Nastanak i razvoj izraelićanske države: Opšti prikaz osnovne problematike

U ovom tekstu je ukazano na najosnovnije aspekte problematike vezane za nastanak i razvoj izraelićanske države. Odnosno, ukratko je predstavljen opšti prikaz osnovnih činjenica vezanih za ovu tematiku sa posebnim fukusom na različita stanovišta istraživača, kao i na određene činjenice koje u velikoj meri određuju način analiza i interpretacija. U tom smislu, nije se težilo nikakvoj kompleksnijoj analizi, već ovaj prikaz isključivo predstavlja kratak osvrt na najsonovnije aspekte ove problematike, kao i na korpus problema koji nastaju kao konsekvence nekritičkog pristupa pojedinih istraživača koji nastoje da na osnovu starozavetnog teksta interpretiraju rezultate arheoloških istraživanja, odnosno da po svaku cenu „usaglase“ interpretaciju rezultata arheoloških istraživanja sa sadržajem pojedinih delova Starog zaveta.

Uvod

Prilikom istraživanja vremena nastanka, kao i procesa koji su doveli do formiranja prve državne tvorevine Izraelićana, nailazi se na čitav spektar nekritičkih i tendencioznih interpretacija koje nastaju usled neobjektivnog pristupa mnogobrojnih istraživača. Problemi vezani za interpretaciju različitih aspekata biblijske arheologije, proizilaze iz toga toga što se Biblija veoma često, među delom autora (maksimalista), kao i među različitim samoproklamovanim “istraživačima” čiji se radovi mogu označiti kao pseudonaučni, posmatra kao validan istorijski izvor. Konsekventno: ovakve početne premise o starozavetnom tekstu kao istorijskom izvoru za proučavanje prošlosti, a ne kao kompleksnom skupu metaforičnih, mitoloških i verskih priča koje nisu nastajalne u istim vremenskim okvirima i koje su tokom dugog vremenskog perioda do svog zapisivanja pretrpele brojne redakcije i preoblikovanja, dovode do stvaranja čitavog dijapazona pogrešnih interpretacija. Tako je kod jednog dela istraživača uočljiva tendencija da se situacija na terenu u što većoj meri “usaglasi” sa biblijskim tekstom, pri čemu se u tom nastojanju veoma često potpuno ignorišu direktni fizički, odnosno materijalni dokazi dobijeni terenskim istraživanjima. Potpuni ili delimičan deficit kritičkog rezonovanja kod pojedinih istraživača, koji rukovodeći se čitavim dijapazonom svojih ranije izgrađenih ubeđenja nastoje da po svaku cenu raspoložive podatke predstave u pravcu kojim bi potkrepili njihovu hipotezu, zapravo proizilazi iz određenog oblika “autoriteta” koji za njih predstvalja Stari Zavet kao “bezgrešan”, neupitan i relevantan istorijski izvor. Odnosno, interpretacije i datovanje slojeva su veoma često u skladu sa relativnim teološkim, sentimentalnim, političkim, nacionalnim, kao i drugim subjektivnim stavovima konkretnih autora i istraživača. Samim tim, u njihovim radovima su uočljiva brojna pogrešna tumačenja i izobličavanje rezultata koji su dobijeni istraživanjima na terenu. Nastojanje da se uz pomoć arheologije dođe do argumenata koji bi potkrepili događaje koji se pominju u Bibliji, po svojoj inicijalnoj i idejnoj koncepciji je najblaže rečeno pogrešno. Zapravo, izuzev u kontekstu adekvatne naučne metodologije, kao i najosnovnijih epistemoloških normi, ono je krajne apsurdno i u smislu kompleksne idejne koncepcije vere koja kao specifičan oblik percepcije pojedinca, isključuje potragu za nekakvim “dokazima”. U tom smislu, pogrešna je i inicijalna težnja za dokazivanjem pojedinih navoda koji se pominju u starozavetnom tekstu. Svakako, uprkos tome što se događaji i ličnosti opisani u Starom zavetu ne mogu percipirati kao istorijske datosti, oni se ne mogu u celini smatrati fikcijom. Neosporno je, da se iz Biblije mogu crpeti brojni značajni podaci koji pružaju bitne indicije za proučavanje biblijske, kao i arheologije starog istoka u celini. Ipak, kao što je to istakao A. H. Joffe, kako bi se dobili što objektivniji rezultati, ukazala se potreba da se radu na terenu pristupi bez prethodnog upućivanja na osnovu biblijskog teksta (Joffe 2003, 426). Odnosno, prilikom arheoloških iskopavanja, ne treba da postoji tendencija da se rezulatati interpretiraju u skladu sa navodima iz starozavetnog teksta, što predstavlja osnovnu karakteristiku maksimalističkog pristupa, a ujedno i osnovni problem biblijske arheologije.Biblija uosnovi, predstavlja teološki izvor, a samo uz veliku opreznost može biti i istorijski izvor, u kome mnoge potencije specifičnog izvora – koji nije nepogrešiv i zastupa izraelićansku tačku gledišta – nesumnjivo postoje, uprkos njihovom prezentovanju u literarnom ruhu (Anđelković 2001, 223-224). Svakako, izuzev fundusa problema prouzrokovanih težnjom za dokazivanjem “istinitosti”, tj. istoričnosti priča iz Biblije, prilikom istraživanja različitih aspekata problematike vezane za proces formiranja izraelićanske države, značajan problem predstavlja i nedostatak odgovarajućeg materijala za utvrđivanje apsolutne hronologije, što konsekventno ujedno prouzrokuje različita tumačenja i kontradiktorne interpretacije istraživača.

