Predskazanja

Među velikim delom stanovništva Rimskog Carstva bilo je rašireno verovanje da je sudbina pojedinaca i države unapred određena, te da je buduće događaje moguće na nekin način predskazati. Tako je, baš kao i kod savremenih ljudi, vladalo uverenje da različita znamenja najavljuju ishod budućih povoljnih ili nepovoljnih dešavanja. Jedini problem, kao i danas, bio je taj što bi punog smisla znamenja postojali svesni tek nakon što bi se neželjeni događaji – već odigrali.

Šezdesetih godina IV veka teško da je iko od podanika Carstva predosećao katastrofu koja će uslediti. Život se odvijao sličnim tokom kao i predhodnih sedamdeset godina, a rimski carevi su manje-više uspešno branili granice države od upada varvara i duž Limesa podizali nova utvrđenja. U gradovima su ljudi uživali u trkama dvokolica, a seljaci su s mukom obrađivali zemlju i plaćali poreze. I dalje su trajala prepucavanja pagana i hrišćana, pa i hrišćanskih frakcija među sobom, a tu i tamo izbila bi i po koja pobuna.

Međutim, veliki istoričar pozne antike Amijan Marcelin kaže da su se upravo u to vreme pojavila i prva znamenja propasti. (Naravno, ovo delo je napisano nekoliko godina nakon tih događaja.)

“Naime posle mnogih verodostojnih proročanstava proroka i gatara, počeli su da skaču psi i zavijaju vukovi, noćne ptice pevale su nešto žalosno i plačno, a mutni izlasci sunca zatamljivali su jutarnji sjaj. Viđena je krava presečenog dušnika kako mrtva leži, a njena smrt predskazivala je opštu nesreću”.

Kada su u Halkedonu razgrađivane zidine grada kako bi se od tog materijala napravila kupatila u Konstatinopolju, u temelju zida otkriven je pravougaoni kamen sa uklesanim stihovima:

A kad rosne devojke kroz grad u igri
okreću se veselo ovenčanim ulicama
i kad zlosrećni zid bude odbrana banje
tad će bezbrojna plemena široko rasutih ljudi
s oružjem preći preko lepotokog Istra
i razoriti skitska polja i mezijsku zemlju
ali kad bezumnom nadom na Panoniju krenu
to biće kraj bitke i života im.

Godine 372, zajedno sa notarom Teodorom, veći broj ljudi je zatvoren i optužen za zaveru i pripremanje prevrata. Među osumnjičenima bili su Patricije i Hilarije, optuženi za proricanje uz pomoć tronošca, u potazi za odgovorom ko će naslediti sadašnjeg cara. Jedan od odgovora je bio QEW. Ovo je trebalo da predstavlja prvi slog imena budućeg imperatora. Opet, drugi se odgovor sastojao iz stihova koji su predskazivali sudbinu zatvorenika, ali i imperatora:

Tvoja krv će biti osvećena, a njima
besna Tisifona sprema gadan kraj
dok Ares besni na Mimantovoj ravnici.

Car Valens se upravo zbog ovih stihova klonio planine Mimant u Maloj Aziji. Ipak, on gine u boju kod Hadrijanopolja, gde, nakon toga, pronalaze stari grčki nadgrobni spomenik sa natpisom – Mimant.

Katastrofa koja je usledila postala je velika fascinacija budućih generacija. Počevši od Gibona (XVIII vek) i njegovog dela, sve do naših dana ova tema je stalno privlačila pažnju istraživača prošlosti.

Invazija ili odumiranje?

Obično se događaji koji su usledili nakon hunskog upada u evropske stepe (rušenja velikih plemenskih saveza Gota, migracija ovih varvara na teritoriju Rimskog Carstva i njihova pobeda nad rimskom carskom vojskom kod Hadrijanopolja) uzimaju kao ključna tačka evropske istorije. Strašan poraz rimske vojske nanet od strane gotsko-alanske koalicije, konačno je otvorio vrata Carstva varvarskim najezdama, koje su za nepunih sto godina u potpunosti izmenile sliku stare Evrope.

