“Žudnja” – Sara Kejn

Sara Kejn je dramaturg iz Velike Britanije, rođena 3. februara 1971, a preminula 20. februara 1999. godine, u 28 godini života. Njen stvaralački opus, mada ne bogat po sadržaju, uslovljen spisateljičinom preranom smrću, baziran je na obrađivanju teme ljubavi sa jedne, ali i nasilja sa druge strane. Tako njena djela obiluju motivima koji se vezuju za seksualne želje, ljubav, bol, patnju, smrt, silovanje, mučenje. Ekstremne i nasilničke scene koje često opisuje u svom radu, prožete su kako fizičkom, tako i psihičkom patnjom, a njeno stvaralaštvo nerijetko je identifikovano kao ekspresionističko pozorište, bazirano na drami koja je distancirana od strandardnih konvencija i dramskih pravila.

Rođena je u Brentwood, Essex, a odrasla u evanđelijskoj porodici, pa je u toku adolescencije bila posvećena hrišćanskoj vjeri. Kasnije, međutim, odustaje od tih ubjeđenja. Nakon pohađanja Shenfield gimnaziju, studirala je dramu na Univerzitetu u Bristolu, dok je magistarske studije pohađala na Univerzitetu u Birminghamu, na čelu sa dramaturgom Davidom Edgarom. U toku cijelog života, borila se sa teškom depresijom, a dva puta je primana u bolnicu Maudsley u Londonu. Kejn je umrla 1999. godine, kada je, dva dana nakon što je uzela preveliku dozu lijekova, izvršila samoubistvo vješanjem, u toaletu u londonskoj King Collegeu bolnici. Cjelokupni opus autorke sastoji se od pet predstava, jednog kratkog filma i dva novinska članka koja su izašla u časopisu The Guardian.

Njena drama “Žudnja” prvi put je igrana u pozorištu Traverse u Edinburghu 1998. godine. Prvi od mnogih kurioziteta koji se vezuju za ovo djelo proizilazi iz činjenice da ga je autorka predstavila pod pseudonimom “Marie Kelvedon”, želeći na taj način da zavara trag sopstvenog prisustva u djelu koje je stvorila, omogućavajući publici da se dramskom tekstu i izvedbi posvete otvorenog duha[1].

Drama je pisana u jednom činu, sa pauzama i periodima šutnje koji očigledno podrazumijevaju stalno prisustvo glumaca na sceni. Likovi nijesu definisani polom ili imenom (autorka pravi razliku između njih na način što ih predstavlja kao četiri slova abecede), a radnja, scenografija, kao i vremenski okvir dešavanja radnje nijesu uslovljeni autorkinim priloženim tekstom. Sa druge strane, konotacija priče na koju se skreće pažnja daje mogućnost naslućivanja pola likova koji govore, iako je ovakva pretpostavka nerijetko subjektivna, pa se vjeruje da zavisi od pogleda i doživljaja čitaoca.

Tako autorka, ne navodeći ko su oni koji govore, omogućava da čitalac sam, prožet svojom unutrašnjom potrebom prepoznavanja onoga što želi da čuje, a što će vezivati za sopstveno iskustvo, čitajući dijalog, ali i duge monologe, osmišljava način na koji su oni izgovoreni, te daje pojavne osobine onima koji govore. Sa druge strane, ovakav pristup u prikazu teksta uslovljava i činjenicu da se akcenat stavlja na samu njegovu suštini, ne na ono pojavno, definisnao kroz izgled glumca, scenografiju ili način osmišljavanja scene. Drama može biti postavljena u bio kom ambijentu, a glumci mogu da budu prisutni, a i ne moraju. Jedino što je od značaja je da čitaju tekst abedecno razlikovanih likova, koji je i suština stvaralačkog opusa autorke.

Čak i radnja, sa izuzetkom evidentnog ponavljanja istih motiva smrti, silovanja, ljubavne žudnje i patnje, nije difinisana jasnim dramskim linearnim pravilima, te se ista nerijetko ne može naslutiti na osnovu samog monologa i dijaloga likova. Sve navedeno upućuje na otklon od tradicionalnih principa pisanja i koncipiranja drame, svojstvenih postdramskom pozorištu, čiji je reprezent upravo Kejn.