Biblijska arheologija je kompleksna paradigma u okviru arheologije Bliskog istoka, o čijoj definiciji, svrsi, ciljevima i hronološkom rasponu postoje donekle neusaglašena mišljenja (Anđelković 2001, 217). Ona svakako ima sopstvenu istoriju discipline, koju su tokom prošlosti očekivano karakterisali brojni pogrešni i metodološko neispravni pristupi. U kontekstu biblijske arheologije, istraživanja su od početka imala dodatnu otežavajuću okolnost, koja je upravo proizilazila iz verski osetljivog značaja koji Biblija uživa u kontekstu (uslovno) celokupne zapadne tradicije, odnosno među Jevrejima, hrišćanima a u izvesnom smislu i muslimanima. Upravo se zbog toga i tendencija ranijih istraživača, koji su iskopavali na prostoru tzv. „biblijskih zemalja“ a koji su bili rukovođeni različitim subjektivnim ili drugim faktorima, kretala u pravcu dokazivanja istinitosti podataka iz Biblije. Inače, teritoriju koja čini pozornicu odigravanja događaja opisanih u Starom zavetu čine Palestina, Izrael, Jordan, Sirija i Liban, a za razumevanje celokupnog konteksta opisanih događaja su važni i Egipat, Irak i Turska (Anđelković 2001, 224). Nakon Drugog svetskog rata, odnosno posle formiranja nezavisne države Izrael, biblijska arheologija je imala i izuzetno naglašenu političku, tj. nacionalističku dimenziju, budući da se percipirala kao adekvatno „sredstvo“ za dokazivanjem navodnog istorijskog prava na teritoriju, što je u kontekstu kontinuirano kompleksne političke, društvene i kulturne situacije na tom prostoru, bilo više nego prijemčivo za određene pojedince i grupe. Svakako, iz takve pogrešne i politizovane percepcije arheologije je proistekao čitav niz različitih zloupotreba i pogrešnih interpretacija. Ovakvo shvatanje uloge biblijske arheologije kao neke vrste „mehanizma“ za dokazivanje „istorijskih prava na određeni prostor“, je na žalost, još uvek prisutno među delom istraživača, pri čemu je podržno od različitih uticajnih pojedinaca i grupa. Zapravo, generalno posmatrano, kako je to primetio biblijski arheolog William G. Dever, većina ljudi veruje da je arheologija tu da dokaže Bibliju, što ni jedan ozbiljan arheolog ne misli. Ipak, arheolozi koji su sprovodili prva sistematska arheološka iskopavanja na prostoru Izraela, rukovodili su se upravo željom za dokazivanjem događaja i podataka koji postoje u Starom zavetu, a ovakva tendencija je uočljiva i među delom arheologa (maksimalista) u savremenom kontekstu. Tako je jedan od pionira biblijske arheologije, orijentalista i lingvista William Foxwell Albright (1891 – 1971) svojim višedecenijskim istraživanjima nastojao da po svaku cenu dokaže istinitost i istoričnost priča koje postoje u starozavetnom tekstu, u čemu su ga sledile čitave generacije jevrejskih arheologa. Najznačajniji u tome je bio jedan od njegovih učenika, političar, komandant izraelske armije i naučnik, Yigael Yadin (1917 – 1984). On je prilikom iskopavanja lokaliteta Hazor, pedesetih godina dvadesetog veka, rukovođen subjektivnim stavovima o nepobitnosti Starog zaveta i kršeći osnovne norme epistemološkog pristupa kao i metodološkog postupka, iskopane kapije pripisao graditeljskoj aktivnosti cara Solomona. Ovakvu interpretaciju je izveo na taj način, što je prilikom iskopavanja i u određivanju stratigrafije, bezuslovno prihvatio podatake iz Prve knjige o Carevima. Sa sličnim interpretacijama se karakterisao i rad Benjamina Mazara (1906-1995). Ovakva tendencija za bezuslovnim dokazivanjem starozavetnog teksta je zapravo opstajala sve do ranih osamdesetih godina dvadesetog veka, odnosno do radikalnog zaokreta koji je karakterisao tzv. biblijski minimalizam iniciran pre svega danskim stručnjacima sa Univerziteta u Kopenhagenu. Svakako, značajan napredak u metodologiji istraživanja, kao i u interpretacijama je nastupio početkom sedamdesetih godina dvadesetog veka kao posledica stvaranja nove paradigme, odnosno tzv. Procesne arheologije. Iako se minimalistički pristup koji se razvijao tokom osamdesetih godina dvadesetog veka, takođe odlikovao određenom isključivošću, npr. poput negiranja istoričnosti Davida i Solomona, njega je u odnosu na maksimalistički pristup ipak odlikovala znatno veća doza kritičnosti. Svakako, interpretacije po kojima su David i Solomon fiktivne ličnosti, su oborene pronalaskom fragmenta crne bazaltne stene na lokalitetu Tel Dan 1993. godine na kojoj je uklesan natpis „kuća Davidova“, na šta će biti detaljnije ukazano u daljem tekstu. Iako Solomonova istoričnost i dalje nije ničim potvrđena, danas u suštini postoji saglasnost među istraživačima da je on svakako postojao. Ipak, nameće se pitanje vezano za realni značaj njegove vladavine, budući da se za opis o Solomonu kakav postoji u tekstu Starog zaveta na osnovu rezultata arheoloških iskopavanja, može konstatovati da predstavlja fikciju, odnosno oblik mitizacije. Stvaranje novog pristupa u biblijskoj arheologiji je nastupilo sa radovima verovatno trenutno najznačajnijeg biblijskog arheologa Finkelsteina (Israel Finkelstein) početkom devedesetih godina dvadesetog veka, izvođenjem njegove „niže hronologije“, o čemu će biti više reči u daljem tekstu. Zapravo, protekle dve decenije glavne rasprave se upravo vode oko izvođenja apsolutne hronologije, pri čemu jedna grupa sledi Finkelsteinovu argumentaciju, dok se druga priklanja stavovima arheologa kao što su Amihai Mazar. U poslednjih nekoliko godina, Finkelsteinova škola je u izvesnom smislu iz ofanzivne prešla u defanzivnu poziciju, što je usledilo nakon iskopavanja lokaliteta Khirbet Qeiyafa, koje vodi Yosef Garfinkel, a posebno rezulata dobijenih istraživanjem lokaliteta Khirbat en-Nahas, odnosno rudnika bakra, koje je njegov istraživač Thomas Levy na osnovu rezultata radiokarbon analize datovao u deseti vek stare ere. Međutim, uprkos ovim novijim nalazima, kao i u izvesnom smislu „resurekcije“ stare tradicionalne (maksimalističke) škole oličene u navodnom pronalasku dela Davidove palate u Jerusalimu od strane Eilat Mazar 2005. godine, hronologija koju je predložio Finkelstein, po kojoj ne postoje dokazi koji bi potvrdili postojanje organizovane i moćne države tokom vladavine Davida i Solomona u desetom veku stare ere, za sada nije bitnije narušena.

 Pojedini aspekti vezani za formiranje i razvoj izraelićanske države

Tokom drugog milenijuma p.n.e. na Levantu su postojali samostalni gradovi-države kojima su vladale brojne dinastije između kojih su bili razvijeni intenzivni kontakti. Najreprezentativniji primer ovakvog grada države bila je Ras Šamra, odnosno Ugarit. Između 1500. i 1100. godine stare ere, vrhovnu vlast nad ovim gradovima je imao Egipat, odnosno njima je vladao egipatski establišment (Joffe 2003, 427). Ovaj prostor je inače zapravo još od ranije predstavljao interesnu zonu Egipta i u ovom periodu je bila razvijena intenzivna trgovina, razmena dobara i poklona. Početak kolapsa država na Levantu oko 1200. godine p.n.e. i dalje nije adekvatno objašnjen. Izuzev problema oko indentifikacije takozvanih “Naroda sa mora”, istraživači se susreću sa čitavim dijapazonom  konfuznosti koje proističu zbog nedostatka istorijskih izvora koji se odnose na ovaj period. Svakako, uzimajući u obzir sve raspoložive činjenice, konstatovano je da su se na Levantu u ovom periodu pojavile nove etničke grupe poput Filistejaca, kao i grupe semitskog nomadskog stanovništva od kojih se izdvajaju Izraelićani. Već tokom II milenijuma p.n.e. na prostoru Levanta se može pratiti značajan demografski rast semitskog stanovništva, pri čemu je kulturni i religijski uticaj Egipta i dalje bio dominantan. Padom starog sistema gradova država u periodu između 1200. i 1150. godine p.n.e. stvoreni su pogodni uslovi za formiranje novih lokalnih elita, čiji je uticaj postepeno sve više jačao. Bitno je napomenuti da bez obzira na drastične promene koje su u ovom periodu zahvatile Bliski istok, kao i istočni deo Mediteranskog basena – a koje se najbolje reflektuju propašću moćnog Hetitskog carstva, kao i sukobima Naroda sa mora sa Egiptom – većina gradova na Levantu, sa izuzetkom Ugarita, nastavila je da postoji.

Sama etnogeneza izraelićanskih plemena predstavlja zasebnu temu koja još uvek nije u potpunosti rasvetljena. Priče o egzodusu i naseljavanju, odnosno osvajanju „obećane zemlje” kakve su zabeležene u knjizi Izlaska i u knjizi Isusa Navina, potrebno je prvenstveno posmatrati u kontekstu etnogentetskih i etničkih mitova. Ove teme, a posebno problematika vezana za tzv. priču o izlasku, predstavlja predmet čitavog niza kvazinaučnih interpretacija. Njena istorijska pozadina, međutim nije ničim validno argumentovana, zbog čega se priča o egzodusu u kontekstu njene istoričnosti, mora posmatrati samo u domenu spekulativne hipoteze. Prvi pouzdani vanbiblijski istorijski pomen Izraela, zabeležen je na steli faraona Merenptaha (1213 – 1203), poznatoj još i kao Izrael stela (vidi Kugan 2006). Na ovoj steli (sl. 4) koja je bila postavljena 1209. godine p.n.e. u Merenptahovom hramu mrtvih u Tebi, Izrael se pominje determinativom za narod a ne kao teritorijalni entitet (sl. 5). Tekst stele inače slavi pobedu Meremptaha nad Narodima sa mora i Libijcima a pominje se i pohod prema Hananu, pri čemu se ističe kako je faraon porazio gradove poput Aškalona, Jenoama i Gezera.

U tom kontekstu se pominje i pobeda nad Izraelićanima, pri čemu se navodi kako je „Izrael ostavljen pust i nema njegovog semena“ (Kugan 2006). U ranom gvozdenom dobu, koje posmatrano kroz prizmu starozavetnog teksta korespondira sa vremenom sudija, arheološkim iskopavanjima je konstatovano intenzivno naseljavanje u regionu oko Sihema, Siloha, brdima na jugu oko Hebrona, kao i u okolini Galilejskog jezera. Međutim, uprkos neupitnom demografskom rastu, izvesno je da u ovom periodu nije postojao nikakav organizovani politički entitet na ovom prostoru. U odnosu na gvozdeno doba I (GD I), u gvozdenom dobu IIa (GD IIa), dolazi do značajnog povećanja broja lokaliteta na prostorima koje je prema starozavetnoj tradiciji naseljavalo pleme Juda. Međutim, iako je na prelazu iz kasnog bronzanog u rano gvozdeno doba konstatovano uništenje velikog broja urbanih centara (vidi Coote and Whitelam 1986, 7 i dalje), samo osvajanje Kanana kakvim ga predstavlja starozavetni tekst, nije potvrđeno (vidi Kugan 2006). Odnosno, do sada nije sa sigurnošću potvrđeno šta je uzrok razaranja gradova i o tome postoji više teorija, dok mnoštvo lokaliteta koji se pominju u knjizi Isusa Navina, poput npr. Jerihona i AI-Gibeona, sudeći prema rezulatima arheoloških iskopavanja, uopšte nisu bili naseljeni u datom periodu, ili nisu bili razoreni (vidi Kugan 2006). Problematika oko naseljavanja, kao i socijalna i politička struktura izraelićanskih  plemena, svakako prevazilazi okvire i mogućnosti ovog teksta i predstavlja zasebnu tematiku koja zahteva poseban pristup i interdisciplinarnu analizu. U tom kontekstu, akceptujući kompleksnost i obim teme, u daljem tekstu će biti sumirana, odnosno u najkraćim crtama  predstavljena stanovišta pojedinih istraživača koja se odnose isključivo na formiranje i razvoj prve izraelićanske državne tvorevine.