Na ovom mestu trebalo bi reći da je to bila propast samo zapada, a da je Imperija na istoku živela mnogo duže, sve do turskog osvajanja Konsatinopolja 1453. godine, doživljavajući drastične promene, pa se na kraju razlikovala od poznog Carstva taman toliko koliko se i Dioklecijanova imperija razlikovala od Avgustove. Zbog toga ispravnije je zaključiti da je s kraja IV veka počelo nestajanje Rimskog Carstva kao sveobuhvatne mediteransko-evropske civilizacije, ključnog političkog i ekonomskog faktora na čitavom evroazijskom prostoru. Postavlja se pitanje, da li su slom Imperije i poraz istočne vojske kod Hadrijanopolja bili neizbežni koraci posrnulog carstva, ili je odlučujuću ulogu u ovoj propasti imala ljudska pohlepa i sujeta, kako je to zapazio još očevidac i hroničar ovih dešavanja – Amijan Marcelin.

Savremeni istraživači pozne antike podelili su se na osnovu gledišta u dva “tabora”. Prvi smatraju da su uzroci propadanja bili ponajviše unutrašnje prirode, dok drugi veruju da su spoljni faktori (varvari) bili od presudnog značaja. Pri tome se naglašava presudni uticaj jednog faktora, ili kombinacija velikog broja uzroka. Često se Rimsko Carstvo posmatra kao izolovani entitet, ili se Germanima pripisuje prenaglašena uloga kao “grobarima” Zapadnog rimskog carstva.

Prva tumačenja javila su se kod savremenika i aktera ovih dešavanja. Preostali rimski pagani videli su uzroke propasti u hrišćanima, koji su se odrekli državnih bogova. Sa druge strane, Blaženi Avgustin, episkop Hipona, jedan od velikh teologa zapada i očevidaca invazije Vandala, imao je savim drugačije gledište. U delu O Božijoj državi, on tvrdi je da su sva dešavanja deo velikog božanskog plana i neizbežan korak ka silasku Nebeskog Jerusalima.

Prilično rano su se pojavile (a neke još uvek opstaju) takozvane “seed” teorije, koje tragaju za uzrocima propasti u što daljoj prošlosti i vremenu prosperiteta Imperije. Uzrocima koji će postati pokretači dešavanja između IV i VI veka. Tako je Gibon, jedan od prvih istraživača ovog problema (Propast i pad Rimske Imperije), povezivao uzroke propadanja sa vremenom dinastije Antonina. Piter Braun(Peter Brown) je u svojim radovima ignorisao pad Carstva i invaziju varvara, držeći se prekretnica istorije koje ukazuju na kontinuitet Imperije na istoku, ali i na transformaciju zapada u ranosrednjovekovna društva. Treba pomenuti i mišljenje istoričara Rostovceva, koji je presudnu ulogu pridavao varvarizaciji Rimskog Carstva. U svakom slučaju, do sada je najuspešnija sveobuhvatna studija Džonsa(A. H. M. Johns) The Later Roman Empire, čije monumentalno delo i trag u razmišljanju sledi i ovaj rad.

Glavobolje careva i podanika

Ovaj odeljak je najrazumljiviji ljudima koji su poslednje dve decenije proživeli u Srbiji. Veliki broj istovetnih ili sličnih problema, stotinama godina pritiskao je i podanike Rimske Imperije, tako da će biti lako zamisliti kako su se osećali stanovnici (posebno pograničnih provincija) posle višedecenijskih pritisaka.

