Nedavno sam se obreo na sred trga Slavija, beznadežno zaglavljen u saobraćajnom kolapsu koji su izazvali tramvaji i trolejbusi, razbacani okolo, kako ih je gde zatekla “smrt”: nagli nestanak struje. Psovke vozača koji su se u nesakrivenoj agresiji provlačili kroz minimum prostora, i bezobrazluk pešaka koji su išli svojim putem ne jebavši gužvu, agoniju šofera i nagomilana vozila, presekao sam neobičnom mišlju: “Jebote, a šta bi tek bilo da Švaba ne napravi kružni tok?”

Da, spreman sam u svakom trenutku na opkladu da 99 odsto onih koji prolaze Slavijom, bilo da su pešaci, vozači ili putnici u gradskom prevozu, nemaju nikakvu ideju kada je Slavija postala to – kružni tok u koji se sliva sav saobraćaj gradskog centra i velikog dela predgrađa. Odnosno, da niko od njih neće znati da je pre kružnog toka na tom mestu bilo ukrštanje čak osam ulica koje su se pod raznim uglovima tu susretale, bez ikakve regulacije. Tek tako, jednostavno, dolazile do zaravni ispod “Englezovca” i dalje slivale Nemanjinom sa Vračara ka železničkoj stanici.

I tako sve do 1942.

U jesen 1942. godine, kvislinška Uprava Grada Beograda, domaća lokalna administracija pod nacističkom komandom, dobila je zadatak da prema nacrtima iz Rajha izvede masivne građevinske radove i na Slaviji napravi regulisani kružni tok. Ovaj isti kojim se danas krećemo. Rečeno – učinjeno: predvođena izvesnim inženjerom Maksimovićem, gradska vlast počinje da “arbajtuje”. Dok se nad zemljom radilo na usklađivanju ulica i saobraćaja, pod zemljom je izveden veliki kanalizacioni kolektor kojim su otpadne, ali i podzemne vode Vračara i Zvezdare sprovedene niz Nemanjinu – ispod nje – sve do Save. Izliv tog kolektora je bio, i još uvek je sa svim što svakodnevno odnosi, tamo gde je danas Savska Promenada. Masovna veličina tog kolektora jedna je od stvari zbog kojih danas nije moguće realizovati briljantnu ideju beogradskih vlasti iz naše epohe o podzemnim pešačkim prolazima okolo čitave Slavije. Ne može, “Švaba” je stavio mamutske cevi koje niti vredi pomerati, niti sklanjati. Pa će pešaci i dalje da zaustavljaju saobraćaj idući u istim nivou sa automobilima, trolama, tramvajima i zglobnim “trieskecom”.

Da bi “Nova Evropa”, kako su nacisti zvali svoju viziju potlačenog i eksploatisanog kontinenta, dobila “lepše” lice u očima prestravljenih Beograđana, istraumiranih brutalnim bombardovanjem 6. aprila 1941. u prestonici demolirane Kraljevine Jugoslavije, okupator počinje opsežnu građevinsku akciju iste te godine. Namera je bila da se ukloni što više ostataka uništenih zgrada, popravi ono što je moglo da se popravi i čak zida nešto novo.

Primer koji je trebalo da posluži kao najupečatljiviji bio je soliter na ćošku “dva kralja”, ulica Kralja Milutina i Kralja Milana, onaj isti u kome je danas knjižara u lokalu, a sa strane Slavije nalepljeni neki lokali tokom tranzicionih 2000-ih. Relativno oronule fasade, ali u dobrom opštem stanju, ova zgrada i danas dominira perspektivom od Slavije ka Terazijama sa desne strane, ne govoreći ništa o momentu u kom je nastala, niti o ideji koju je trebalo da predstavlja. Ostaje za beogradsku istoriju fusnota da je reč o jednoj od prvih modernih stambenih višespratnica u centru čiji svedeni tehnički stil može da tek vanredno upućenom posmatraču otkrije epohu nacističke okupacije u Drugom svetskom ratu i arhitektonsku ideju nacional-socijalizma u kojoj je nastala, dok hiljade svakodnevnih prolaznika nemaju nikakvu svest o tome.

O istoriji nemačkog graditeljskog “duha” u pregaženoj zemlji gde je dve i po godine važilo pravilo o sto streljanih Srba za svakog nemačkog vojnika kog bi ubili domaći pobunjenici, zanimljivo svedoči još nekoliko živih primera, od kojih se bar dva nikako ne dovode u javnoj percepciji u tu prizmu: današnji Stari dvor, sedište beogradske gradske vlasti, u ulici Kralja Milana, i zgrada današnje opštine Savski venac. Stari dvor je kao simbol srpskog verolomnog, i prema Nemcima posebno neprijateljskog, duha bio gađan već u prvom talasu 6. aprila i dobrano porušen. Nemački vojnici su po dolasku u Beograd posebno voleli da se fotografišu kraj tog uništenog simbola zlih Srba, pišući posprdno na poleđini tih svojih uspomena iz Beograda da nema više zamka čika Pere (kralj Petar I Karađorđević, suveren kraljevine Srbije sa kojim su ratovali 1914-1918). Nacistički represivni aparat, Gestapo i SS, prve grupe uhapšenih beogradskih Jevreja dovodio je upravo da rasčišćavaju tu ruševinu, da bi ubrzo nepoznate građevinske firme krenule u potpunu rekonstrukciju dvora. Nisu došli do kraja jer se na jednoj jedinoj fotografiji grupe partizana NOVJ koja 21. oktobra 1944, tik po oslobođenju grada, prolazi kraj dvora vidi da sve nije bilo gotovo. Ali se, isto tako, vidi i da je skoro sve bilo završeno, do kupole, maltene ovako kako je danas.