Potrebno je ukazati na distinkciju između države i složenog plitičkog entiteta starešinstva. Državu karakteriše klasno društvo kojim upravlja javna administracija na čijem je čelu vladajući sloj krugova koji su u neposrdnom krvnom srodstvu ili u vezi sa vladarom. Njeno postojanje ujedno podrazumeva upotrebu pisma, organizovana proizvodnja i trgovina, razvijen poreski sistem i administracija (državni, odnosno birokratski aparat), podizanje monumentalnih struktura koje služe u praktične, ideološke i propagandne svrhe, postojanje organizovane vojske i drugo (vidi Finkelstein 1999, 39 i dalje). Israel Finkelstein, jedan od najznačajnijih eksperata za biblijsku arheologiju, smatra da u vreme sudija, odnosno u periodu GD I, izrelićanska plemena nisu stvorila nekakvu političku strukturu koja bi ispunjavala prethodno navedene karakteristike, zbog čega konstatuje da u ovom periodu nije moguće govoriti o nekakvom centralizovanom političkom entitetu. F. Frick navodi da se predmonarhijski Izrael može smatrati isključivo poglavarstvom (Master 2001, 125). Proces obrazovanja države podrazumeva skup veoma složenih dinamičnih faktora i činjenica, i kao takav, ne može se posmatrati kao posledica samo jednog univerzalnog činioca. Neki tradicionalni istraživači, oslanjajući se prvenstveno na sadržaj starozavetnog teksta, nastoje da predstave Filistejce kao glavne pokretače stvaranja izraelićanske države u smislu da je filistejska ekspanzionistička politika doprinela formiranju organizovane odbrane kod Izraelićana a samim tim konsekventno i do uspostavljanja monarhije. Iako je sasvim logično da je potreba za stvaranjem organizovanog otpora protiv Filistejaca mogla ubrzati sam proces nastanka političkog entiteta, treba uzeti u obzir kao što je već istaknuto, da dinamičan i izuzetno kompleksan proces formiranja centralizovane državne tvorevine sa monarhom na čelu podrazumeva čitav dijapazon različitih faktora, od kojih nisu svi vezani za organizovanje zajedničkog otpora prema spoljašnjem drugom, odnosno u konkretnom slučaju prema Filistejcima. Uzroke koji su doveli do stvaranja organizovane države, zbog toga treba tražiti i u čitavom nizu drugih faktora, uključujući i taj, da je moguće da se u ovom periodu ukazala potreba za drugačijim organizacionim ustrojstvom među plemenima od onog do tada postojećeg. Takođe, faktore koji su prouzrokovali stvaranje organizovane i centralizovane države, treba tražiti i u setu faktora vezanih za privredu, redistribuciju namirnica, proizvodnju, trgovinu, demograsku situaciju, odnosono za čitav spektar drugih uzroka vezanih za društvo i prirodno okruženje u celini. Uz pomoć različitih interpretativnih modela može se doći do nekih pokazatelja koji (uslovno) omogućavaju rekonstruisanje kompleksnih procesa vezanih za formiranje države. Akceptujući heterogenost brojnih diferencijalnih aspekata poput činilaca prirodnog okruženja određenih lokaliteta u različitim ekološkim zonama, demografskog rasta stanovništva, kao i potrebu za drugačijom preraspodelom resursa, nastanak izraelićanske države bi se mogao (uslovno) posmatrati kao rezultat složenih procesa uzrokovanih promenama u društvenom sistemu i njegovom prirodnom okruženju. Odnosno, nastanak rane centralizovane državne strukture kao političkog subjekta najjednostavnije posmatrano predstavlja posledicu potrebe za centralizacijom, kako zbog uspostavljanja kontrole nad ekonomskim resursima među plemenima, tako i zbog zajedničke odbrane od spoljašnjeg zajedničkog neprijatelja, odnosno onog koji ne pripada grupi (kolektivitetu). Taj neprijatelj je u konkretnom slučaju viđen u Filistejcima. Izuzev navedenog, u procesu nastanka monarhije izuzetno veliku ulogu je nesumnjivo imalo i postojanje (uslovno) “etničke” religije sa kultom Jahvea kao etničkim a kasnije i državnim bogom. Uz pomoć teološke ideologije i propagande plasirane na različite načine, omogućeno je konsolidovanje kolektivnog identiteta, učvršćivanje svesti o jedinstvu među plemenima, kao i stvaranje države. Odnosno, verski aspekt je među plemenima predstavljao krucijalni kohezioni elemenat sa velikim mobilizacijskim kapacitetom i mogućnošću homogenizacije, te je kao takav bio ključan za stvaranje osećaja kolektiviteta, tj. jedinstva. Pored toga, izuzev što je poslužio kao ideološka podloga za ujedinjenje plemena i formiranje države, kasnije je ujedno doprineo stvaranju metafore o božanskoj vlasti vladara.

Iako starozavetni tekst svedoči o razvijenoj državi u desetom veku stare ere, kao i istaknutim ličnostima poput kraljeva Saula, Davida i Solomona, treba istaći da ne postoji ni jedan drugi izvor koji bi potvrdio postojanje razvijene države Izraelićana koja je u vreme Solomona, sudeći prema starozavetnom tekstu, dosegla imperijalne razmere. Takođe, isto tako ne postoje validna i nedvosmislena materijalna svedočanstva, koja bi potvrdila biblijsku tradiciju o postojanju organizovane države u desetom veku p.n.e. Uzimajući u obzir ovo odsustvo bilo kakvih dokaza, pojedini istraživači, pre svega minimalisti, iskazuju sumnju u to, da li je uopšte postojala tzv. „Ujedinjena Monarhija“ i organizovan politički entitet u ovom periodu. Pored toga, iskazuju i sumnju u samu istoričnost realnog političkog značaja i uticaja ličnosti poput Saula, Davida i Solomona, ukazujući pri tome na odsustvo vanbiblijskih izvora o vladavini ovih vladara, kao i o izraelićanskoj državi, koja je sudeći po starozavetnom tekstu tokom Solomona bila izuzetno uticajna sila, pa je stoga praktično ne moguće da se jedna takva politička struktura ne pominje ni u jednom od izvora iz tog perioda. Suprotno tome, pojedini  biblijski arheolozi, pre svega maksimalisti, zastupaju tradicionalno stanovište da je u desetom veku p.n.e. postojalo “Ujedinjeno Kraljevstvo” kojim su vladali David i Solomon, pri čemu ukazuju na rezulate iskopavanja na lokalitetima poput Megida (sl. 7 i 8), Hazora (sl. 9) i Gezera (sl. 10) (Joffe 2003, 440).

 Na ova tri lokaliteta je arheološkim iskopavanjima konstatovana upadljiva uniformnost i jednoobraznost u izgledu i veličini javnih objekata, što implicira da su izgrađeni pod nadzorom jednog tima arhitekta i zanatlija koji su bili pod direkcijom kraljevske vlasti, verovatno Solomonove (Joffe 2003, 442). Na sva tri lokaliteta su inače konstatovana dva tipa fortifikacionih zidova i to: Puni zid debljine od 2,5 do 4 m. i takozvani kazamatski zid (sl. 11 i 12) koji se sastojao od dva paralelna zida na rastojanju od 1,5 do 4 m. Između ova dva zida su se nalazile prostorije koje su mogle služiti kao skladišta ili eventualno za stanovanje u slučaju da su kazamatski zidovi činili sklop kuća kao njihovi spoljašnji zidovi koji su na taj način činili ujedno i odbrambenu strukturu. Treba napomenuti da je spoljašnji zid bio deblji od unutrašnjeg, što je potpuno logično imajući u vidu njegovu primarnu odbrambenu funkciju. Kazamatski zidovi su se retko gradili u kasnijem periodu, budući da je prevagu odnela izgradnja tzv. punih zidova.

