Četiri godine (1914–1918), jedan rat (Prvi svetski), 200 plakata (plus 500 na ekranima), petnaest država, sedam tema, tri plana izložbe – i mnogo kreativnosti i inventivnosti , što prinudne što usputne – tako bismo najlakše opisali izložbu Rat i plakat u Muzeju primenjene umetnosti.

Kako danas vladaju „virtuelni “ i „ratovi na daljinski“, u kojima teško razabiramo zaraćene strane, a čija se manevarska moć ogleda isključivo u novoj, globalizovanoj podeli moći (neopipljivoj ali strahovito osetnoj), možda bi bilo mudro prisetiti se „jednostavnijeg“ vođenja rata, i u njemu pronaći korene nekih od osnovnih postulata današnjeg uniformisanja sveta.

To „jednostavnije“ vođenje rata imalo je svoj „jednostavniji“ medijum – plakat. Razvijen krajem 19. veka u Francuskoj, on svoju komercijalizaciju doživljava u Prvom svetskom ratu – postaje osnovno sredstvo nacionalne propagande – što sticajem nužnosti (da bi se informisalo građanstvo), što sticajem represivne volje moćnika (da bi se proširile granice „opšteg dobra“). Jedini besplatni mas-medij toga doba, on je u mnogome za njega paradigmatičan – i prolazi kroz tri paradigmatične razvojne etape svakog medijuma koji ima multipliciranu proizvodnju – informacija, animacija i, neizbežno, manipulacija.

Sve ove osobenosti plakata kao medijuma ova izložba svesno izaziva. Autor je Vladimir Čeh (osnivač Instituta za istoriju oglašavanja) koji realizuje izložbu zajedno sa Muzejom primenjene umetnosti, pod pokroviteljstvom Ministarstva kulture i informisanja, a u okviru Progarama za obeležavanje stogodišnjice Prvog svetskog rata. Konceptualno osmišljena u tri tematske etape – Plakat u svetu, Srbija na plakatu i Plakat u Srbiji – sa brojnim subjektivizovanim motivskim obrascima. U Plakat u svetu – plakatne kampanje pojedinih država, sa sedam motivskih korpusa, od kojih bi autori izložbe prvih šest nazvali „poslovnim slučajevima“ – regrutacija, protivnik, zajam, štednja, dobročinstvo, „reklame“ – dok bi sedma bila najčešće korišćeni simboli. Ova vrsta komunikacije bila je neophodna zbog osnovnih osobina plakata – jednostavnost, pragmatičnost, tendencioznost, jezgrovitost. Otuda francuski vojnik koji davi orla (simbol Nemačke) može značiti samo jedno – smrt protivniku.

Vremenom, plakate izrađuju poznati umetnici i oni postaju umetnost za sebe koja duboko zadire u svoju savremenost – i usmerava je.

Iz ovog tematskog korpusa (koji obuhvata i raspisivanje ratnog zajma, ulogu žene u ratu, aktivnost Crvenog krsta, štednju u ratnim uslovima, pomoć vojnicima na frontu, upotrebu dece u ratnom oglašavanju) izdvojićemo najpoznatiji – plakat sa uperenim prstom lorda Kičenera, poznatog engleskog vojskovođe I want you for U.S. Army: nearest recruiting station – a ova izložba nas uči da je u pitanju imitacija – 5. septembra 1914. pojavio se ovaj vojskovođa na naslovnoj strani nedeljnika London Opinions, a autor plakata Alfred Liti samo je „prepravio“ naslovnicu u masovni mamac za regrutaciju – samo za jedan dan prijavilo se u vojsku čak 33.203 dobrovoljaca. Kod ovakvih plakata, koji su masovno korišćeni u svim zemljama, nameće se pitanje – gde prestaje sugestivnost i počinje prinuda Jasno je da ovo zavisi i od zamaha rata – od naredbe do molbe, od humora u prvim godinama do mnogo patosa i emocionalnih „okidača“ u kasnijem periodu (Who is absent? Is it you?; Gee!! i wish I were a man, I’d join the Navy; Be a man to do it – United States Navy recruiting station; Daddy, what did you do in the great war?).

Zanimljivo bi bilo i prokomentarisati nacionalne osobenosti plakata. S jedne strane, nemački plakati su izrazito militantni, sa agresivnošću koja ide do morbidnosti – a uglavnom su koncentrisani na širenje predrasuda na nacionalnom nivou, stigmatizovanje omraženih naroda, i ratni zajam, jer je vojska sama po sebi dovoljno jaka. S druge strane, npr. britanski plakati uglavnom pokazuju ljude u situacijama , i pretenduju na status moralnog normativa, uz neki sentimentalni herojski militarizam. U kontekstu toga mogu ukazati na nešto što bih nazvala „naivni advertajzing “ – a što je zapravo tek koren markentiške groznice koja glože današnji svet. Pod ovim mislim na komunikativni puls svakog plakata – a koji je ravnoteža između upečatljive, višebojne animacije koja treba da privuče na prvi pogled, a zatim sledi lapidarna, jasna poruka koja „igra“ na slabe tačke čoveka – moralnost, ponos, građansku dužnost, čast. Ipak, ova „dupla“ jednostavnost uvek je u jednom ključu, te domet njenog uticaja nije enigmatičan, prepreden i podređen manipulaciji čiji izvor moći ne možemo ni da naslutimo – kao što je slučaj sa današnjom medijskom hegemonijom (Lend your five shillings to your country and – crush the germans; Turn your silver into bullets – at the post office; Food will win the war).

