Klimt, Beč i nauka, ili suživot suprotnosti

Stolećima je beličasti dragulj u kruni centralne Evrope zračio svojim sveprisustvom na političkim, kulturnim i povesnim kartama ovog fascinantnog i turbulentnog kontinenta. Vindobona, Wien, Vienna, nama znan pod izvornim slovenskim Beč, bio je grad naučen i svikao da vlada. Mačem, ognjem i krstom dominirao je Svetim Rimskim Carstvom i Nemačkim zemljama, potom i u koaliciji sa Ugarskom, kao “prima donna” strašne Imperije, kojoj je tek Napoleon bio kadar presuditi, kod Austerlica. Drugi udarac (i pretposlednji – konačna presuda bila je sarajevski pucanj) zadala je Bizmarkova zahuktala pruska mašinerija u pohodu na apsolutnu prevlast i liderstvo nad svim germanskim narodima. U surovom tevtonskom sudaru kod Keningraca, stradala je vojna ali ne i duhovna iskra austrijskog čoveka, hodajućeg otelovljenja kontrasta i mahnitosti uzvišenih i tragičnih ideja.

Uprkos osetnom padu u uticaju i autoritetu u drugoj poli XIX veka, Beč je pod regentom Francom Jozefom I spoznao cvat bez presedana, bivajući dovden do pijedestala uporedivim samo sa sanjivim šarmom Pariza tog vremena. Beše to period Belle Epoque, decenijski bal pod nebeskim kupolama za sve od intelekta, inovativnosti i duha. Donekle uporediv sa neponovljenom eksplozijom firentinske renesanse, grad je doživljavao kulminaciju akumuliranog duha i znanja, postajući obećana zemlja za naučnike, psihologe, umetnike, arhitekte, književnike, savesne pionire medicine, časne oficire, džentlmene uglađenih manira i dame nedodirljive putenosti i obrazovanja. Raznolik narodima i konfesijama, možda prvi spontano nastali multikulturni eksperiment modernog doba, od 1870. do Prvog svetskog rata Beč je urbanizovan do svoje proslavljene veličanstvenosti podizanjem velelepne Državne Opere (Staatsoper), muzejske četvrti (Museumsquartier), širokih, gustim krošnjama zasenčenih bulevara i raskošnih trgova.

Valceri Štrausa Mlađeg, Bramsova postojana dirigentska palica, Malerove zamamne kompozicije, romantični fijakeri ali i tehnološke revolucije poput prvog tramvaja utemeljili su Beč kao grad-ideal, čijem načinu života valja težiti i kao uzoru mu se diviti.

Kontekst duha vremena je esencijalan pri svakom razmatranju i analizi misaonog i konkretnog gradivnog dela umetnika, filozofa ili naučnika. A duhovi Beča pokazaše se grandioznim u svakom pogledu. Bilo je to vreme Sigmunda Frojda, utemeljivača nove nauke, psihoanalize. Sedište novih stepena asimilacije različitih stilova i raznovrsnih karaktera. Konačno, on beše mesto slave Secesije, austrijske vizije art nouveau-a, i jedinstvene moći kičice maestra Gustava Klimta.

Kada ovakvom Holu Velikana nebrojenih disciplina koji su pokrenuli svet, svaki u svom smeru, dodamo i ime Karla fon Rokitanskog (Car von Rokitansky), mnogi će reagovati ili zbunjenošću ili sluteći preterivanje. Ni za jedno ni za drugo nema povoda, jer je ovaj izuzetan čovek, reformator medicine i naučni ataše pri austrijskom parlamentu, svojim idejama fascinirao delokrug čuvenih bečkih salona, stecišta intelektualnog života prestonice – pa i samog Klimta koji je, u njegovom prosvetljujućem kredu, “Istine su sakrivene ispod površine” pronašao smisao i odvažnost za promišljeni eroticizam i seksualnu psihologiju svojih fatalnih modela.

Šta je, zapravo, značio navedeni moto fon Rokitanskog (osim očigledne implikacije)? On je uveo naučni metod u medicinu kojom se do tada pristupalo daleko više intuitivno. Škola Medicine je među prvima na svetu uvela autopsiju kao post-mortem metod kliničkog utvrđivanja korelacije zdravlja i patogena. Sa jačanjem njegovog ugleda, opaska o potrebi da se prodre dublje u podsvest kako bi se spoznalo stvarno stanje stvari srazmerno se ukorenjivala u umovima elite, kao neka tajanstvena epifanija koja  je nedostajala (moguće je da je Ajnštajnovo otkriće teorije relativiteta 1905. godine potpomoglo opštem utisku o varljivosti prvog utiska, u globalu govoreći).