 

Izuzev sličnosti u izgledu i načinu gradnje zidova, na ova tri lokaliteta se nailazi i na skoro indentične gradske kapije (sl. 13 i 14). Specifična konstrukcija samih kapija se sastojala od četiri do šest odaja, sa dve ili tri sa svake strane. One su bile povezane sa zidovima i u odnosu na njih su imale isturene kule. Na sva tri lokaliteta Šestosobne (Six-Chaberd) kapije imaju identičnu širinu prolaza od 4,2 m. i sve su građene od precizno klesanih kamenih blokova – tesanika, koji je karakterističan za izgradnju monumentalnih državnih, odnosno javnih struktura.

 

Protoeolski ili protojonski kapiteli (sl. 15 i 16) su predstavljali znamenitu odliku dekoracije palata ovog perioda. Oni imaju karakteristične savijene izrezane volute koje imitiraju palmino drvo i čiji se krajevi uvijaju. Do sada je u Palestini otkriveno preko 35 komada ovakvih kapitela od čega nekoliko u gradskim centrima, odnosno na ova tri lokaliteta. Međutim, oni se ne mogu smatrati osobenim isključivo za ovaj region, s obzirom da se pojavljuju na prostoru čitavog istočnog Mediterana, posebno na Kipru gde ih je otkriveno četiri (Joffe 2003, 442).

 

 Postoji još jedan tip javnih građevina u gradskim centrima na koji treba obratiti pažnju i koji ukazuje na postojanje administativne uprave. To su pravougaoni objekti (sl. 17) podeljeni na tri unutrašnja segmenta uz pomoć stubova izgrađenih po celoj dužini objekta. Iako njihova funkcija još uvek nije definitivno razjašnjena, pretpostavlja se da su mogli služiti kao štale ili eventualno skladišta. Imajući u vidu njihovu veličinu, čije dimenzije dostižu do 22 m dužine i 11 m širine, nema sumnje da se radi o objektima koji su bili u vlasništvu države, odnosno monarha. Sasvim je moguće da su ovi objekti služili u svrhu stacioniranja konjičkih jedinica koje su morale postojati u vreme rane države, ili možda kao magacini za skladištenje različite robe, što bi upućivalo na oraganizovan oblik trgovine. Međutim, sve interpretacije vezane za njihovu funkciju za sada predstavljaju samo različite hipoteze.

        

Takozvana “Solomonska keramika” sa grubo glačanim crvenim slipom javlja se na čitavom prostoru Palestine i neki istaživači je vide kao dokaz o postojanju centralizovane države. Ona u suštini oponaša feničanske artikle, ali predstavlja lokalni proizvod kojim se intenzivno trgovalo. Keramičke posude generalno posmatrajući pokazuju značajan stepen homogenosti i upućuju na znatno izraženije kontakte među lokalitetima GD IIa, iz čega se zaista naslućuju izvesni parametri koji ukazuju na centralizaciju. Za ovaj period su karakteristične i kuće sa stubovima. Sva tri lokaliteta (Gezer, Hazor, Megido) se nalaze na granici. Tako je Megido izgrađen na granici sa Fenikijom, Gezer sa Filistejom a Hazor sa Damaskom, tj. Aramom. Ova činjenica ukazuje na to da oni nisu bili nezavisni gradovi-države, već deo većeg entiteta čije se granice ne mogu precizno definisati (Joffe 2003, 442) Iz svega prethodno navedenog mogao bi se izvući zaključak da se sudeći po broju arhitektonskih elemenata zastupljenih na monumentalnim zdanjima, uniformnosti keramičkog korpusa i jednoobraznosti arhitekture u celini može govoriti o centralizovanoj državi sa izraženim konceptom vladarske, tj. kraljevske moći. Javne građevine slične po oblicima i načinu gradnje konstatovane na do sada istraživanim lokalitetima u tom smislu upućuju na njihovu praktičnu, ali i ideološku svrhu. Izuzev adekvatnog ispunjavanja primarne funkcije, građenje velelepnih struktura kao deo državnog poduhvata trebalo je da posluži i kao sredstvo propagande, odnosno kao neka vrsta medijuma za plasiranje „ideološkog manifesta“ o snazi tek iznikle države sa njenim harizmatičnim i „sposobnim“ monarhom na čelu. Upravo ta potreba za stvaranjem „utiska“ o moći vladara i entiteta kojim on vlada, mogla je imati presudnu ulogu u održavanju stabilnosti same države. Na taj način su ujedno vladajući establišmenti prezentovali svoju rastuću moć, kako na unutrašnjem, tako i na spoljašnjem planu. Međutim, bez obzira što postoje brojna svedočanstva koja ukazuju na postojanje centralizovanog državnog aparata, ipak se nameću brojni problemi koji upućuju na posve drugačiju realnost. Prvenstveno se nameće ključno i sasvim sigurno presudno pitanje apsolutne hronologije. Međutim, pre nego što se ukaže na pojedina stanovišta istraživača koji su pružili drugačiju interpretaciju, od presudne važnosti je da se istakne da nema ni jednog odgovarajućeg dokaza koji bi omogućio sigurno uspostavljenje apsolutne hronologije. Samim tim je i datovanje pomenutih građevina u deseti vek stare ere, bez obzira na neke argumente koji mu idu u prilog, još uvek samo isključivo u domenu hipoteze a ne neupitne, validno argumentovane i proverene činjenice. Zbog toga, bez obzira na tendenciju pojedinih istraživača (maksimalista) da po svaku cenu navedene uniformnosti u materijalnoj kulturi datuju u deseti vek p.n.e. odnosno da ih pripišu građevinskoj aktivnosti u vreme moguće vladavine Davida i naročito Solomona, ovakve interpretacije su hipotetičke. Odsustvo numizmatičkog materijala, kao i natpisa koji se mogu precizno datovati u zatvorenim celinama, dovodi do konfuzije i izaziva brojna kontradiktorna tumačenja prilikom datovanja pomenutih struktura. Takođe se nameće problematika vezana za ogromnu većinu stanovništva koje je živelo u ruralnom području, tj. u selima u kojima nema ni najmanjih naznaka o postojanju bilo kakvog oblika državne administracije i kraljevske ikonografije. Seoska naselja ni na koji način ne pružaju ni najmanje indicije koje bi ukazale na postojanje jedinstva. Problemi se javljaju čak i kod naizgled jasnih dokaza koji bi na prvi pogled mogli upućivati na postojanje centalizovane vlasti. Naime pominjana „Solomonska keramika“ čini svega petnaest procenata od ukupnog keramičkog fonda na lokalitetima a taj procenat je na pojedinim lokacijama često daleko niži (Joffe 2003, 443). Predmet sporenja u interpretacijama istraživača, takođe predstavljaju i kapije na tri ključna lokaliteta koje nisu izgrađene u istom vremenskom periodu kada i ostatak fortifikacije. Tako je kapija u Megidu zapravo izgrađena posle pretpostavljene vladavine Solomona u stratumu IV A, dok se Solomonova graditeljska aktivnost na osnovu istraživanja Y. Yadina vezuje za stratum V A, a na osnovu nekih starijih istraživanja u stratum IV B (vidi Finkelstein 1999, 37 i dalje). Finkelstein je zapazio da su slične kapije pronađene i u filistejskom  gradu Ašdodu, pa se stoga ne mogu smatrati isključivim specifikumom „rane monarhije“, već kao oblik građevina svojstven za širi prostor. Stil u gradnji sličan ovome se takođe zapaža i na prostoru severne Sirije gde je korišćen od strane Armejaca (Joffe 2003, 442).