Unutrašnje propadanje i transformacija Rimske Imperije bio je dugotrajan proces. Prve naznake krize počele su se osećati nakon Hadrijanove vladavine. U tom vremenu nekontrolisano su se trošila sredstva na obnovu i izgradnju hramova, termi i drugih javnih građevina, a uz to su išla i velika žrtvovanja, skupe religiozne procesije i brojne igre koje su uveseljavale proleterijat. Socijalni mir je kupovan velikim distribucijama žita, vina i ulja gradskoj sirotinji. Spoljna trgovina bila je stalno u deficitu u odnosu na istočne države odakle su uvožene luksuzne robe (tkanine, začini, dragulji, slonovača…). Tako, već je filozof i imperator Marko Aurelije bio prinuđen da, zbog ratova sa Markomanima i Kvadima 167. godine, proda carske dragulje i nameštaj iz palate!

Vojni krugovi su iskoristili neefikasan sistem nasleđivanja carske vlasti kako bi njima pripala ključna uloga u ovim dešavanjima. Rezultat je bio period koji se danas često naziva vojnom anarhijom, u kome su, od čak 27 imperatora za redom – samo dva umrla prirodnom smrću. Posledice su bile slabljenje centralne vlasti i odbrambene moći države. Izlaz iz teške ekonomske i socijalne situacije Rim je pronašao u izrazitoj apsolutističkoj formi vladavine, koja počinje sa Dioklecijanom godine 284.

Neki naučnici misle da su faktori nezavisni od ljudi – ispošćeno zemljište, epidemije malarije i kuge – ključni u propasti Imperije. Pored toga, kao jedan od uzroka dugotrajne demografske krize, pominje se čak i uloga toksičnog olova koje je bilo prisutno u kuhinjskoj gleđosanoj keramici i vodenim cevima!

Kuga je u više navrata harala Rimskom Imperijom, a 180. godine skoro jedna četvrtina (!) žitelja Carstva stradala je od ove zarazne bolesti. Slična pošast se dogodila u periodu između 252. i 267. godine, u kojoj je veliki grad Aleksandrija izgubila dve trećine stanovništva.

Velikoj depopulaciji doprineli su i, skoro neprekidni, spoljni i unutrašnji sukobi, koji su u velikoj meri smanjili broj kvalitetnih vojnika i civilnog stanovništva. Na ovo gledište se nadovezuje tzv. biopolitička teorija, koja zagovara scenario po kojem je došlo do istrebljivanja najboljeg soja ljudi. Egzekucije i brojni građanski ratovi praktično su ostavili državu bez društvene elite.

Političko rešenje za krizu stanovništva pronađeno je u obimnom prihvatanju varvara u carsku službu. Tako je započela germanizacija i varvarizacija armije. Tako, pojedini delovi Imperije postali su de facto varvarizovani još pre nego što je Velika seoba stvarno počela.

Visoki porezi, koji su pritiskali stanovništvo, proistekli su iz stalnog povećanja vojnog budžeta zbog čestih ratova i invazija varvara. Posle plaćanja svih poreza i nameta, seljacima i gradskoj sirotinji ostajalo je jako malo sredstava za brigu o vlastitoj porodici, što je dovelo do povećanja ionako velike smrtnosti dece stare do godinu dana. Antropološke analize skeletnih osataka iz pozne antike u čitavoj Evropi pokazuju da je smrtnost novorođene i sasvim male dece prelazila 35%!

Alternativna, tzv.psihološka teorijapredlaže rešenje po kome je jedan od presudnih uticaja bilo slabljenje moralaili “gubljenje nerava” stanovnika Carstva, koji su stalno živeli pod različitim vrstama pritisaka i u strepnji. Ovo gledište se posebno odnosi na na pogranične provincije, koje su često bile poprište ratnih dejstava i epidemija boleština. Otuda i ne čudi što je i ukupni moral stanovništva bio jako nizak.

Ključno ishodište svih ovih neprilika bio je nedostatak javnog duha ili građanske svesti, koji se često manifetovao pasivnošću stanovništva u odnosu na sva ključna dešavanja. Ova pojava bila je masovna na zapadu, gde su Rimljani mirno posmatrali kako im varvari otimaju zemlju. Vekovima su nenaoružani građani uživali zaštitu rimske profesionalne armije, što znači da je veliki deo stanovništva bio nesposoban za odbranu. Pored toga, postalo je uobičajeno i izbegavanje osnovnih građanskih dužnosti.

