Protestantizam i kapitalizam – Кoliko pripadnost određenoj veri, odnosno veroispovesti, utiče na formiranje mentaliteta možda je najbolje pokazao nemački sociolog Maks Veber (1864-1920) u svojoj studiji ”Protestantska etika i duh kapitalizma”. Iako je kapitalizam kao društveno-ekonomski poredak nastao krajem srednjeg veka, a protestantizam se pojavio početkom 16. veka, Veber je dokazao da je protestantski odnos prema životu i moralu odlučujuće predodredio nastanak modernog kapitalizma, pre svega onog koji viđamo u angloameričkom svetu. 

Protestantizam nipošto nije jedinstven verski pokret. On nema centralizovanu organizaciju kao rimokatolička crkva ili pravoslavne crkve, nema vrhovnog verskog poglavara, nema dogme, čak ni sveštenike u smislu posrednikâ između Boga i vernika. Sastoji se od velikog broja zasebnih crkava, sekti i denominacija. Među mnogobrojnim protestantskim liderima posebno mesto zauzimaju dvojica – Martin Luter i Žan Кalvin. Prvi kao začetnik protestantskog pokreta, drugi kao njegov najuticajniji ideolog. 

Reformacija (misli se na reformaciju rimokatoličke crkve, započetu početkom 16. veka), iz koje se izrodio protestantizam, nipošto nije bila samo verski pokret. Ljudi koji su je vodili pokušali su da novim učenjem rešavaju i socijalne i ekonomske probleme koji su zahvatili Nemačko carstvo na razmeđu srednjeg i novog veka. Stoga nije slučajno da se neki od temeljnih zakona Luterove (Martin Luter, 1483-1546) protestantske etike tiču odnosa vernika prema profesiji i prema autoritetu. Dobar vernik dužan je da maksimalno savesno obavlja svoj posao, bilo da se on bavi poljoprivredom, da radi u zanatskoj radionici, uči decu ili vlada. Odgovorno obavljanje posla uslov je spasenja čovekove duše (v. Veber, Maks, Protestantska etika i duh kapitalizma, prev. s nemačkog Nika Milićević, Veselin Masleša, Sarajevo 1968, str. 52-63; u daljem tekstu: Veber, M., Protestantska etika…), isto kao i poštovanje autoriteta, počev od oca porodice, preko starešine opštine, do vladara. Peter Blikle primećuje da je zahtev da se poštuje otac porodice izuzetno osnažio društvenu i ekonomsku poziciju ”kuće”, koja se pojavila tek krajem srednjeg veka (Blikle, Peter, ”Reformacija”, u: Istorija: leksikon pojmova, priredio Rihard van Dilmen, prev. s nemačkog Ranka Gašić, CLIO, Beograd 2010, str. 276; u daljem tekstu: Blikle, P., ”Reformacija”).

Ogromnu ulogu u širenju reformacije imala je štampa, pretežno u vidu letaka, iako su i dalje značajni propoved, gluma, razgovor, kao usmeni oblici širenja novih ideja (Blikle, P., ”Reformacija”, 278).

Reformaciju u Nemačkom carstvu su najpre prihvatili niži socijalni slojevi (”obični ljudi” u gradovima, seljaci), a tek nakon 1525. ona se širi i među plemstvom. Običnog čoveka je naročito privlačila ideja da sveštenike postavlja i njihov rad kontroliše opština, čime se sprečava otuđenje crkve od vernika (Blikle, P., ”Reformacija”, 279). Nemačke kneževe privlačili su reformatorski stavovi o ukidanju manastirskog života, čime bi manastirska imovina i teritorije došle u njihov posed; takođe, i prelazak duhovnih sudova u nadležnost kneževa, što je omogućavalo pravnu homogenizaciju teritorije (Blikle, P., ”Reformacija”, 279-280). Otuda nije čudno da su upravo severnonemački kneževi spasili Martina Lutera inkvizitorske lomače. 

Jedna od najvažnijih novina koje je donelo protestantsko učenje jeste mišljenje o čovekovoj slobodnoj volji. Dok rimokatolička i pravoslavna crkva ističu slobodnu volju kao temeljno određenje ljudske ličnosti, protestantizam odriče postojanje čovekove slobode da postupa prema svom nahođenju; njegovom voljom, samim tim i postupcima, upravlja Bog. Ovo je važno imati na umu da bi se razumela disciplinovanost narodâ čija se psihologija oblikovala pod dejstvom protestantskih propovednika. 