Jerusalim kao prestonica i vodeći grad, odnosno kao razvijen gradski centar sa monumentalnim zdanjima izgrađenim tokom vladavine Davida a naročito Solomona, kakvim ga opisuje starozavetni tekst, predstavlja poseban problem. Bez tendencije da se ulazi u ovu kompleksnu problematku, ukratko treba ukazati na osnovni set činjenica vezanih za nju. Pri tome je posebno bitno naznačiti da  uprkos višedecenijskim intenzivnim iskopavanjima na nekoliko lokacija u gradu, do sada nije  konstatovana ni jedna struktura koja bi se sa sigurnošću mogla datovati u deseti vek p.n.e. Ipak, interpretacije arheologa koji su vodili ranija arheološka istraživanja na prostoru starog grada u Jerusalimu (Kathleen Kenyon, 1961 – 1967; Benjamin Mazar, 1968 – 1978; Nahman Avigad 1969 – 1983; Yigal Shiloh  1978 – 1983) u značajnoj meri su korespondirala i ujedno proisticala iz sadržaja starozavetnog teksta. Odnosno, kako ističe Margreet Steiner – koja je izvršila revidiranje rezulatata starijih iskopavanja (pre svega onih koje je obavljala Kathleen Kenyon) ukazavši pri tome na njihovu nepotpunost, kao i na pojedine greške u interpretaciji –  arheolozi koji su vodili starija iskopavanja su se trudili da nalaze uklope u već poznatu (tradicionalnu) sliku o istoriji Jerusalima kakva je formirana na osnovu starozavetnog teksta (vidi Steiner 1998). Iako je bukvalno do karaja osmadesetih godina dvadesetog veka bila opšte prihvaćena teza o istoriji Jerusalima koja je korespondirala sa starozavetnim tekstom, odnosno koja je podrazumevala da je ovaj grad osnovan tokom vladavine Davida u X veku stare ere, kao i da je tokom vladavine Solomona u njemu bila izuzetno intenzivna građevinska aktivnost budući da je predstavljao prestonicu značajnog kraljevstva, novije analize su prilično uzdrmale ovakva tradicionalna stanovišta. Odnosno, različite analize većeg broja istraživača (pre svega Margreet Steiner i H. J. Frenkena), koje se temelje na revidiranim rezulatima starijih arheoloških iskopavanja, kao i na vanbiblijskim izvorima, prilično argumentovano ukazuju da Jerusalim nije predstavljao razvijeni centar pre VIII veka stare ere. Vremenom se pojavio čitav niz radova, koji su u potpunosti doveli u pitanje do tada dominantnu hipotezu o Jerusalimu kao prestonici pretpostavljne „Ujedinjene Monarhije“ u kojoj su vladali David i Solomon. Tako je npr. Jemieson-Drake, prvenstveno na osnovu arheoloških dokaza, uzimajući pri tome u obzir obim javnih radova, količinu luksuznih predmeta i socijalnu stratifikaciju, izneo  tvrdnju da Jerusalim nije predstavljao značajni gradski i administrativni centar pre VIII veka p.n.e. Po njemu ne postoje nikakvi ostaci koji bi mogli da ukažu na postojanje grada. Po Thompsonu, Jerusalim je periodu gvozdenog doba bio malo provicijsko naselje, koje se značajnije razvilo tek tokom VII veka p.n.e. kada je ujedno dobilo karakter glavnog centra. Thompson takođe ističe kako “postojanje biblijske Ujedinjene Monarhije u X veku nije samo nemoguće zbog toga što Judeja tada nije imala sendetarnu populaciju, nego i zbog toga što nije postojala transregionalna politička ili ekonomska baza moći u Palestini pre širenja imperijanog uticaja Asirije na Levant  (vidi Na`aman 1996). Međutim, Nadav Na`aman suprtono njemu, ističe da je takav grad morao postojati, pri čemu napominje da to što ostatci do sada nisu pronađeni, ne znači da neće biti pronađeni (vidi Steiner 1998). On se prilikom dokazivanja svoje hipoteze o Jerusalimu kao razvijenom centru i prestonici iz koje su vladali David i Solomon u desetom veku stare ere, oslanja na pisma iz arhive Tell el Amarne (Akhetaten/ Akhetaton). Međutim, M. Steiner navodi da je pisma iz Amarne, kao i Bibliju, jednako teško inrpretirati kao i arheološke nalaze. Pisma iz Amarne (oko 400 tablica) inače predstavljaju zvanične prepiske Ehnatona (Amenhotepa IV) i njegovog oca Amenhotepa III sa različitim vladarima, pri čemu se ova arhiva datuje u XIV vek p.n.e. Za šest pisama je konstatovano da se odnose na „princa“, odnosno vladara Urusalima, tj. Jerusalima. Na osnovu njih se Jerusalim često opisuje kao veliki grad kasnog bronzanog doba, koji je bio zaštićen zidinama, pri čemu pojedini istraživači smatraju da je Jerusalim bio glavni centar grada-države ili centralno sedište velike regije u ovom periodu (vidi Steiner 1998). M. Steiner je uzimajući u obzir prethodna svedočanstva iznela pretpostavku da je Jerusalim u periodu XIV veka stare ere bio mali faraonski posed. Odnosno, po njoj je u periodu kasnog bronzanog doba Jerusalim predstavljao faraonski dominion, pod zasebnom upravom neke vrste domostroitelja, a ne grad (vidi Cahil 1998). Steiner razmatrajući problematiku nepostojanja materijalnih dokaza koji bi potvrdili postojanje grada u ovom periodu, ističe  kako „nikakvi ostatci koji bi mogli da ukažu na postojanje grada nisu pronađeni, nema tragova zidina, nema kapija, nama kuća. Jednostavno nema ničega“ (Steiner 1998, 27). Međutim, kao argument protiv ovakve hipoteze N. Na`aman ističe da u pismima nema dokaza o takvom statusu grada, kao ni da arheološki ova hipoteza nije ničim dokazana, zbog čega je po njemu besmisleno izmišljati takve pretpostavke (vidi Cahill 1998). Takođe, protiv ovakvog tumačenja je istupila i Jane Cahill, koja ističe da je pristup M. Steiner u kojem ona većim delom izostavlja pisane izvore, kritički neispravan jer su argumenti protiv njene teorije izostavljeni. Generalno posmatrano, sporenja istraživača o tome da li je Jerusalim bio grad u periodu pre i tokom desetog veka stare ere su stalno aktuelna i veoma živa, budući da je situacija na terenu prilično konfuzna. Tradicionalni istraživači, kao i maksimalisti, oslanjajući se prvenstveno na starozavetni tekst, po svaku cenu brane stanovište da je Jerusalim bio prestonica sa monumentalnim građevinama kakve su opisane u Bibliji. Odsustvo dokaza koji bi to potvrdili, pravdaju učestalim razaranjem grada kroz istoriju, ali i nemogućnošću iskopavanja na platou na kojem se prema predanju nalazio Solomonov hram (sl. 19), a na kome se danas nalazi džamija Al Aksa, kao i Kupola na steni. Odnosno, pretpostavljena lokacija Solomonovog hrama, prema tradiciji se nalazi ispod Brda Hrama (sl. 1, 29, 30 i 31), dok je lokacija na kojoj je navodno bila locirana palata kralja Davida, ispod dela starog dela Jerusalima, tzv. Davidovog grada (sl. 20). Postojanje različitih kasnijih struktura na ovim lokacijama, uključujući i različite verske objekte, je sudeći po nekim istraživačima glavna prepreka zbog čega jednostavno ostaci iz perioda Davida i Solomona, ne mogu biti iskopani, na šta posebno ukazuje Nadav Na`aman, objašnjavajući time deficit materijala i ostataka iz perioda pre VIII veka p.n.e. Eventualna iskopavanja u blizini islamskih verskih objekata bi verovatno dovela do intenziviranja neprekidnih tenzija među stanovništvom različitih konfesija zastupljenih u gradu, u ovom slučaju konkretno između Jevreja i Muslimana,  kao što je to već više puta bio slučaj. Odnosno, svako arheološko iskopavanje vezano za „potragu“ za ostacima Davidovog grada i Solomonovog hrama u sebi sadrži izvesnu političku konotaciju, ili se barem od značajnog broja pojedinaca percipira na takav način. Ipak, uzimajući u obzir dosadašnja istraživanja, uočljivo je da situacija na terenu ni na koji način ne daje ni najmanju pouzdanu i nedvosmislenu naznaku o Jerusalimu kao značajnom gradskom centru desetog veka p.n.e. Međutim, 2005. godine, izraelska arheološkinja Eilat Mazar, je nakon svojih iskopavanja u Jerusalimu nedaleko od Brda Hrama iznova dodatno aktuelizovala tvrdnje o Davidovom Jerusalimu, tvrdeći da je iskopala deo njegove palate locirane u pozadini tzv. stepenaste kamene strukture, koja je zapravo predstavljala podzid palate(vidi Mazar 2006). Svakako, odmah nakon iznošenja ove tvrdnje, izazvala je reakciju velikog broja drugih arheologa, pre svega minimalista kao i pristalica Finkelsteinove „niske hronologije“ koji su izneli drugačiju argumentaciju o iskopanim ostacima a koja se ponovo zasniva na drugačijem datovanju, optuživši pri tome Mazar za namerno izazivanje polemike i politizaciju prilikom interpretacije. Naime, njeno navodno „otkriće“ je dočekano sa velikim odobravanjem pojedinih hrišćana i Jevreja koji zagovaraju doslovno tumačenje starozavetnog teksta, dok je posebno prihvaćeno od strane jevrejskih desničarskih krugova u Izraelu, budući da se starozavetna priča o Davidu i Solomonu veoma često od značajnog broja pojedinaca i različitih grupa percipira i koristi kao „argumentacija“ u kontekstu teritorijalnih pretenzija Jevreja. Interesantno je da su iskopavanja E. Mazar finansirale Fondacija Davidov grad, kao i Centar Šalem, koje se otvoreno zalažu za „dokazivanje“ izraelskih „istorijskih“ i teritorijalnih prava.

