Novi jezik evropskog populizma; Zašto „civilizacija“ dolazi na mesto nacije?

Antiimigrantske populističke stranke su poznato lice evropske politike još od 1980-ih, međutim, značajniju ulogu dobile su tek posljednjih godina. U maju, liderka Nacionalnog fronta Francuske, Marine Le Pen je bila ozbiljan kandidat na predsjedničkim izborima; uoči holandskih parlamentarnih izbora, Stranka za slobodu Geerta Wildersa je dugo bila u vođstvu; a, prošle godine, u izborima za predsjednika Austrije, zamalo je pobijedio Norbert Hofer iz Slobodarske stranke sa krajnje desnice. Antiimigrantski populisti su ostvarili veliki napredak u zemljama gdje prethodno nisu uspjevale steći pristalice, a posebno u Njemačkoj i Švedskoj, gdje su stranke Alternativa za Njemačku i Švedske demokrate postigle veliki izborni uspjeh.

Posmatrači redovno karakteriziraju ove stranke kao patriotske, nacionalističke i krajnju desnicu. Ali, iako se ove stranke zaista bore za patriotske i nacionalističke ciljeve i iako je njihova retorika ponekad zaista ekstremna, bilo bi pogrešno jednostavno ih smatrati nasljednicima duge tradicije evorpskog nacionalizma krajnje desnice. Za razliku od Nacističke stranke ili fašističkih stranaka u Evropi između dva svjetska rata, ili malih neonacističkih ili neofašističkih stranaka poslijeratne Evrope, one ne djeluju protiv sistema; one ne odbacuju demokratski ustavni poredak. Nisu čak ni dosljedno desničarske. Za razliku od svog konzervativnog protivnika, Françoisea Fillona, na primjer, Le Pen svoju stranku predstavlja kao „ni desnu, ni lijevu“ i obećava da će braniti radnike od „divljačke globalizacije“.

Umjesto da ih utrpavamo u neodgovarajuće stare kateogrije, trebamo uvidjeti da su mnoge antiimigrantske stranke danas izgradile novi politički diskurs koji bi smo mogli nazvati „civilizacionizmom“. Civilizacionizam su usvojile holandska Stranka za slobodu, Danska narodna stranka, norveška Stranka progresa, finska stranka „Pravi Finci“, Švedske demokrate, francuski Nacionalni front i, u određenoj mjeri, belgijska stranka Vlaams Belang („Flamanski interes“), austrijska Slobodarska stranka i italijanska Sjeverna liga (ali ne i Alternativa za Njemačku, koja je ostala bliska tradicionalnoj nacionalističkoj krajnjoj desnici). Novi civilizacionizam je paradoksalni spoj „identitarnog“ kršćanstva, sekularizma, filosemitizma, islamofobije, pa čak i nekih elemenata liberalizma, kao što su podrška rodnoj jednakosti i pravima homoseksualaca. On pretpostavlja jedan panevropski civilizacijski identitet koji tvrdi da je ugrožen od islama i u sukobu sa islamom, shvaćenim kao odvojenom i tuđinskom civilizacijom. Ovaj novi diskurs je suptilniji od onog eksplicitnog koji koriste ekstremni desničarski pokreti i stranke, ali koji, također, predstavlja ozbiljnu opasnost za liberalnu demokratiju.

Od kršćanstva do kristijanizma

Civilizacijskom populizmu je, još prije deceniju i po, put prokrčio holandski političar Pim Fortuyn. Pomodan, otvoreni homoseksualac, bivši marksistički sociolog, Fortuyn se, u nekoliko mjeseci prije nego što će na njega biti izvršen atentat, preobrazio u zadivljujuće uspješnog političara tako što je rušio tabue i prkosio dosadnom, pomirljivom stilu holandske politike. Fortuyn, naravno, nije prvi koji je dirnuo u tjeskobu naroda zbog imigracije ili prvi koji je imigrante krivio zbog kriminala i nereda u gradovima. Međutim, on jeste uveo novine, tako što je antiimigrantsku (a posebno antimuslimansku) retoriku spojio sa liberalnim stavovima o društvenim problemima, posebno o pravima homoseksualaca. Ponosno se prozvavši „Samuelom Huntingtonom holandske politike“, Fortuyn je prizivao sablast „sukoba civilizacija“ u Evropi, sukoba između onog što je nazivao „judeo-kršćanskom humanističkom kulturom“, koja je liberalna i otvorena, i islamske kulture, koju je žigosao kao nazadnu i represivnu, posebno u pitanjima roda i seksualnosti.