Današnja opština Savski venac u ulici Kneza Miloša 69, pored zgrade kanadske ambasade, deluje kao obična neugledna petospratnica negde iz 1960-ih da na njenoj fasadi nema tragova minobacačkih mina iz oktobra 1944. Sazidana 1940. godine kao ekskluzivna premoderna zgrada u kojoj je postojalo deset stanova sa najskupljom rentom u tadašnjem Beogradu, i gde je u foajeu – tamo gde su danas šalteri za izdavanje raznih opštinskih papira – bila prva luksuzna in door fontana, nije poživela u toj ulozi. Odmah po okupaciji u nju se useljava Organizacija TOT, svojevrsna nacistička Direkcija za gradsko građevinsko zemljište ili Agencija za razvoj, koja je komandovala privrednom eksploatacijom rudnih i prirodnih bogatstava okupiranih oblasti čitavog Balkana (u Srbiji, Makedoniji i Grčkoj), kao i izgradnjom saobraćajne mreže za potrebe Vermahta i njegovih ratnih napora. Bunkeri, pruge, putevi, nasipi, obaloutvrde, mostovi, itd.

Organizacija TOT je rado i široko koristila robovsku radnu snagu, ratne zarobljenike, taoce, zatvorenike i prinudne radnike, kako bi sprovela zacrtane ciljeve i nemačku ratnu industriju i čitavu ratnu mašinu na svim frontovima snabdela onim za čime su bile gladne: sirovinama. Današnji raspored kancelarija u zgradi opštine nastao je u to vreme pregrađivanjem velikih stanova i u skoro nepromenjenom obliku postoji i danas. Malo ko od posetilaca opštine dok tumara od jedne do druge službe ima ideju ko je i zašto tako strukturisao taj prostor.

TOT-ovci su iz tih kancelarija mogli da gledaju obalu Save, i preko nje, ka “bratskoj” Pavelićevoj NDH na suprotnoj obali, gde je dominirao veliki aerodrom na današnjem, gle čuda, Erport Sitiju, ali i ka logoru Sajmište čiji ubilački pogoni nisu stali sve do kraja septembra 1944. kada su Rusi, odnosno, sovjetska Crvena armija, već bili kod Stalaća. Veza između dve savske obale prekinuta je kada je jedan revnosni oficir vojske Kraljevine Jugoslavije u noći 11. aprila 1941. minirao i porušio veličanstveni most Kralja Aleksandra (danas je na njegovim stubovima most u Brankovoj ulici).

Nemci su odmah po zauzimanju grada napravili dva improvizovana pontonska “bogaza” da bi u proleće 1942. započeli izgradnju pravog mosta. Most je završen iste godine i da je bilo po nemačkim planovima bio bi srušen ujutru 20. oktobra 1944. da hrabri učitelj iz Karađorđeve ulice, Miladin Zarić, nije izleteo u kišu metaka i pred nosom im isekao kablove za detoniranje podmetnutog eksploziva. Most je preživeo i danas služi kao glavna tramvajska veza i pomoćna saobraćajna između starog i novog dela Beograda. Kvalitet sa kojim je izgrađen pokazao se tokom proteklih decenija kada su vršene tek manje popravke, uglavnom kozmetičke, jer za većim nije bilo potrebe.

Nemački čelik i beton odolevaju tramvajima, automobilima, autobusima i svemu ostalom. Jedino što danas više ne nosi originalno ime – Prinz Eugen brucke – koji su mu dali originalni neimari. Doduše, ne nosi ni neko drugo ime, most stoji i odoleva vremenu i stresu bez ikakvog imena. Nijedna domaća vlast, od 1945. do danas, nije se potrudila da mu da zvaničan naziv. Narod ga je zvao nemački most, pa posle tramvajski, pa Savski… Predlog da dobije ime most Miladina Zarića, po hrabrom uči koji ga je sačuvao za nas danas i ovde – nije prošao, zlovoljom nekog nepoznatog birokrate.

S obzirom na važnost Save kao plovnog puta za nemački ratni napor, okupator je tokom 1942. izveo i masovne radove na izgradnji obaloutvrda na reci, tik uz most. Ta obaloutvrda stoji postojano i danas, samo što više uz sebe ne drži vezane šlepove Vermahta već nosi terase Savske Promenade u čijem zaleđu sada niče Beograd na vodi. I pomenuti kolektor sa Slavije izliva se u reku na tom mestu jer je bio deo istih građevinskih zahvata.

Najmanje je danas poznato da nekada popularni “Pionirski grad”, bivši dečiji centar u šumama Košutnjaka, izgled alpskih kućica raspršenih po proplancima, ne duguje posleratnoj viziji arhitekte Ratka Tatića koji je razvio taj prostor, već PVO jedinici Luftvafe koja je tu bila raspoređena 1943. godine. Protivavionci nisu samo svoje sedište upodobili da liči na rodni kraj i da im leči nostalgiju bavarskim prozorima i tipičnim krovnim vencima, već su i čitavu okolinu ispunili brojnim bunkerima koji i danas stoje zatravljeni. Pioniri su se posle rata igrali u kućicama, a da niko nije postavljao previše pitanja odakle duh nemačkih Alpa na balkanskom Košutnjaku. U zabravljene bunkere nisu ulazili, ostavljajući ih da lagano trunu sve dok ih u našoj aktuelnoj razvojnoj dekadi povremeno ne bi otkopao bager na gradilišptu nekog supermarketa.

Bane Gajić

Vice

Tekstovi o arhitekturi na portalu P.U.L.S.E

Tekstovi o istoriji na portalu P.U.L.S.E