 

Ukoliko se izuzme takozvana stepenasta kamena struktura (sl. 21 i 22) čije je datovanje takođe predmet rasprave da li je izgrađena u poznom bronzanom dobu ili u periodu GD IIa, različita mišljenja o vremenu izgradnje Vorenovog rova, kao i velika kamena struktura, tj. ostaci koje je 2005. godine E. Mazar interpretirala kao deo Davidove palate (sl. 23 i 24), nema apsolutno ni jedan drugi strukturni ostatak za koji bi postojala bilo kakva naznaka da bi mogao biti izgrađen u vreme Davida ili Solomona.  M. Steiner tvrdi da su terase i stepenaste strukture koje čine sastavne delove tzv. stepenaste kamene strukture zapravo dve odvojene celine koje su izgrađene u različitim vremenskim periodima (Steiner 1998). Sa ovakvim njenim stanovištem se ne slažu mnogi istraživači, koji ovu strukturu datuju u XIII, XII ili X vek. Treba napomenuti da su na vrhu stepenaste kamene strukture koja je verovatno predstavljala određeni oblik podzida, konstatovani ostaci tzv. kazamatskog zida a kasnije 2005. godine iskopani i drugi ostaci koji ukazuju na postojanje prilično velike građevine, ali je njeno datovanje i dalje sporno bez obzira na nastojanje E. Mazar da ju interpretira kao ostatke Davidove palate. Iz ovog primera, kao i iz niza drugih se uočava potpuna konfuznost koja nastaje zbog različitih interpretacija istraživača a koja je veoma često uzrokovana i nizom njihovih subjektivnih ubeđenja i ranijih stavova. U arheološkom smislu je generalno posmatrano situacija prilično nejasna i u periodu kasnog bronzanog doba (LBA/ KBD) okvirno datovanog između 1550. i 1200. godine p.n.e. kao i u periodu gvozdenog doba I (IA I/ GD I) koje se okvirno datuje između 1200. i 1000. godine p.n.e. Takođe, i za period koji se u kontekstu arheološke terminologije označava kao gvozdeno doba II (IA II/ GD II) čiji se početak otprilike datuje oko 1000. godine p.n.e. situacija nije mnogo bolja.

 

Nakon ove kraće digresije vezane za problematiku oko Jerusalima, potrebno je sagledati još neke aspekte celokupne situacije sa stanovišta opšte prizme observacije. Ostaci javnih struktura u gradskim centrima o kojima je bilo reči u prethodnom delu teksta potvrđuju postojanje centralizovane države u desetom veku, ali samo ukoliko se interpretacije izvode u odnosu na hronologiju koja korespondira sa starozavetnim tekstom prema kome su u ovom periodu vladali David i Solomon, odnosno prema kojoj se dati slojevi datuju u ovaj period. Međutim, kao što je prethodno argumentovano, ne postoje validni dokazi koji bi bezuslovno potkrepili ovakvu hipotezu. Zapravo, suprotno tome, daleko veći broj argumenata govori u prilog činjenici o neodrživosti ovakvih interpretacija. Međutim,  bez obzira i nezavisno od neprekidnog isticanja problematike oko utvrđivanja apsolutne hronologije, uzimajući pri tome u vidu sve raspoložive dokaze dobijene na terenu, moglo bi se pretpostaviti da rana izraelićanska država, ukoliko je eventualno postojala u desetom veku stare ere, nije bila u stanju da u potpunosti izgradi kompleksnu administrativnu strukturu. Ipak, postoje brojni elementi koji ukazuju na postojanje nekakvog oblika “zemlje u razvoju”, pri čemu se mogu uočiti pojedine karakteristike koje upućuju na postojanje administracije, ali pri tome se ujedno oslikava izuzetno slaba centralizacija vlasti, bez razvijenih diplomatskih struktura, kao i veoma slaba kraljevska ideologija (vidi Joffe 2003, 444-445).

 

Do sada je otkriveno svega tri natpisa koji se eventualno mogu vezati za ovaj period, ali ni oni nisu značajnije doprineli rasvetljavanju situacije vezane za ranu izraelićansku državu. Fragment stele otkriven u Megidu, koji je činio deo tzv. Šešonk stele (sl. 25), svedoči o pohodu faraona Šešonka I (XXII dinastija), kao i o njegovom osvajanju gradova na Levantu 925. godine p.n.e. Takozvana Mešina stela (sl. 26), pronađena u Dibonu (Moab) slavi pobedu Meše kralja Moaba nad Izraelom. Iako se ovde  pominje Izrael u smislu države, ovaj natpis je datovan u deveti vek stare ere i odnosi se na Severno kraljevstvo pa samim tim ne pruža nikakva svedočanstva o državi u desetom veku, ali zato potvrđuje postojanje političkog entiteta Moaba. Aramejski fragment natpisa iz Tel Dana, ili tzv. Tel Dan stela (sl. 27) predstavlja deo spomenika izrađenog od bazalta koji je podigao osvajač Dana, koga većina istraživača identifikuje sa vladarom Hazaelom (c. 842–806). Natpis upućuje na “kralja Izraela” (Omrijevu kuću) i kralja iz “Davidove kuće”, odnosno na postojanje dve dinastije koje su vladale Severnim i Južnim  kraljevstvom, odnosno Izraelom i Judejom u devetom veku p.n.e. Problem sa ova tri natpisa je u tome što nisu pronađeni in situ, nego na površini van stratigrafskog konteksta, što otežava njihovo preciznije datovanje.

 

 

Kritikujući postojeću hronologiju – koja je nastojala da stratume u Megidu, kao i u ostala dva centra (Gezeru i Hazoru) u kojima su konstatovane već više puta pominjane strukture poput kapija i pravougaonih objekata – pripiše Solomonovoj graditeljskoj aktivnosti, I. Finkelstein je devedesetih godina dvadesetog veka, u nizu radova ukazao na potrebu za preispitivanjem podataka dobijenih ranijim istraživanjima. Osvrćući se na nedostatke i slabosti Yadinovog datovanja, Finkelstein je predložio sniženje hronologije, odnosno da se datovanje stratuma od XI do IX veka snizi za skoro celo stoleće. Polazeći od odbacivanja Albright/Alt-ove paradigme prema kojoj je Filistejce naselio Ramzes III u svoja utvrđenja u južnom Kananu oko 1175. godine stare ere, a samim tim i ističući potrebu za mlađim datovanjem filistejskog grnčarstva, kao i drugačiju interpretaciju nekoliko ključnih nalazišta iz GD II poput Megida, Bet Šana, Beršebe, Lakiša i Arada, razrađenu kroz njegovo gornje i donje uporište, Finkelstein je pružio čvrstu podlogu za novu interpretaciju i izneo drugačije viđenje vremena nastanka prve izraelićanske države (vidi Finkelstein 1999, 38 i dalje). Prema Finkelsteinu, filistejski slojevi su uspostavljeni nakon kolapsa egipatske vladavine u južnom Kananu, zbog čega ih treba datovati u kasni XII vek p.n.e. Ovu interpretaciju Finkelstein predlaže iz prethodno sprovedene analize o “nemešanju” i kontrastu filistejskog monohromnog grnčarstva sa keramičkim oblicima egipatske XX dinastije, iz čega je izveo zaključak o oštroj socijalnoj podeli između ove dve susedne zajednice, kao osnovne konsekvence njihovog sukoba i potpunog nedostatka interakcije i kontakata.  Iz dalje analize izveo je zaključak da period upotrebe bihromnih filistejskih artikala koji su se razvili iz monohromnih treba pomeriti u XI i rani X vek, pri čemu bi prvi sloj nakon bihromnog perioda bio datovan u srednji ili pozni deseti vek p.n.e. (vidi Finkelstein 1999, 37-38). Na osnovu ovakvih analiza, Finkelstein dalje kroz svoje donje uporište bazirajući se pri tome na vrstu i tip keramike pronađene u stratumima Megida, pomera uz dosta adekvatnih argumenata datovanje stratuma za čitav vek uspostavljajući njegovu nisku hronologiju. Na taj način bi po njemu, datovanje stratuma koji se vezuju za vreme vladavine Solomona trebalo smestiti u deveti vek p.n.e. Odnosno, Finkelstein ističe da su građevine koje se od strane maksimalista interpretiraju kao Davidove i Solomonove, zapravo podignute čitav vek kasnije tokom vladavine dinastije Omrida, odnosno u IX veku. Svoju hipotezu dopunjava i rezultatima dobijenim istraživanjem u Jezrelu i Tel Aradu. Finkelsteinova interpretacija pruža stabilnu podlogu koja omogućava rešavanje problema apsolutne hronologije a samim tim i brojne kontroverzne i konfuzne probleme koji se javljaju prilikom insistiranja na hronologiji koja bi bila u saglasnosti sa starozavetnim tekstom. Prvenstveno se u velikoj meri rešava problematika vezana oko Jerusalima. Rešava se problem bit hilani palate u Megidu koja je prema tradicionalnoj hronologiji datovana u deseti vek, pri čemu je prosto neverovatno da se potpuno ignorisala činjenica da se ovaj stil u izgradnji kao pojava u najverovatnijoj zemlji porekla Siriji, vezuje za deveti vek p.n.e. Na isti način se prevazilazi i vremenski hijatus i nelogičnost po kojoj se protogeometrijsko grnčarstvo koje se javlja u Grčkoj u X veku, na Levantu obično prema tradicionalnoj hronologiji datovalo u XI vek p.n.e. Takođe se “rešava” i čitav niz drugih analognih problema, poput praznine između jednog veka od pojave monumentalnih građevina u Megidu i pokazatelja koji svedoče o razvijenoj administraciji u Izraelu u smislu postojanja natpisa, ostrakona i sličnog.