Priroda modernog kapitalizma teško se može razumeti bez Кalvinovog (Žan Кalvin, 1509-1564) učenja o predestinaciji. Naime, samo Bog zna, i to unapred, ko će biti spasen a ko osuđen u zagrobnom svetu (Istorija čovečanstva [8], Začeci modernog sveta, prev. sa španskog Nataša Gačić, urednici Vojin V. Ančić, Aleksandar Jerkov, Tatjana Bižić, Mono i Manjana, Beograd 2009, str. 79) Ljudi to ne mogu znati, ali kalvinisti imaju snažan unutrašnji imperativ da sebi i zajednici u kojoj žive svojim radom i ponašanjem dokažu da pripadaju grupi spasenih. Кalvin je od vernika zahtevao savesno obavljanje profesije (kojim se ispunjava biblijska zapovest o ljubavi prema bližnjem), uzdržavanje od telesnih zadovoljstava, zabranio uživanje u plodovima rada (ova zabrana znači da sposobnost sticanja treba da posluži samo kao mogući znak božje milosti prema verniku) (Blikle, P., ”Reformacija”, 282-283). Dok su luteranci zauzeli stav da je izgubljenu božju milost moguće vratiti pokajanjem i verom, kalvinizam ne priznaje mogućnost pokajanja. Time se objašnjava surov odnos kalvinističkih zajednica prema moralno posrnulima: njihov greh je dokaz da ih je Bog odbacio (Veber, M., Protestantska etika…, str. 81-87, 108-113, 116-120).  

Maks Veber je primetio da je protestantska disciplina imala jak uticaj na formiranje ekonomskog reda i poslušnosti (Veber, M.,Protestantska etika…, str. 12-18). Inače, sâm Luter je verovao da je materijalno bogatstvo plod greha (Veber, M., Protestantska etika…, str. 66-71). Tek sa pojavom kalvinizma novac počinje da se ceni kao merilo uspeha, umesto da se, kao u ranijim vekovima, na njegovo gomilanje gleda sa moralnom osudom. Analogno tome, kapitalistički preduzimači su među kalvinistima pronašli radnike kojima će visoke nadnice biti stimulativne (Veber, M., Protestantska etika…, str. 18-52). Кada Bendžamin Frenklin kaže: „Vreme je novac“, to znači da maksimum raspoloživog vremena čovek treba da koristi za rad i zaradu (Veber, M., Protestantska etika…, str. 18). Ričard Bakster, najznačajniji puritanski teolog u Engleskoj sredinom 17. veka, smatrao je da je besposličenje jedan od najtežih grehova, jer je rad svrha čovekovog postojanja od Boga propisana (Veber, M., Protestantska etika…, str. 173-175). 

Razvoj kapitalizma snažno su podstakli i anabaptisti, kao i protestantske sekte koje su proizašle iz anabaptizma – baptisti menoniti i kvekeri. Zajedno s kalvinistima, oni su razvoju kapitalističkog duha odlučujuće doprineli zahtevom da u askezi moraju da učestvuju svi koji žele spasenje i da se asketski život odvija unutar sveta i njegovih pravila, a ne van sveta, u monaškim zajednicama (Veber, M., Protestantska etika…, str. 165-166). Prvobitna unutarsvetovna askeza ostavila je potonjim generacijama u nasleđe svest o obavezi da se istraje u svom pozivu, čistu savest pri sticanju novca, rad kao sredstvo slavljenja Boga (Veber, M., Protestantska etika…, str. 203-211).

Razume se da su današnji protestanti daleko manje religiozni nego oni iz 16. i 17. veka, kada su se vodili ratovi, kako intelektualni i duhovni, tako i oružani, za i protiv uvođenja i opstanka trećeg ogranka hrišćanske vere. Međutim, u kolektivno nesvesnom čitavih naroda ostali su imperativi koje su uvodili Luter, Кalvin i drugi predvodnici reformatorskog pokreta. Zato su nemačka radinost i disciplina neobjašnjivi bez znanja o njihovim luteranskim korenima. Takođe, ako znamo da su prvi kolonisti današnjih Sjedinjenih Američkih Država bili kalvinistički emigranti iz Evrope, lakše ćemo razumeti prirodu ”američkog sna”, takmičarsku prirodu američkog društva i njegovu težnju za gomilanjem materijalnog bogatstva.  

Veroljub Bojičić

Nedeljnik

  Društvo, kapitalizam, Politika, Protestantizam