Vredi načiniti malu digresiju od ovog vremenskog toka i primetiti da su teoretičari umetnosti menjali fasadu samog načina na koji se umetnost percipira, doživljava i, tim postupcima, menja i dovršava. Odnos umetnik-delo-posmatrač je prerastao u zatvoren ciklus međuzavisnosti u kojem je interpretacija postala gotovo jednaka činu stvaranja. Savremeni neurolog Eric Kandel je u svojoj izuzetnoj knjizi “The State of Art” podvukao vrsne paralele sa evolucijom nauke bečke scene i njenim uticajem na umetnost, kao i o podsvesnim odgovorima koji služe kao pokretač određenih neurona i hormona pri posmatranju slikarskog dela. Tako za Klimtovu Juditu veli da “njena glatka koža i nage grudi izazivaju navalu endorfina, eksitocina, dok njena sadistička ekspresija luči norefinefrin…dok estetika cele slike sa svojim sjajnim zlatnim površinama u harmoniji aktivira dopamin i tokove zadovoljstva.”

Teorija i praksa fon Rokitanskog su bile tek okidač za sve prisniju opčinjenost naukama koju je Klimt osećao i sa žarom implementirao u svoje radove. Sa glađu čitajući Darvina – o kome se tada vrlo diskutovalo i promišljalo i čije su se teorije počele primenjivati i na društveni plan (socijalni darvinizam) – spoznavao je čuda ljudske biologije i anatomije posredstvom prijatelja, bračnog para Cukerkandl, zadojenog ovom granom nauke. Feminina eminencije te porodice, Berta, bila je predmet Klimtovog oka i platna i njegov vatreni pobornik – i to svakako relevantnog zvanja umetničkog kritičara, pride. Sam Klimt je participirao u časovima seciranja i posmatranja jednog novog, nepoznatog sveta ćelija pod mikroskopom. U konjukciji sa Frojdovim tada vrlo osporavanim pretpostavkama o primitivnim, divljim nagonima, strahu od kastracije i važnosti istraživanja vlastite podsvesti (njegovo delo Die Traumdeutung ostavilo je nemerljiv utisak na Klimta), postavljeni su temelji prepoznatljive, sirove snage Klimtovih ženskih likova – ne ponajmanje Judite, u njenom smrtonosnom-karnalnom pogledu samodovoljnosti – u svoj svojoj autoerotičnosti i neprikosnovenom kontrolom nad telesnom sudbinom. Simbolizam ovog čudesnog slikara, istovremeno prezrenog i obožavanog od strane polarizovanih sugrađana, protkan je i istančanim geometrijskim formama i zagonetnim ornamentima poput onih na platnu “Danaja”, u sceni začeća i razvoja embriona po mitološkoj fabuli o jednoj polubožanskoj bremenitosti – pri čemu je, sa gledišta Klimtove slike, lako zaboraviti da je Zevs taj koji daruje božanski aspekt nerođenom biću, jer je Žena ta koja, čak i u poziciji “mašine za reprodukciju” u fetalnom položaju, uspostavlja dijalog sa višim sferama uspešnije i od samog vrhovnika Olimpa.

Jednostavno, psihoseksualnost lepšeg pola bila je u fokusu mnogih u vreme socijalnih previranja te epohe. O nju su se osvešćivali svi – od zvaničnika i namesnika, preko običnog “plebsa” do guvernanti u imućnim domovima uporedo sa sve glasnijim pozivima sifražetkinja na jednakost – ali i same plime vremena. Nije slučajno da je podozrivost ka fuziji latentne agresije i erosa žene rasla sa Frojdovim tumačenjima iste – a njen najbolji, najverniji hroničar, Gustav Klimt, bio je prepoznat kao muškarac sa retkim darom i čulom za njihovu suštinu, u svesti žena koje su se za njegova platna ogoljavale i dušom i kožom.

Za P.U.L.S.E    Andrej Vidović

Tekstovi o slikarstvu na portalu P.U.L.S.E

  Andrej Vidović, fon rokitanski, gustav klimt, Slikarstvo