Potrebno je, imajući u vidu Finkelsteinovu nisku hronologiju neopterećenu starozavetnim  tekstom, ukazati na različit period nastanka centalizovanih država Izraela i Judeje. Jamieson-Drake ističe kako ne postoje validni dokazi koji bi potvrdili postojanje razvijene i centralizovane države u Judeji (južnom kraljevstvu) pre VIII veka p.n.e. (Finkelstein 1999, 39). Odnosno, po njemu, ali i nekim drugim istraživačima, Judeja se u desetom veku p.n.e. može isključivo definisati samo kao chiefom (poglavarstvo) a tek od VIII ili VII veka p.n.e. kao entitet, odnosno kao manja država. Jamieson-Drake ovakvu interpretaciju izvodi na osnovu rezultata njegovih analiza koje su bile fokusirane na istaživanje naselja i demografskog sklopa. Oslanjajući se na čisto arheološke podatke do sličnih rezultata su došli i minimalisti Thompson, Lemche i Devies. Na osnovu rezultata prethodno navedenih istraživanja se nameće pitanje da li se i na osnovu koje argumentacije može uopšte braniti stanovište o postojanju pretpostavljenog “Ujedinjenog Kraljevstva”, što predstavlja tradicionalno shvatanje kakvo proističe iz sadržaja starozavetnog teksta. U prilog iskazivanju sumnje u ovakvo stanovište, treba pomenuti i arheološki utvrđenu različitu situaciju u kontekstu vremena i intenziviteta razvoja Severnog i Južnog kraljevstva. Razlika između Izraela i Judeje (severnog i južnog entiteta), u kontekstu njihove razvijenosti je u svakom smislu više nego očigledna. Ona proističe iz činjenice da ove dve teritorije predstavljaju zasebne i različite ekosisteme te ih na taj način treba i posmatrati, odnosno nezavisno jednu od druge, bez obzira na sadržaj starozavetnog teksta po kome su one nastale raspadom “Ujedinjene Monarhije” ubrzo nakon Solomonove smrti. Čitav niz faktora uslovili su da prirod obrazovanja centralizovane vlasti u ova dva entiteta bude u potpunosti različit, ne samo po pitanju vremena nastanka nego i po celokupnom sklopu društvenih, političkih i drugih činilaca. Izrael kao centralizovana država nastaje negde tokom devetog veka, odnosno približno nekih 150 godina ranije nego Judeja. Tako u kasnom devetom veku, Samarija kao prestonica predstavlja razvijeni administrativni centar i ispunjava sve predispozicije glavnog grada razvijene Izraelske države. U tom periodu, Jerusalim, sudeći po rezultatima dosadašnjih arheoloških istraživanja, predstavlja prilično ruralnu naseobinu. U periodu GD II, Izrael je znatno razvijeniji što se reflektuje kroz čitav niz pokazatelja. Razvijeni centri poput Megida, Bet – Šana, Jezrela sa zimskom palatom, zatim veći broj lokaliteta sa širim arealom koji dostiže veličinu i do 39 hektara, za razliku od Judeje gde u istom periodu veličina naselja ne prelazi 8 hektara, predstavljaju validan i prilično jasan pokazatelj o različitom stepenu razvoja. Pored toga, Izrael je u ovom periodu naseljavalo prilično heterogeno stanovništvo, razvijena je intenzivna trgovina i ističe se prilično velika graditeljska aktivnost Omrida. Judeja je suprotno tome u potpunosti bila izolovana i zatvorena prema susedima i za razliku od Izraela predstavljala je jednoobraznu i etnički homogenu tvorevinu sa slabo razvijenom trgovačkom delatnošću. O visokom stepenu razvoja Izraela i njegovog značaja kao regionalne političke sile, svedoči i činjenica da se u borbi protiv Šalamansera III ovaj entitet pojavljuje kao vodeća država u koaliciji koja je učestvovala u borbi protiv Asiraca kod Karkara 853. godine p.n.e. Paralelni procesi nastanka državnih entiteta su se odvijali i u Transjordaniji gde se najbrže razvijao Moab koji je postojao još od devetog veka, kao i Amon i Aram sa prilično razvijenim Damaskom. Edom suprotno tome, poput Judeje, kao politički entitet nastaje tek sredinom osmog veka p.n.e.

Zaključak

Ukoliko se sagleda sve prethodno navedeno, jasno je da je proučavanje nastanka i razvoja izraelićanske države veoma često bilo otežano različitim oblicima pogrešnog i tendencionalnog pristupa, koji nije omogućavao adekvatan način proučavanja ove problematike. Neslaganja u tumačenjima  među istraživačima, od kojih jedan deo potpuno ne kritički shvata Bibliju kao validan izvor za crpljenje istorijskih podataka (maksimalisti), dok je suprotno tome drugi u tom smislu potpuno odbacuje (minimalisti), dovodi do čitavog niza ostrašćenih rasprava iz kojih proizilaze i pogrešne interpretacije različitih aspekata problematike koja se podvodi pod biblijsku arheologiju. Tradicionalni pristup, pod kojim se podrazumeva poređenje i usaglašavanje rezultata dobijenih arheološkim iskopavanjima sa različitim delovima starozavetnog teksta, odnosno težnja istraživača da naprave neku vrstu “kompromisa”, tj. da podatke dobijene na terenu interpretuju u skladu sa navodima iz Biblije, doprinosio je i doprinosi, izvođenju brojnih pogrešnih zaključaka. Upravo zbog toga istraživanja Finkelsetina o kojima je bilo reči u prethodnom delu teksta, sa stanovišta objektivnog pristupa predstavljaju pozitivan primer. Odnosno, Finkelstein je prilikom izvođenja svoje niske hronologije problematici pristupio “oslobođen” od ”autoriteta” kojeg uživa Biblija, oslanjajući se pri tome na analize podataka dobijenih na terenu nezavisno od sadržaja starozavetnog teksta. Bez tendencije da se ovom prilikom zauzima nekakav definitivan vrednosni stav o validnosti argumentacije za njegovu interpretaciju, treba istaći da Finkelsteinov pristup rešavanja problema predstavlja metodološki ispravan postupak sa velikom dozom kriticizma, što je svakako donelo i izvesne rezultate koji otklanjaju neke nejasnoće i kontradiktornosti oko nastanka izraelićanske države.