Ono što ipak čini da cjelokupna drama biva predstavljena kao jedinstvena cjelina je stalno ponavljanje motiva smrti, usamljenosti i patnje. Djelo je koncipirano na način da ukazuje na autorkino razočarenje u ljubav, njenu otuđenost i samoću. Apsurdno ponavljanje sličnih ili istih misli, uvođenje koncepcijski nelogičnih rečenica (“Neko je umro ko nije mrtav.“; “Kada ustanem pomislim kako mi je menstruacija tek počela, ili pre da nije ni prestala zato što se upravo završila pre tri dana.“), naglašava apstraktnu notu koja ukazuje na buđenje onog nesvjesnog, sakrivenog, što je kao takvo sastavni dio i autora koji stvara, ali i čitaoca koji doživljava predmetno djelo.

Ipak, njegova suština vidljiva je u kratkim ali ekspresivnim monolozima, koji se na neki način koncepcijski odvajaju od samog toka drame, ali u isto vrijeme istoj daju tematiku i čine njen sastavni dio, prožet iskrenim i istinskim iskustvom onoga koji piše, a koje se kao takvo savršeno „prima“ na onoga koji čita, poistovjećujući se možda ne uvijek sa radnjom, ali svakako da sa tonom i melahnholijom djela, prožetog patnjom, sjetom. Tako autorka kroz isti dramski tekst, ukazuje na različite aspekte patnje, prožete motivom žudnje za ljubavlju, koja može biti konicpirana na različite načine, kao žudnja za onim koga volimo, bilo da se radi o ljubavniku, djetetu, umrlom članu porodice. Ona se kao takva manifestuje kroz njen najizopačeniji vid, pojam silovanja, pedofilije, koji se prožima kroz cijeli tekst, naglašavajući mračne i “neromantične” strane seksa, predstavljene kroz, pored silovanja, menstuaciju i abortus.

Ono što se izdvaja kao specifikum je stalan utisak o nemogućnosti uticaja na sudbinu, prirodu, ili bilo koji „spoljni“ element bivstvovanja koji prožima život. Sve likove muče teme kakve su silovanje, incest, anoreksija, mentalna oboljenja, a tema ljubavnog bola je sveprisutna. Uprkos svemu navedenom, tračak nade, vidljiv u savršenom monologu kojim se na jednostavan, opipljiv i nadasve svakodnevan i prost način opisuje ljubav prema drugom biću, prožima, a moguće i čini glavni motiv teksta. Tako Kejn između ostalog kaže “ …i da lutam kroz grad misleći kako je prazan bez tebe i da želim šta ti želiš i da želim i mislim da gubim sebe ali znam da sam siguran uz tebe i kažem ti najgore o sebi i pokušavam da ti dam najbolje od sebe jer ne zaslužuješ ništa manje i odgovaram na tvoja pitanja kad radije ne bih i govorim ti istinu kad stvarno to ne bih i pokušavam da budem iskren jer znam da ti to voliš i mislim da je sve gotovo ali te se držim još deset minuta pre nego što me izbaciš iz svog života…“

Navedeni, ali i ostali djelovi ovog dijela drame, iako sa nesumljivom jačinom, dovode u sumnju samog čitaoca koji, probuđen onim sa čim se susreo, i dalje nije siguran da li su navedene riječi izraz čežnje i želje koja neće biti ostvarena, ili su ipak proizvod stvarne i opipljive ljubavi, sa sveopšte pozitivnom konotacijom u samom tekstu koji se čita. Navedeno motiviše da se čitalac vrati na početak, pokušavajući ponovo da doživi suštinu teksta koji mu je prezentovan. Nakon sagledavanja seksualnog opredjeljenja autorke, konotacija monologa dobija novu ravan, ukoliko se zamisli da isti izgovara jedna žena, koja ga upućuje nekoj drugoj. Navedeno, zajedno sa samom koncepcijom autora žene koji stvara u drugoj polovini XX vijeka, te iz ženskog ugla sagledava modernu temu beznađa ljubavi, daje posebnu ravan i notu tekstu, čija surovost, ali i jednostavnost u upotrebi riječi i izraza, ne ostavlja čitaoca ravnodušnim.

Navedeni monolog je produbljen kroz govor još jednog lika, koji se čuje u pozadini, a čije stalno ponavljanje riječi sa surovim značenjem naglašava sami tekst (“ovo mora da prestane”), uvodeći pri tom notu ludila koja se vezuje za, sa druge strane, romatičan pristup takozvanog “A”, govornika teksta ljubavi i pažnje.