Širom sjeverne i zapadne Evrope, antiimigranstki populisti na sličan način sebe pozicioniraju više kao branitelje judeo-kršćanske evropske civilizacije, nego kao branitelje vlastite nacionalne kulture. Na primjer, iako je Evropa najsekularnija regija na svijetu, sa vrlo malim brojem ljudi koji idu u crkvu, posljednjih godina se populisti sve više okreću kršćanskim temeljima Evrope. Le Pen naglašava „kršćanske korijene“ Francuske, a u Austriji je Hofer na plakate u kampanji stavio riječi „Tako mi Bog pomogao“. Međutim, kršćanstvo kojem se oni obraćaju nije prava religija; to je više oznaka zajedničke kulture i identiteta. Ovo sekularno, kulturizirano kršćanstvo se oštro razlikuje od kršćanstva o kakvom govore u istočnoj Evropi, posebno u Poljskoj, gdje su religijska uvjerenja i praksa i danas snažniji i gdje se nacionalizam i katolicizam čvrsto prepliću.

To kršćanstvo – ili „kristijanizam“, kako ga ja nazivam –, na koje se pozivaju populisti sjeverne i zapadne Evrope, više je pitanje pripadanja nego vjerovanja, način da se odredimo „mi“ u odnosu na „njih“. Ako su „oni“ muslimani, onda „mi“, Evropljani, moramo u nekom smislu biti kršćani. Ali, to ne znači da moramo biti religiozni. Zapravo, trenutna erozija kršćanstva kao religije omogućava da se kršćanstvo istura kao kulturni i civilizacijski identitet, shvaćen u smislu zajedničkih vrijednosti, koje imaju vrlo malo ili uopće nemaju veze sa religijskim učenjem ili obredom.

Istovremeno, dok se pozivaju na kršćanski identitet, civilizacionisti također naglašavaju svoj sekularizam. Međutim, nema protivrječja između kristijanizma populističke desnice i njenog sekularizma, budući da se i jedan i drugi izvode iz njihove preokupiranosti islamom. Ovom novom sekularizmu nisu na meti religijski simboli, argumenti ili praksa općenito; na meti su mu muslimanski simboli, argumenti i praksa. U Francuskoj, na primjer, sekularizam se koristi da se opravdaju zabrana uvođenja jelovnika bez svinjetine u javnim školama, zabrana obrednog klanja životinja bez prethodnog omamljivanja i zabrana halal hrane u javnim institucijama. Populistički sekularizam obrazlaže zašto je potrebno usvojiti ograničenja u odijevanju muslimanki, uključujući zabranu burkinija, koju su neke francuske općine uvele 2016, i zabranu pokrivanja cijelog lica, koju su zakonom uvele Austrija, Belgija i Francuska. Ukratko, civilizacionisti selektivno prihvataju sekularizam kako bi istisnuli islam iz javne sfere dok, istovremeno, isključuju ili delegitimiraju kršćanske argumente za saosjećanje prema migrantima i izbjeglicama.

Dalje prekidajući sa starom evropskom desnicom, koja je generalno bila antisemitska, novi civilizacionisti muče se da naglase svoj filosemitizam i podršku Izraelu. Na primjer, Wilders kaže da on lično voli Izrael i opisuje ga kao „prvu liniju odbrane Zapada od islama“. Za tradicionalnu krajnju desnicu, Jevreji predstavljaju prijetnju entokulturnoj homogenosti nacije. Međutim, danas, kada su napadi muslimana na Jevreje učestali, posebno u Belgiji i Francuskoj, antiimigranstki populisti redefiniraju Jevreje i predstavljaju ih kao primjer žrtava islama. Umjesto da isključuju Jevreje iz nacionalne zajednice, kako je to činila stara desnica, stranke poput Nacionalnog fronta im se udvaraju kao novoj ranjivoj manjini. Obraćajući se francuskim Jevrejima u jednom intervjuu 2014, Le Pen tvrdi da je njena stranka „bez sumnje najbolji štit koji će vas braniti od vašeg pravog neprijatelja, islamskog fundamentalizma.“

Novi populisti su također usvojili retoriku rodne jednakosti. U skandinavskim zemljama i Holandiji, gdje se rodna jednakost definira kao nacionalna vrijednost, usvajanje ove retorike ima nacionalističku dimenziju. Međutim, čak i u manje liberalnim zemljama, kao što je Francuska, populisti krajnje desnice tvrde da rodna jednakost, kao evropska vrijednost, ima korijene u kršćanskoj tradiciji, koju stavljaju nasuprot rodnoj nejednakosti i represiji, za koju tvrde da je svojstvena islamu. Populistička retorika predstavlja muslimansku ženu, na primjer, kao žrtvu tuđinskih kulturnih običaja, kao što su prinudno pokrivanje, ugovoreni brakovi, nasilje u porodici, mnogoženstvo i genitalno sakaćenje, dok za zapadne žene smatraju da su ranjive na seksualne napade muslimana. Ovakav manevar dozvoljava civilizacionistima da svoje suprotstavljanje islamu predstave kao odbranu žena, da Evropu oslobode optužbi te rodnu nejednakost redefiniraju kao isključivo muslimanski problem.

Kad je riječ o prihvatanju prava homoseksualaca, barem izvan Holandije, tu već više oklijevaju. Većina antiimigrantskih populističkih stranaka i dalje promovira tradicionalne modele porodice, a samo norveška Stranka progresa nedvosmisleno podržava homoseksualne brakove. Međutim, ove stranke, ističu da se protive diskriminaciji homoseksualaca i lezbijki, istovremeno dok kritiziraju islam kao homofoban. I Nacionalni front i druge antiimigrantske stranke diskretno nastoje privući podršku glasača homoseksualaca.

Represivna tolerancija

Filosemitizam, propagiranje rodne jednakosti i podrška pravima homoseksualaca se, u civilizacijskom disursu populističke desnice, koriste na upečatljivo sličan način: tako što se naglašava nazadnost islama u odnosu na evropsku modernost i tako što se antiimigrantska desnica predstavlja kao branitelj liberalnih i progresivnih vrijednosti ovog kontinenta. Tu ironiju, da evropsku toleranciju, liberalizam i inkluzivnost populisti slave netolerantno, neliberalno i isključujuće, niko neće shvatiti.

Ipak, selektivno populističko prihvatanje sekularizma i Jevreja, žena i homoseksualaca nije samo retorička strategija; to je i izborna strategija, način na koji populisti dosežu do novih birača i zbog čega ih prihvata glavna struja. Populisti tvrde da sve ove grupe ugrožava – fizički i psihički – takozvana islamizacija zapadnih društava. Oni dalje kažu da stranke glavne struje i kulturna elita ignoriraju ovu opasnost. Dakle, u populističkoj priči, interesima Jevreja, žena i homoseksualaca najbolje služe oni koji se ne boje da govore kako jeste – a to su sâmi populisti. Postoje dokazi da je ova strategija pomogla da antiimigrantski populisti privuku više žena i glasača koji snažno podržavaju prava homoseksualaca.

Ta nova populistička fuzija nekada nesaglasnih struja mišljenja izazov je za vladajuća tumačenja populističke ksenofobije, koju često karakteriziraju kao u suštini nacionalističku. Stranke kao što su Nacionalni front u Francuskoj, holandska Stranka za slobodu i Slobodarska stranka u Austriji su, naravno, nacionalističke. Ali, one nisu samo nacionalističke: one su, istovremeno, civilizacionističke. One najvažnije granice između sebe i drugih povlače duž civilizacijskih linija – između judeo-kršćanskog Zapada i islama – a ne duž državnih granica.

Čime se objašnjava ovo ponovno crtanje granica? S jedne strane, nacionalne razlike se razvodnjavaju tako što se produbljuje evropska integracija i globalizacija. Istovremeno, sve veća prepoznatljivost muslimanske religioznosti u jednom inače nereligijskom okruženju naglašava kontrast između sekulariziranog kršćanstva i islama koji je naizgled otporan na sekularizaciju. I, naravno, populistička zaokupljenost islamom kao tuđinskom i prijetećom civilizacijom dobila je dodatni pogon iz spektakularnih napada koji su posljednjih godina u ime islama počinjeni u nizu evropskih prijestonica, a koji su imali snažan odjek.

Uspon civilizacijskog populizma je priča nakićena ironijom i obratima. Sekularizam, koji je dugo bio ideologija ljevice, sada preuzima desnica. Krajnje neliberalna populistička desnica proglašava se liberalnom i opredjeljuje za filosemitizam, rodnu jednakost i prava homoseksualaca. Što Evropa postaje sekularnija, sve je više prikazuju kao kršćansku. Kršćanstvo se, zauzvrat, slavi kao izvor liberalizma, sekularizma i rodne jednakosti. I, čak dok se evropski projekt koleba, panevropski identitet, definiran u religijskim i civilizacijskim pojmovima, počinje igrati sve važniju ulogu i diskursu ovog kontinenta.

Samoispunjavajuće proročanstvo?

Glavna opasnost od evropskog civilizacionističkog populizma, posebno onoliko koliko se njegove teme ponavljaju u političkom diskursu glavnih struja, je u tome što bi on mogao biti samoispunjavajući. Time što predstavlja islam kao fundamentalno tuđinski svemu za šta se Evropa zalaže – karakterizirajući ga kao „najeveću prijetnju opstanku naše civilizacije“, kao što Wilders radi – civilizacionisti podstiču i legitimiraju recipročno odbacivanje Evrope i Zapada od strane muslimana koji žive u Evropi. Zasigurno, takav beskompromisno antizapadni stav je već ključni element određenih linija islamističkog diskursa, koji postoji nezavisno od animuslimanskog govora. Međutim, evropski civilizacijski populizam rizikuje da muslimanima ove radikalno antizapadne struje učini vjerodostojnijim i privlačnijim. Time što proglašava, sve oštrijim vokabularom, da su Evropa i islam nekompatibilni, ovaj novi civilizacionizam ne može a da ne poveća otuđenost evropskih muslimana i nepovjerenje između njih i većine nominalnih kršćana kontinenta. Na taj način, može podstaknuti stvaranje upravo te podjele za koju tvrdi da je opisuje.

Važno je, pred ovom opasnošću, insistirati – protiv vulgariziranog huntingtonovskog stajališta koje su usvojili civilizacijski populisti – da civilizacije nisu jedinstveni entiteti sa bezvremenom suštinom, koje nepomirljivo stoje jedna nasuprot druge. One su golema, raznovrsna, neobuzdana područja prakse i diskursa. Pretpostaviti sukob civilizacija, znači zanemariti važnije sukobe unutar civilizacija.

Stoga se mora suzbijati civilizacionističko karikiranje islama. Antropolog John Bowen, na primjer, pokazao je koliko su manjkavi argumenti o islamu i rodnoj nejednakosti. Međutim, pokušaj civilizacijskog populizma da svoje ekskluzivističke poglede uodjene u cijenjeni ogrtač liberalizma također se mora sputavati. Nema ničeg liberalnog u instrumentalizaciji filosemitizma, rodne jednakosti i prava homoseksualaca od strane antiimigrantskih populista; zapravo, to je njihov cinični pokušaj da prošire svoje biračko tijelo, tako što će igrati na kartu straha od navodne islamizacije evropskih društava. U tom pogledu, islamofobija civilizacionista nije uopće daleko od islamofobije američkog predsjednika Donalda Trumpa, čije je nedavno retvitovanje zapaljivih i varljivih antimuslimanskih videa, koje je postavio radikalni ogranak jedne britanske grupe – dajući toj grupi ogroman publicitet – samo posljednja u nizu simboličnih provokacija. Naposljetku, civilizacijski i pseudoliberalni okvir antiimigrantskih populista sjeverne i zapadne Evrope je tanka ideološka glazura; neprijateljstvo prema islamu je fundamentalno.

Piše: Rogers Brubaker

Tekst je originalno objavljen na Foreign Affairs.

Prevod: Azra Mulović

Izvor: Algoritam

Tekstovi iz sociologije na portalu P.U.L.S.E

  civilizacija, Društvo, islamofobija, Politika, Religija, Sociologija