Zašto se ubio Štefan Cvajg? Malo je književničkih karijera koje bi se po uspješnosti mogle uporediti sa karijerom Štefana Cvajga (Stefan Zweig). Veliki austrijski pisac, čija se djela i danas rado čitaju, imao je karijeru koja nije poznavala drugu putanju osim uzlazne. Spoj blistavog talenta i sretnih okolnosti stvorio je autora koji će na svom vrhuncu, između 1920. i 1940., važiti za jednog od najpoznatijih, najprevođenijih, najčitanijih na svijetu.

Priču o svom odrastanju, književnim počecima i vrhuncima, kao i potpunom krahu svijeta iz kog je potekao, ispričao je u autobiografskom djelu Jučerašnji svijet, knjizi divnog početka i tužnog kraja.

Rođen u imućnoj jevreskoj familiji u Beču, Cvajg odrasta u izrazito povoljnom ambijentu, u centru velikog carstva gdje se sabralo veliko bogatstvo, pa pored svega cvjeta i kultura. Družeći se po bečkim teatrima i kafanama sa piscima, glumcima, prevodiocima, slikarima, profesorima i sličnim ljudima, rano se posvećuje pisanju i rano privlači pažnju kao posebni talent.

Pisac romansiranih biografija

Kako je to tražiti izdavača ovaj mladi pisac nikada nije uspio saznati, jer od devetnaeste godine izdavači su tražili njega. Pored njih, tražili su ga i pozorišni reditelji, operski kompozitori, urednici časopisa i novina, tako da je još kao student postao slavan u svom gradu, što će biti odskočna daska za Cvajgovu svjetsku slavu. Pisao je novele, dramske komade, operna libreta, eseje, reportaže i romansirane biografije, ističući se kao majstor u svakoj od ovih formi.

Velemajstorstvo je pokazao u romansiranim biografijama, koje su došle nešto kasnije, kad je pisac već sazrio. Način na koji je Cvajg predstavio dvadesetak historijskih ličnosti ostao je nenadmašan, bez suvišnih i nebitnih podataka, a uz detaljno opisivanje epizoda po kojima su se pomenute ličnosti izdvojile iz svijeta bezimenih u poznate pojedince. Na taj način nastale su knjige tako zanimljive, lijepe i jasne, da su ih voljeli doslovno svi slojevi stanovništva, od najnižih do najviših, od prostih radnika do slavnih diktatora, koji su se nadali da bi vješti pisac mogao i od njih napraviti kakvu veličanstvenu knjigu, svijet da joj se divi.

Naravno, kao ozbiljan pisac, Cvajg nije romansirao nijednog grandioznog zlikovca svog vremena, a ono par desetaka stranica što ih je posvetio Hitleru u svojoj autobiografiji führeru služi samo na sramotu, nikako na čast. Da se osveti, Hitler je spalio Cvajgovu kuću u Salcburgu, zajedno s njom i zbirku rukopisa u Cvajgovom vlasništvu, koja je važila za jednu od najboljih u Evropi – Betoven, Dostojevski, Balzak, Hendl, Klajst, Mocart, Stendal, neka su od imena koja su je sačinjavala.

Progon Jevreja

Spaljeni dom i zbirka manuskripta samo su djelić zla što ga je čuveni pisac doživio od fašističkog režima. Istina, u poređenju sa stradanjima manje poznatih Jevreja, Cvajg je prošao k’o bubreg u loju, ali opet, svakom je njegova patnja najteža, a na kraju krajeva i on je svoju platio glavom.

Sredinom tridesetih godina Hitler dolazi na vlast i ubrzo pokreće progon svih koji se ne uklapaju u njegovu bajku za odrasle o arijevskoj rasi, posebno Jevreja, od kojih se najviše toga ima za opljačkati. Bježeći pred Hitlerom, Cvajg emigrira u Englesku, živi u njoj do 1940. i saznanja da se njegovo ime nalazi u Hitlerovoj tzv. crnoj knjizi, koja je predstavljala spisak ljudi za odstrel. Ta vijest potjerala je čuvenog pisca da bježi dalje, preko Atlantika. Par mjeseci živi u Sjevernoj, da bi se najzad skrasio u Južnoj Americi, u gradu Petropolisu, koji je njemačka kolonija u Brazilu, gdje i danas ima Casa Stefan Zweig.

U toj kući, sa suprugom Lotom, Štefan Cvajg izvršio je samoubistvo trovanjem. Umrli su zajedno s rukom u ruci, a dan prije toga je završio sa redigovanjem rukopisa Jučerašnjeg svijeta, knjige koja se može čitati i kao skup razloga zbog kojih se jedan tako uspješan i cijenjen  čovjek odlučio ubiti.

U pokušaju da ih sve odjednom izrazim, reći ću da se Štefan Cvajg ubio zato što mu se doslovno raspao svijet. Baš kao njegov uzor Erazmo Roterdamski, Cvajg je bio svjesni Europejac, čovjek koji je u razlikama između pojedinih naroda vidio samo mnoštvo pozitivnih izraza jednog te istog humaniteta. Činjenica da se jučerašnji slobodni svijet, po kom je hodao bez straha, pretvorio u mrežu iscjepkanih teritorija na čijim te granicama dočekuje policija, kojoj moraš pokazivati pasoš kao da si nešto skrivio, za Cvajga je bila previše. Dokument sa fotografijom mu se čini posebno sramotnim, jer u vrijeme njegove mladosti počast da te fotkaju anfas bila je rezervisana samo za kriminalce.

Nažalost, požurio je da se rastane od svijeta u jeku divljaštva Drugog svjetskog rata, ne dočekavši da mu vidi kraj i doživi ako ništa satisfakciju da je isti okončao kapitulacijom njegovog palikuće i tvorca najveće svjetske katastrofe u kategoriji ratovi. Popio je otrov radije nego da gleda taj jad i bijedu, koji je do kraja odnio šezdesetak miliona ljudskih života.

Proces stvaranja unije

Iz današnje perspektive znamo da su Cvajgova strahovanja u pogledu budućnosti Evrope bila pretjerana. Još od pedesetih godina prošlog stoljeća  pametniji dio Starog kontinenta započeo je proces stvaranja unije koja je do danas zahvatila skoro sve evropske države.

Ipak, nije se sasvim prevario u svojim crnim prognozama. Zahvaljujući Bosni i Hercegovini, koja već četvrt stoljeća s uspjehom njeguje kulturološke tekovine s kojima se obrukao Hitler, u današnjoj Evropi zaista postoji zemlja čijim nespokojnim građanima konstantno iznad glave visi rat, taj surovi kralj svih ljudskih nesreća, poznat po tome što narodima donosi strašnu štetu neovisno o tome jesu li na strani pobjednika ili gubitnika.