Pored navedenog, i možda najupečatljivijeg dijela teksta, kroz monolog likova uvode se i drugačije teme, koje kroz par rečenica koje su izrečene čine samostalnu i zatvorenu cjelinu, sposobnu da kao takva bivstvuje i uvodi novu temu za razmišlajnje, koja daje posebnu notu djelu, iako nije u potpunosti podudarna sa cjelokupnom temom koja se obrađuje. Tako Kejn kaže ”Mala devojčica postaje sve više paralizovana sve češćim divljim svađama njenih roditelja. Ponekad bi provela sate stojeći potpuno mirno u toaletu, jednostavno zato što se tamo zadesila kada je svađa počela. Konačno, u trenutcima smirenosti, uzimala bi boce mleka iz frižidera ili sa praga i ostavljala bi ih na mestima gde bi kasnije mogla da bude zaglavljena. Njeni roditelji nisu nikako mogli da razumeju zašto su pronalazili boce uskislog mleka u svakoj sobi u kući.“ Navedeno podjeća na otuđenost porodica, bol iz djetinjstva, te refleskiju posmatranja bračnog života roditelja kroz svoj kasniji, sopstveni, koji se u ranoj fazi suočen sa onim negativnim u ljubavi, opet suočava sa sličnim traumama koje ovaj put doživlja lično, kao sudionik, ne dijete posmatrač.

Kejn kroz dramu pokušava da naglasi i suštinu balansa bića i bivstvovanja, uzimajući koncentrični krug kao savršeno izbalansirani oblik, čija se veličina i značaj opet promatra kroz njegovu negaciju, nepostojanje, rušenja onoga što on jeste. Tako kaže: “Krug je jedini geometrijski oblik definisan svojim centrom. Ne kao s kokoškama i jajima, centar je došao prvi, a zatim obim. Zemlja, po definiciji, ima centar. I samo budala koja to zna može da ode gde želi, znajući da će ga centar držati i zaustaviti da ne odleti u orbitu. Ali kada se tvoj osećaj za centar pomeri, dođe mahnito na površinu, ravnoteže više nema. Ravnoteže više nema. Ravnoteže dušo moja više nema.“ Priloženi tekst kao da u nekoliko rečenica sumira cilj emocionalnosti koja se pokušava pretočiti kroz dramu. Gubitak ravnoteže, izazvan ljubavnom žudnjom, nelagodnošću, usamljenošću, sagledavanjem mračne strane onoga što je osnov života, i njegova pokretačka snaga, izvjestan je kod naših likova, obilježenih slovom, koje može biti „ja“ ili „ti“, svako od nas.

Navedeno uvodi poseban pesimizam, prožet kroz cijeli tok drame, koncipiran na naglašavanju onog najtežeg, najmračnijeg, a što su ipak „smislili“ ljudi, čime se bave, što realizuju. Ovakav pristup svojstven je Kejn ne samo u ovom, nego i u drugim djelima. Njen dopisnos kulturi stoga je možda i veći, kroz stavljanje akcenta na ono nagonsko, nasilničko, koje nas sve muči, a iz čega izlaska, barem u ovom zemaljskom, nema.

Završetak drame uvodi neobičan motiv smrti, definisan kao “put ka svjetlosti”, koji sa one strane nas koji smo “u životu” u stvari proglašava mrtvima. Kao i sama autorka, publika koja čita tekst nalazi iskupljenje i slobodu iz žudnje, patnje, nemoći upravo kroz sosptvenu smrt, koja kroz ulazak u nepoznati svijet, prožet nadom u postojanje nečega što je bolje i prijemčivije, upravo nudi slobodu i otkrovenje onoga koji joj prilazi. Iako prožet negativnom temom, mračan i jasan u svojoj poruci i koncepciji, završetak drame uvodi određeni pozitivni element, nađen upravo u onom konačnom i nepoznatom, a koje nas sve čeka.

Navedeno ne može a da ne podsjeti na kraj koji je doživjela sama autorka, čija je životna priča okončana upravo iz razloga vjere u nepostojanje jasnoće i sreće u ovom zemaljskom. Brisanje granica između jednog i drugog svakako uvodi strah, cijeneći da nam je ono drugo nepoznato, pa ga samo kroz umjetničku formu, živeći svakodnevno svoje živote, možemo predstaviti kao nadanje u “bolje sjutra”, sa kojim se nijesmo susreli, ali smo dovoljno zreli, ili možda očajni, da ga nazovemo boljim i prijemčivijim. Taj rizik, na koji ukazuje, i koji je u sopstvenom životu podnijela Kejn, postaje temom djela, kroz upravo ovaj njegov segment.

Za P.U.L.S.E Jelena Žarić

Tekstovi o književnosti na portalu P.U.L.S.E

Litaratura: