Avganistan i Srbija

Da li su bespuća otvorenog društva u stvari veća od bespuća Hindukuša i Dinarida?

Desetak dana pre dramatičnog epiloga američke okupacije Avganistana uz redovno izdanje Nedeljnika, kao deo kolekcije o ličnostima novije srpske istorije koje su nas proslavile i odredile, izašla je knjiga Veljka Lalića „Zoran Đinđić i nedovršena država“. Inspiraciju za ovakav naslov glavni urednik Nedeljnika nije mogao da dobije nigde drugo do u naslovu poznate Đinđićeve studije „Jugoslavija kao nedovršena država“, koju je Književna zajednica Novog Sada publikovala 1988. godine. Još iz naslova popularnog Nedeljnikovog izdanja jasno je da Lalić kao na nedovršenu državu aludira na savremenu Srbiju, odnosno na istoriju koja se nikad nije desila, „poput Srbije kakvu je zamišljao Zoran Đinđić“.

Asocijacija za paralelu sa aktuelnom avganistanskom peripetijom izvire iz notorne činjenice da je centralna pretpostavka američkih i savezničkih napora u ratu započetom 2001. godine bila „izgradnja Avganistana“ pomoću demokratske, transparentne, pluralističke, avganistanske vlade, čija je kontrola trebalo da bude uspostavljena nad celom zemljom, kako bi avganistanska vojska u jednom trenutku bila u stanju da preuzme odgovornost za bezbednost države na nacionalnom nivou. Kako Kisindžer navodi, „sa upadljivim idealizmom ovi napori su zamišljeni kao potpuno u skladu sa ustavima za izgradnju demokratije slično kao u Nemačkoj i Japanu posle Drugog svetskog rata“.

Posle 20 godina okupacije Avganistana, država kakvu su zamišljali tink tenkovi Stejt departmenta nikada se nije desila, baš kao ni Srbija iz Đinđićeve vizije. Štaviše, epilog američke intervencije u Avganistanu toliko je poražavajući i toliko suprotan prvobitno proklamovanom cilju NATO saveznika da ako se za Srbiju može reći da je nedovršena država po standardima zapadne (neo)liberalne demokratije, onda je Avganistan uzor neuspele države po istim tim principima, uprkos tome što je Avganistanski rat počeo s notom nacionalne jednoglasnosti i međunarodnog konsenzusa.

Ono što paralelu između Srbije kao „nedovršene države“ u zapadnocentričnim umovima i Avganistana, kao neuspele države po merilima ustanova „otvorenog društva“, čini još primamljivijom je upravo to što je poreklo delimičnog neuspeha na jednoj i totalnog fijaska na drugoj strani jednoznačno i staje u jednu reč – KULTURA.

Kultura je kolektivno oblikovanje uma koje se odvija pod uticajem istorijskog iskustva i gena i razlikuje jednu grupu ljudi od druge, pri čemu je (nacionalna) kultura zajednička većini a ne svim ljudima u okviru iste grupe, odnosno nacije. Da li mi onda nedovršenost ili nesupelost jedne države merimo pravim aršinima, odnosno da li je moderna zapadna država, kao rezultat procesa kojim se domen politike postepeno emancipovao od društva i konstituisao se u autonomne političke institucije sa neutralnom birokratijom, univerzalni etalon za razvoj svake zemlje na svetu?

Da li su Srbija iz Đinđićeve vizije ili Avganistan iz američkog okupacionog wishful thinking-a bili u nekoj vrsti kolizije sa istorijskim razvojem, političkim i ekonomskim realijama, koje su u ovim zemljama (i ne samo u njima) oblikovale posebnu političku kulturu, nesvodivu i neuporedivu sa razvojem zapadne države? Neistorično poređenje nerazvijenih zemalja i zemalja okasnelog razvoja sa kolonijalnim silama arogantno potcenjuje uticaj kulturnog nasleđa i voluntaristicki veruje u mogućnost brisanja nejednakosti razvoja prepisanom politickom akcijom, presađivanjem zapadnih institucija i mehaničkim usvajanjem rešenja nastalih kao plod specifičnog razvoja zapadnoevropskih država i državica poslednjih 500 godina.

Čitava paradigma odbacivanja transplantirane države i njenih demokratskih institucija upućuje nas na to da je veleprodajni transfer zapadne države u Velikom Horasanu, na Balkanu, u podsaharskoj Africi ili na Kavkazu u velikoj meri zakazao zbog kulturnih činilaca, kao trajnih ili sporo promenjivih podzemnih struktura “nepokretne istorije”, kako ju je nazivao Brodel. Model moderne zapadnoevropske države, koji je sam rezultat jedinstvenog i neponovljivog istorijskog razvoja i benevolentne geografije, bio je najvećim delom izraz praktičnog prilagođavanja realnosti, a ne nekog jedinstvenog moralnog ili intelektualno superiornog sagledavanja te stvarnosti, te se ne može jednostavno preneti u potpuno drugačije društveno-kulturno okruženje.

Iako su institucije i zamke zapadnog modela države danas postale sveprisutne i sveprožimajuće, one dobijaju potpuno različita značenja i radikalno različito deluju izvan svog izvornog konteksta. Rezultat je da se tako uspostavljen politički sistem, iako formalno podseća na svoje zapadno poreklo, lokalnim uslovima preoblikuje do te mere da se može koristiti u potpuno različite svrhe. Često se veliki elementi izvornog modela odbacuju ili potpuno prestaju da funkcionišu. Transplantirano stanje tako često više nije moderna zapadna država, nego je u najboljem slučaju neki njen hibrid ili čak ni to. Uzmimo najaktuelniji primer Avganistana.

Kad se postavi pitanje zašto su neke zemlje završile sa dobrim institucijama a neke sa lošim, kao najvažniji faktor iza njihovog nastanka navodi se istorijsko trajanje centralizovane vlasti. Duga istorija centralizovane vlasti ne garantuje dobre institucije, ali ih bar dopušta, dok ih kratka istorija čini malo verovatnim.

Avganistan je tradicionalno bio manje država u konvencionalnom smislu nego geografski pojam za jednu oblast, koja nikada nije bila pod konzistentnom upravom bilo kakve jedinstvene i suverene vlasti u bodenovskom smislu tog pojma. U najvećem delu registrovane istorije, avganistanska plemena i verske sekte su bile u međusobnom ratu. Kratko vreme bi se ujedinile radi pružanja otpora invaziji ili radi pokretanja pljačkaških napada na susede. Elite u Kabulu bi preduzimale periodične eksperimente sa parlamentarnom demokratijom, ali izvan prestonice su i dalje vladale stare plemenske navike i odbrana časti kao dominantan običaj. Ujedinjenje Avganistana ili bar nešto najpribližnije tome postigli bi stranci, i to ne namerno, kada bi se plemena i verske sekte ujedinili u pružanju otpora stranom osvajaču. Poznato?

Ono što su okupatorske snage zatekle u Avganistanu na početku 21. veka nije se mnogo razlikovalo od ambijenta na koji je naišao Vinston Čerčil na samom kraju 19. veka. U svom autobiografskom spisu “Moj rani život” (My Early Life), Čerčil u svojstvu potporučnika britanske vojske i ratnog dopisnika sa terena opisuje komplikovane odnose i bellum omnium contra omnes stanje među paštunskim plemenima:

„Usred ovih prizora divljačkog sjaja, živi rasa čiji se kvaliteti izgleda usklađuju sa njenom okolinom. Osim u vreme žetve, kada samoodržanje nalaže privremeno primirje, plemena Paštuna uvek su angažovana u privatnom ili javnom ratu. Svaki čovek je ratnik, političar i teolog. Svaka velika kuća prava je feudalna tvrđava napravljena, istina, samo od gline pečene na suncu, ali sa zidinama, kupolama, puškarnicama, bočnim kulama, pokretnim mostovima, itd. Svako selo ima svoju odbranu. Svaka porodica gaji svoju osvetu; svaki klan, svoju svađu. Brojna plemena i kombinacije plemena imaju svoje račune da se međusobno namire. Ništa se nikada ne zaboravlja, a vrlo mali broj dugova ostaje neplaćen. Za potrebe društvenog života, pored konvencije o vremenu žetve, uspostavljen je i najsloženiji kodeks časti koji se u celini dosledno poštuje. Čovek koji je ga je besprekorno poznavao i posmatrao mogao bi nenaoružan preći s jednog kraja granice na drugi. Najmanji tehnički propust bio bi, međutim, koban.“

Koalicija Amerike i NATO saveznika i prokalmovani ciljevi o stvaranju demokratske centralizovane avganistanske vlade sudarili su sa kaleidoskopom plemesnkih saveza i zapaljivim koktelom osobene gorštačke kulture časti, surovog reljefa i radikalnog islama, koji su Amerikanci prethodno negovali, naoružavali i geopolitički pozicionirali dok im je bio od koristi u borbi protiv svih oblika socijalizma na tom prostoru i, pre svega, Sovjetskog Saveza kao njegovog ideološkog pokrovitelja.

Nijedna politička institucija u istoriji Avgansitana nije pružala takav široko zasnovan presedan za preduzimanje okupacionih „emancipatorskih“ napora i ti su napori najzad morali da dožive svoj epohalni krah. Svako ko misli da je 70-ak hiljada talibana kao kroz sir prošlo Avganistanom i zauzelo Kabul za nekoliko dana bez jake narodne podrške i snažnog antiokupacionog resantimana raširenog u avganistanskom stanovništvu može se podičiti slepom mrljom veličine Hindukuša i slatkom iluzijom da je Avganistan samo otporni izuzetak, te da u nekoj tamo Srbiji narod jedva čeka „da Bajdenova administracija pomogne građanima Srbije u rušenju Vučićeve diktature, pošto sami to ne umemo“.

Prvu analizu stanja jugoslovenske države Zoran Đinđić je skicirao u seriji eseja u „Književnim novinama”, od kojih je nastala njegova najpoznatija knjiga „Jugoslavija kao nedovršena država”. Latinka Perović je ovu knjigu ocenila „kao do danas najznačajnije delo u oblasti političke i ustavne teorije”, kao knjigu u „kojoj je prvi put u Jugoslaviji na teorijski relevantan način afirmisana liberalna misao o pojedincu, društvu i politici“.

Problem s ovom perspektivom, koja primenjena kako na Jugoslaviju, tako i na Srbiju kao rezultat daje dijagnozu „nedovršene države“, je u tome što je neistorično i pogrešno zapadni liberalizam smatrati univerzalnim agensom modernizacije. Štaviše, ako pođemo od aksioma da je modernizacija jednako vesternizacija, onda je Srbija kao „nedovršena država“ u startu bio ne moguć ili verovatan, nego sasvim izvestan i očekivan ishod.

Pojedini vrlo znameniti teoretičari, od kojih je verovatno najpoznatiji Semjuel Hantington, čak su izričito tvrdili da je diktatura, a ne liberalizam i demokratija, neophodan uslov procesa razvoja i modernizacije, jer garantuje neophodnu političku stabilnost i poredak u zemljama sa institucionalno manjkavom mrežom za rešavanje političkih sukoba. Da modernizaciju uspešnije ubrzavaju autoritarni od liberalnih režima, bio je uveren i američki ekonomista Karl Švajnic. On je tvrdio da se liberalno-demokratska tradicija Zapada protivi najvećem broju procesa modernizacije 20. veka, a da je u 19. veku uspešan spoj liberalizma i modernizacije na Zapadu bio rezultat neponovljive i jedinstvene koincidencije specifičnih okolnosti.

To što jedna zemlja nije (u potpunosti) liberalna i demokratska po uzusima zapadne demokratske tradicije ne znači da je felerična ili nedovršena, već da svaka sredina vlastitoj političkoj kulturi prilagođava sredstva modernizacije i plaća različitu, manju ili veću, cenu razvoja.

Suvi voluntarizam pojedinca, zvao se on kralj Aleksandar, Josip Broz, Milošević ili Vučić, sigurno nije elementarni vid autoritarne političke kulture (supsidijarni svakako jeste), kakva postoji u Srbiji i njenoj okolini. Ona je u daleko većoj meri proizvod dugog slaganja geopolitičke i civilizacijske prošlosti Balkana, stalnih ratova, nesigurnosti života i poseda, orijentalizacije vlasti, vazalnog položaja, oslobodilačke ali i rajetinska tradicije, koji su stvorili krute autoritarne obrasce i u kojima je ideja narodnog političkog vođe oduvek imala ključnu integrativnu ulogu. Ta vrsta kolektivnog iskustva koje politici nameće pravila i obrasce, naročito u društvima sa jakim istorijskim sećanjem, sporo se menja i pripada brodelovskim pojmovima dugog trajanja, procesima i strukturama na koje vreme sasvim lagano utiče.

Potpuno isto važi i za obogotvoreni kapitalizam slobodnog tržišta. Uprkos tome što, kako kaže Branko Milanović, prvi put u istoriji jedan ekonomski sistem dominira celim svetom, liberalni kapitalizam nije i ne može biti univerzalni recept za razvoj svake države. Tržišni deregulisani kapitalizam angloameričkog tipa pretpostavlja individualistički mentalitet, odnosno individualističku političku kulturu koja nedostaje u većem delu sveta. Srpsko društvo na balkanskoj kapitalističkoj periferiji, koje prema čuvenim empirijskim istraživanjima nacionalnih kultura holandskog socijalnog psihologa Gerta Hofstedea spada u jedno od najkolektivističkijih društava u svetu i ima jednu od najsnažnijih tendencija za izbegavanjem neizvesnosti (indeks 92 od 100), nije moglo biti izloženo škodljivijem i dugoročno traumatičnijem potezu od dosovske radikalne i nekontrolisane ekonomske liberalizacije na početku 21. veka.

Stoga bi 2021. godine o Srbiji umesto kao „nedovršenoj“ državi još tačnije bilo govoriti kao “nedozvoljenoj” državi, kojoj je unapred bio trasiran put progresa neukorenjen u njenoj političkoj kulturi i kolektivnom iskustvu.

za P.U.L.S.E: Aleksandar Divović

LITERATURA:

Henri Kisindžer, Svetski poredak, Klub plus, Beograd, 2015.

Veljko Lalić, Zoran Đinđić i nedovršena država, Nedeljnik, Beograd, 2021.

Patrick Chabal, Jean Pascal Daloz, Africa Works, James Curey & Indiana University Press , 1999.

Geert Hofstede, Cultures and Organizations, Software of the Mind, McGraw-Hill Education, 2010.

Todor Kuljić, Tito – sociološkoistorijska studija, Gradska narodna biblioteka “Žarko Zrenjanin”, Zrenjanin, 2004.

Winston S. Churchill, My Early Life, Thornton Butterworth, London, 1930, e-book na Project Gutenberg

  Aleksandar Divović, Avganistan, Đinđić, Istorija, Politika, Srbija