Generalno posmatrano, problem sa ekstremnim pristupima minimalista i maksimalista, je u tome što se oni često rukovode ranije izgrađenim stavovima i ubeđenjima koje ne žele da menjaju, pri čemu odbacuju svaku novu premisu koja bi možda ukazala na slabost i određene nedostatke stanovišta koja veoma često čvrsto i beskompromisno zastupaju. Maksimalisti su pored toga opterećeni posmatranjem Starog zaveta kao “bezgrešnog” istorijskog izvora, pri čemu se veoma često ignorišu i neke jasne nelogičnosti. Odnosno, njihova tendencija za dokazivanjem “istinitosti” starozavetnog teksta, ih veoma često odvodi u pravcu pogrešne interpretacije a u određenim slučajevima i pseudoarheologije. Kao što je već istaknuto, starozavetni tekst treba posmatrati kao kompleksnu i heterogenu zbirku različitih metaforičnih priča, koje su nastajale u različitim društvenim i vremenskim kontekstima, što svakako ne podrazumeva da su svi događaji i ličnosti opisani u njemu u potpunosti fiktivni. Danas se na osnovu višedecenijskih proučavanja biblijskog teksta, može pouzdano konstatovati da su priče koje čine deo starozavetnog teksta najpre bile deo usmene tradicije, koja po svojoj idejnoj koncepciji nema inicijalnu tendenciju da sačuva istorijske podatke već služi kao deo socijalizacije. Uzimajući u obzir korelacije između mita, religije i usmene tradicije, moglo bi se uslovno konstatovati, da čak i ukoliko usmeno prenošeni sadržaji nisu istorijski validni, usmeno predanje može biti na neki način sociološki istinito. Međutim, posmatranje i proučavanje Starog zaveta kao nekakve jedinstvene celine bi bilo ipak pogrešno, iz čega ujedno proističe i da bi nekakvi generalni zaključci o njemu bili isuviše simplicistički.

Posmatrano u celini, na osnovu dosadašnjih arheoloških istraživanja, može se uslovno konstatovati kao što je to uočio Wiliam G. Dever, da arheologija sigurno ne potkrepljuje biblijsko štivo, već ga preispituje, što brojnim pojedincima smeta. Po njemu su biblijske priče, prvenstveno samo fiktivne priče koje su nastajale i korišćene u svrhu propagande, ali ujedno smatra da se kod nekih od njih uočavaju neke tačne istorijske činjenice. Odnosno, po njemu, navodi o Avramu, Mojsiju, Isusu Navinu (Jošui) i Solomonu, svakako odražavaju određena istorijska sećanja „na ljude i mesta“, međutim biblijski opisi vezani za njih su neuverljivi i u suprotnosti sa arheološkim dokazima. Većina savremenih biblijskih arheologa izuzev pojedinih maksimalista, smatra da ne postoje nikakvi arheološki dokazi koji bi potkrepili priču o izlasku, četrdeset godina lutanje Sinajom, vojno osvajanje Kanana, ili to da je izraelićanska država predstavljala moćnu imperiju tokom desetog veka p.n.e. Takođe, prilično je i upitna graditeljska aktivnost tokom pretpostavljene vladavine Davida i Solomona, pri čemu, izuzev drugog, ne postoje ni nedvosmisleni dokazi koji bi potkrepili postojanje Solomonovog hrama, kako je to istakao I. Finkelstein. Po njemu, u Davidovo vreme je Jerusalim bio nešto veći od brdskog sela, dok je David predstavljao u najboljem slučaju lokalnog ambicioznog vođu sa otprilike 500 sledbenika „naoružanih motkama“, a ne kralja koji je upravljao iz svoje luksuzne rezidencije organizovanom armijom opremljenom dvokolicama, kakvim ga predstavlja starozavetni tekst. Zapravo, ni pokretni nalazi (keramika), kao ni rezulati radiokarbon analize, ne pružaju ni najmanju indiciju koja bi potkrepila tradicionalni opis Jerusalima kao velike prestonice u X veku p.n.e. Tako nakon višedecenijskih istraživanja, ne postoji ni jedan pouzdani dokaz koji bi potvrdio da su David i Solomon, uopšte nešto gradili. Takođe, danas među većinom istraživača postoji i konsenzus da je religija Izraelićana dugo vremena bila politeistička a ne monoteistička, odnosno da je monoteizam preovladao tek u periodu propadanja monarhije i da kao takav nije usvojen na planini Sinaj, kako se to predstavlja u kontekstu biblijske tradicije. Ipak u poslednjih nekoliko godina usled iskopavanja na  lokalitetu Khirbet Qeiyafa (sl. 32) u Ejla dolini oko trideset kilometara jugozapadno od Jerusalima, koji je negov istraživač (Y. Garfinkel) ubifikovao kao grad „Dve kapije“ (Shaaraim) koji se tri puta pominje u Bibliji, kao i na osnovu rezultata iskopavanja na lokalitetu Khirbat en-Nahas („ruševine bakra“, sl. 33), došlo je do značajnijih otkrića koja bi možda ipak mogli da posluže u prilog hipotezi o razvijenoj izraelićanskoj državi u desetom veku p.n.e. Međutim, nivo istraženosti ovih lokaliteta je i dalje veoma mali, dok su interpretacije njihovih istraživača (Yosef Garfinkel, Thomas Levy) pomalo tendenciozne.  Uprkos tome, postoje izvesne indicije koje bi u buducnosti mogle dovesti u pitanje za sada i dalje dobro argumentovanu Finkelsteinovu nisku hronologiju. U tom pravcu bi se uslovno mogli tumačiti i ostaci koje je 2005. godine iskopala E. Mazar u Jerusalimu i koje je prilično tendenciozno interpretirala kao  palatu kralja Davida. Međutim, kao što je već istaknuto, njena tvrdnja za sada mora ostati na nivou ne baš preterano validno argumentovane i prilično spekulativne hipoteze.

 

U prethodnom tekstu je ukazano na pojedine aspekte kompleksne problematike koja se odnosni na formiranje i rani razvoj izraelićanske države, kao i na probleme koji se pojavljuju prilikom interpretacija a koji su uzrokovani različitim setom faktora. Svakako, iako ovaj tekst predstavlja samo najosnovniji prikaz problematike koja iziskuje daleko serioznije i šire analize, te samim tim po svojoj strukturnoj koncepciji nije imao za cilj donošenje nekakvih zaključaka već je predstavljao najosnovniji kritički osvrt, na osnovu svega iznesenog jasno se uočava verska i politička osteljivost u proučavanju ove kompleksne problematike, zbog koje ujedno dolazi do stvaranja niza tendencionalnih interpretacija. U tom kontekstu i ova tematika, kao i celokupni korpus problema vezanih za biblijsku arheologiju, za sada na žalost u velikoj meri ostaju “taocem” emotivnih i različitih drugih subjektivnih pristupa brojnih istraživača, koji svojim radom ne samo da ne doprinose njenom rasvetljavanju, nego je dodatno otežavaju.

 za P.U.L.S.E: Kristijan Obšust

Bibliografija:

Anđelković, Branislav. 2001. Slovo o biblijskoj arheologiji. Glasnik Srpskog arheološkog društva 17: 217-230.

Cahill, Jane M. 1998. David’s Jerusalem: Fiction or Reality? It Is There: The Archaeological Evidence  Proves It.  Biblical Archaeology Review  4 (24): 34-41.

Coote, Robert B. and Whitelam, Keith W. 1986. Emergence of Israel: Social Transformation and State Formation Following the Decline in Late Bronze Age Trade. Semeia 37: 107-147.

Finkelstein, Israel. 1991. The Emergence of Early Israel in Canaan: Consensus, Mainstream and  Dispute Environment and Archaeology. Scandinavian Journal of the Old Testament 2: 47-59.

Finkelstein, Israel. 1999. State formation in Israel and Judah: A Contrast in Context, A Contrast in Trajectory. Near Eastern Archaeology 62: 35-52.

Joffe, Alexander H. 2003. The Rise of Secondary States in the Iron Age Levant. Journal of the Economic and Social History of the Orient 4 (45): 425-467.

Kugan, D. Majkl. 2006. Oksfordska istorija biblijskog sveta. Beograd: Clio.

Master, Daniel M. 2001.  State Formation Theory and the Kingdom of Ancient Israel. Journal of Near Eastern Studies 2 (60): 117-131.

Naaman, Nadav. 1996. The Contribution of the Amarna Letters to the Debate on Jerusalem’s Political Position in the 10th Century B.C.E. Bulletin of the American Schools of Oriental Research 304: 17-27.

Steiner, Margreet. 1998. David`s Jerusalem: Fiction or Reality? It`s Not There: Archaeology Proves a Negative. Biblical Archaeology Review 4 (24): 26-33.

Mazar, Eilat. 2006. Did I Find King David’s Palace? Biblical Archaeology Review 1 (32): 16–27.

  Arheologija, Društvo, Istorija, Izrael, Kristijan Obšust