, ljubavne, ali i šaljive pesme. Mnoge od njih su danas, kao i najčešće korišćeni instrumenti kojih više nema u savremenim orkestrima, u poplavi šunda koji je zahvatio našu muziku, nažalost zaboravljene. Kao kultno mesto, kafana je kroz vekove imala brojne nazive – mehana, mejana, karavan – saraj, han, birtija, kavana, bircuz, restoran, gostionica, bistro, bife itd. Sa sadašnje vremenske distance nemoguće je govoriti o razlikama između njih, koje su evidentno postojale. Zna se, na primer, da se u nekim kafanama pila samo kafa, u drugima se moglo naručiti pivo, dok se na nekim adresama služio samo čorbast pasulj.

Istoričarka Dubravka Stojanović, koja se uspešno bavi društvenom i političkom istorijom, izdvaja kafanu, iz reda drugih institucija civilnog društva (udruženja, salona, klubova), kao hronološki i po značaju prvu ustanovu novog društva. Kafana je, po njenom mišljenju, prvi demokratski prostor za koji nije bila potrebna “ulaznica” u vidu pismenosti, ni članska karta, niti disciplina karakteristična za pristalice političkih stranaka i nekih drugih organizacija.

Kafane su služile i kao mesta okupljanja četnika, dobrovoljaca u ratovima, zatim kao bolnice i mesta na kojima su se skupljali ljudi da bi protestovali. Nušić nam kazuje da su se srpske komite (četnici), koji su samostalno ratovali sa Turcima, okupljali i zimovali u kafani kod “Crnog konja”, koja se nalazila na ulazu u Zadarsku ulicu. Zatim, hotel “Kragujevac” (Karađorđeva ulica ispod Savskog pristaništa) je bio centar okupljanja italijanskih dobrovoljaca, “garibaldinaca”, koji su se borili u Srpsko-turskom ratu 1876-1878 . U patriotskom zanosu i velikoj želji za oslobođenjem otadžbine od Turaka, u kafani “Zlatni krst” (Terazije 4, gde se nalazio restoran “Dušanov grad” ) je 1876. godine nikao rodoljubivi poklič, da se pomogne golorukim ustanicima u Bosni i Hercegovini. Tu su se skuljali novčani prilozi za ustanike, tu su se upisivali dobrovoljci. Kada je Srbija zagazila u svoj prvi rat, odatle su, iz “Zlatnog krsta”, kretali dobrovoljci na Drinu, Deligrad i Javor. Članovi revolucionarnog udruženja “Ujedinjenje ili smrt”, čuveni Crnorukci, sastajali su se u zadnjem delu kafane “Zlatna Moruna” (ugao Kameničke i Kraljice Natalije) u kojem je čest gost bio i Gavrilo Princip.

Zanimljiv je i podatak da je u poznatoj kafani “Proleće”, kasnije nazvanoj “Hamburg” zasijala prva sijalica, kao i da se sada baš na tom mestu, u Masarikovoj ulici, nalazi zgrada “Elektrodistribucije”. I Prvi sajam knjiga u našem glavnom gradu je održan 1893. godine u “Kolarcu”.

Veoma važna društvena sfera u kojoj je kafana imala značajnu ulogu jeste ekonomska sfera. Kafane su bile prva mesta sklapanja poslovnih dogovora i trgovačkih ugovora. Nije za čuđenje što su kafane prvobitno otvarane na mestima gde se poslovalo, odnosno trgovalo, kao što je to bio slučaj sa Trgovačkom čaršijom, Velikom pijacom, ili što su se kafane gradile na mestima starih hanova, koji su takođe imali ekonomsku ulogu. Imajući u vidu socijalne, ekonomske i druge potrebe društva, posebno jednog siromašnog, kakvo je bilo u Srbiji i Beogradu u 19. veku, uloga kafana je višestruko privredno orijentisana. Kafane koje su najstarije su se i najviše isticale u svojoj privrednoj delatnosti, bar u prvoj polovini 19. veka, kao što su: “Zisina” kafana (na Savamali, sagrađena pre 1826. godine ), kafana Paje Kantardžije i Ećim-Tomina kafana (među najstarijim kafanama, nalazile se u blizini Saborne crkve). Prva banka, prve menjačnice, prva produktna berza, prva berza rada, prva osiguravajuća društva, privatne lekarske ordinacije, fotografske radnje, otvorene su u ugostiteljskim objektima, prevashodno hotelima i kafanama. Prva srpska banka, koja je bankrotirala 1875. godine, nalazila se u jednom od najstarijih i najpoznatijih beogradskih hotela “Staro zdanje”, prva produkatna berza oformljena je 1895. godine u hotelu “Bosna” (ugao Karađorđeve i Travničke ulice), dok je skoro svaki esnaf imao “svoju” kafanu, koje su služile kao berze rada. Jedna od takvih kafana bila je i “Esnafska kafana”, koja se najverovatnije nalazila na uglu Makedonske i Dečanske ulice, a srušena je nedugo posle završetka Prvog svetskog rata . Kafana “Takovo” (ugao Takovske i Vojvode Dobrnjca) je, sudeći po Nušiću, bila glumačka berza, dok je kafana “Čokot” (na početku Karađorđeve ulice) bila neka vrsta vinske berze.