Tu smo zaista ponosni da pokazujemo moć medija, moć plakata, moć grafičkog dizajna i poruku koju on nosi, posebno što je to bilo uzrokovano ratnom propagandom i motivacijom velikih masa i velikih nacija, da bi odazvale i ispunile neke svoje ciljeve u tom ratu koji je ostavio velike posledice, kaže direktorka MPU Ljiljana Miletić Abramović.

Kako se Nestle, Burberry, Waterman, i danas poznate robne marke, uklapaju u rat – zapravo, jako snalažljive, prilagodljive i ,pre svega, „žilave“ – ovi tržišni megalomani su možda tada shvatili šta znači osvojiti svet, i putem rata kao vrhunske globalizacije, one počinju borbu koja će ubrzo, sa konstituisanjem potrošačkog društva u svoj njegovoj ortodoksnosti – osvojiti taj isti svet kome su želele da „pomognu“ (Man! It was ma first bottle Nestle’s milk means economy in the home!)

Drugi deo izložbe Srbija na plakatu ukazuje na mnoge akcije prikupljanja ratne pomoći za Srbiju među zemljama saveznicama. Izdvajam plakat Malvine Hofman, poznate američke vajarke i slikarke, koja je 1917. napravila jedan od najpoznatijih – Serbia needs your help. Ona centrira tragičnu poziciju ratnog stradalnika, svojevrsni Krik izbezubljenog malog čoveka kog tlači ratni žrtveni malj – kako bi direktno uticala na američku javnost i fondove za pomoć ugroženima.

Konačno, treći deo izložbe Plakat u Srbiji, ilustrativno prikazuje odnos između srpske adaptacije ovog svetskog medijuma, i njenog učešća u Prvom svetskom ratu – ilustracijama siromašni, svedeni, uglavnom usmereni ka informacijskom planu, naši plakati ne poseduju ni deo one suverene manipulativne matrice kojom vladaju svetski primeri. Uglavnom su u pitanju proglasi koji su štampani na teritoriji Austrougarske i Kraljevine Srbije. Ipak, i oni poseduju određeni nivo sugestivnosti, premda uglavnom jednosmerne i neposredne – u pitanju su zvanične proklamacije, naročito tokom austrougarske okupacije, gde se zahteva mobilizacija, zabranjuje skrivanje oružja, upozorava na zarazne bolesti, pravdaju porazi, preuveličavaju pobede i sl. (Ne ulazi ovde, jer ima zarazna bolest – tifus; Građanstvu grada Kragujevca).

Nužno je ukazati na „intermedijalnost“ ove izložbe – naime, u saradnji sa Digital mind-om i Vitomirom Jevremićem, autori izložbe su aktualizovali medijum sa stogodišnjom istorijom, putem savremenih tehnoloških pronalazaka – veliki ekran u izlogu Muzeja na kome se „mahanjem“ mogu pomerati stranice kataloga izložbe; knjiga utisaka (doprinos agencije Executive Group) koja je digitalna, te posetilac svoje utiske može da postavi u elektronskoj galeriji, i da ih odmah plasira na željenu društvenu mrežu; plakati izloženi u gradu, koji kada se u njih uperi mobilni telefon sa instaliranom odgovarajućom aplikacijom – govore deo priče o izložbi.

Ovaj izrazito digitalni senzibilitet izložbe smatram najvećom njenom prednošću – pre svega, jer je ovo pravi način da se jedan, nekada masovni, a sada arhaični medijum aktivira u novim, socijalnim i tehnološkim uslovima, i pokaže pravu prirodu „oglašivača“ globalizma – koji onda, pred pretnjom rata kao prve uniformizacije ljudskog roda, i danas, u uslovima pohlepnog i jednako univerzalističkog kapitalizma – funkcioniše na jednostavnim postulatima – zataja, prinuda i obmana.

Na kraju, treba pohvaliti prezentaciju reprintova plakata (koji su, i u originalu, reprintovi autorskog crteža). Jasno se teži dokumentarnosti, informativnosti, i paradigmatičnosti izabranog primerka – koji treba da bude istorijski dokument, sa jasnim komunikacijskim mehanizmom, validnom vizuelnom i tekstualnom artikulacijom – i ambicioznog emotivnog registra . U ovome je, mimikrijski, najveštiji vizuelni simbol izložbe – delo Slavimira Stojanovića – plakat koji se uvija i oformljava metak.

Za P.U.L.S.E Nevena Milojević

Tekstovi o istoriji na portalu P.U.L.S.E

  Društvo, izložba, Mediji, Nevena Milojević, Psihologija, rat