Mnoštvo ljudi koji su posećivali kafane doprineli su i bogaćenju srpskog jezika. Pored mnogo reči i izraza nastalih u kafani svakako je najpoznatiji termin “drveni advokat“. Naime, nekada su se siromašni studenti izdržavali tako što su nepismenim seljacima pomagali oko pisanja tužbi. Kako su seljaci voleli da isteruju pravdu, studenti su naslonjeni na drvene direke u kafanama pisali dopise za sud, i tako je nastao ovaj žargonski pojam.

.

Imena beogrdskih kafana

Gazde kafana su očigledno bile veoma maštovite s obzirom na vrlo raskošne i živopisne nazive kafana koje su krasile Beograd. Tako je stanovnik starog Beograda mogao da svrati do “Pivnog izvora”, “Bosfora”, kafanu “Dardaneli”, ili da poseti kafane kao što su: “Engleska kraljica”, “Ruski car”, “Zemljotres”, “Crna mačka”, “Bela mačka” ili “Žurka”. Pored “Pocepanih gaća” u ulici Kneza Miloša, u Deligradskoj ulici bila je kafana “Kod tri seljaka”, ulicu Džordža Vašingtona je krasilo “Sedam Švaba”, a na uglu Zorine i Šumadijske ulice postojala je “Astronomska kugla”. Posle predaje ključeva grada knezu Mihailu postojala je kafana “Kod bombardiranja Beograda”, dok su Tin Ujević i Rade Drainac rado posećivali kafanu “Gusarski brod” u Bulevaru kralja Aleksandra. Blizu nje postojala je kafana “Daj dam”, dok su se na mestu današnjeg hotela Balkan nalazila “Dva panja”. U Dubrovačkoj ulici postojala je kafana “Jeftinoća”, a u Poenkareovoj (današnjoj Makedonskoj) postojala je gostionica koja se zvala “Musa Kesedžija”, ali je istovremeno postojao i “Radosan Srbin”. Savamalu je krasio “Srpski vlakovođa”, dok je kod Doma omladine postojao “Crni Arapin”.

.

Beogradski “Bermudski trougao”

Ostaće zapisano da su tri kultne kafane u centru Beograda duhovito nazvane “Bermudski trougao”. Današnje generacije će, međutim, samo na fotografijama moći da vide kako je izgledao “Grmeč” u Makedonskoj 42, kafana “Pod lipom” u Makedonskoj 44, “Šumatovac” u Makedonskoj 33. Tri najpoznatije kafane druge polovine 20. veka imale su bašte, a zahvaljujući činjenici da su se nalazile u neposrednoj blizini “Ateljea 212” i “Politike” redovni gosti ovih kafana bili su najpoznatiji glumci, pisci i novinari.

.

Kafane  koje prkose vekovima

Iako većina gorenavedenih kafana više ne postoji, nekoliko kafana je ipak odolelo zubu vremena.

Jedna od najstarijih sačuvanih kafana u Beogradu je “?“ (“Znak pitanja”), preko puta Saborne crkve,u ulici kralja Petra. Nju je podigao Naum Ičko 1823. godine Zgrada je podignuta na sprat, od slabog materijala u balkanskom stilu, a u prizemlju se nalazila kafana. Knez Miloš ju je kupio od Ička i podario Ećim Tomi, ustaničkom vidaru, pa se do 1878.godine nazivala “Ećim -Tomina” kafana. Kako su se menjali zakupci, menjao se i naziv kafane pa se ova kafana zvala “Kod  pastira “, ali i “Kod Saborne crkve”. Ovaj poslednji naziv postojao je samo nekoliko sati, jer se ovdašnjim crkvenim vlastima to ime činilo neprimerenim i predstavljalo je svetogrđe. Vlasnici se nisu odmah setili novog naziva, pa je u firmu iznad ulaza u kafanu, naslikan znak “?”, koji je sačuvan do danas. U njoj je 1834. godine bio prvi bilijar u Beogradu, a od iste godine bila je prvo čitalište “Srpskih novina”. U znak poštovanja Saborne crkve, jedno vreme se samo u toj kafani nije pušilo. Kafana je zbog blizine Akademije primenjenih umetnosti, ugošćavala studente i profesore, pa se priča da su tamo polagali i ispite.

“Tri šešira” je najstarija kafana Skadarlije, glavne boemske ulice starog Beograda. Otvorena je 1864. godine u zgradi u kojoj se prethodno nalazila zanatska radionica koja je na ulazu imala tri plehana šešira. Od kada je na žalost beogradskih boema srušena kafana “Dardaneli”, centar noćnog života se preselio u “Tri šešira”. Mnoga poznata imena boemskog života Beograda su u ovoj kafani stvarala, pevala i pisala, a među mnogima bili su naši poznati pisci Đura Jakšić i Bora Stanković.

Filip Gajić

LifeHacker

Tekstovi o istoriji na portalu P.U.L.S.E

  Beograd, Društvo, Istorija, kafane