Rivalstvo Zapada i Istoka, proisteklo iz različitih jezičkih i kulturnih tradicija, kulminiralo je nakon formalne podele na istočni i zapadni deo carstva 395. godine. Istok je imao daleko brojnije i bogatije stanovništvo, kao rezultat razvijenijeg gradskog života i većeg broja urbanih središta. Na istoku, gde je postojao veliki broj srednjih zemljoposednika, bogatstva su bila ravnomernije raspoređena među građanima. Na zapadu je ono bilo uglavnom koncentrisano u rukama malobrojne i moćne aristokratije. Zbog velikih privrednih resursa istok je imao dovoljno novca da kupuje mir i novcem usmerava kretanje varvara ka zapadnim delovima Imperije, gde su vladari obično grcali u finansijskim problemima.

S one strane Dunava

Može se reći da je Rimska Imperija bila sa svih strana okružena potencijalnim neprijateljima, sa kojima su se sukobi stišavali i razbuktavali vekovima. Za ovu priču ključan je južni deo evropskog Limesa, odakle potiču varvari koji su potkopali moć Carstva. Od rimskog napuštanja provincije Dakije 272. godine, granica se pružala uglavnom duž toka Dunava. Prostor između donjeg Dunava i Dnjepra naseljavao je veliki broj varvarskih plemena udruženih u više velikih plemenskih saveza. Počevši od prve polovine III veka, vladajuća vojno-politička uloga u ovim krajevima pripadala je istočnogermanskim plemenima. Njihove plemenske države sa kraljevima na čelu, okupljale su niz plemena različite etničke pripadnosti. Arheološki tragovi pokazuju da su Goti i pored vladajuće uloge na ovom prostoru činili manjinu stanovništva. U svakom kraju ove ogromne teritorije, preovlađivao je neki drugi narod: Dako-Geti, Bastarni, Sarmati, Sloveni… Materijalnu kulturu koja je pripadala ovim narodima, registrivanu na više hiljada lokaliteta, arheolozi su nazvali Černjahovskom kulturom po nalazištu Černjahovu blizini Kijeva. Na ovoj teritoriji nisu registrovani začeci urbanog života. Većinu naselja predstavljala su sela u kojima je živelo između 100 i 300 stanovnika. U zavisnosti od oblasti, preovladavao je različiti tip kućne arhitekture: zemunice i poluzemunice, nadzemne kuće od drveta i blata, a u manjem broju i kamene građevine.

Arheološka istraživanja prostora černjahovske kulture pokazala su da je dominantna privredna grana stanovništva bila proizvodnja žitarica. Poljodelstvo je značajno bilo unapređeno upotrebom gvozdenog rala, a proizvodnja hrane – rotacionim žrvnjevima. Ova proizvodna sredstva su uz grnčarsko kolo bila najviša tehnička dostignuća černjahovskog stanovništva. Pljačka se kao oblik privređivanja arheološki teško može identifikovati, ali se iz istorijskih podataka može naslutiti njena značajna uloga, bar za jedan deo stanovništva. Ovo pitanje je umnogome povezano i sa društvenim i etničkim odnosima.

U vremenu pre formiranja černjahovske materijalne kulture, stanovništvo ovog prostora aktivno je učestvovalo u ratnim sukobima i pljačkaškim pohodima okrenutim ka teritoriji Rimskog Carstva. Međutim, stanje se bitno pogoršava dolaskom istočnogermanskih plemena na Dnjestar i donji Dunav (230-260 g.), gde su, u zavisnosti od oblasti, nametali vlast i terali lokalno stanovništvo na savezničke odnose. Nema sumnje da su na tom prostoru Germani predstavljali manjinu stanovništva, koje je snagom oružja kontrolisalo ogroman prostor i druge plemenske zajednice. To ne znači da se i ova germanska plemena nisu bavila zemljoradnjom, ali im je vojna nadmoć obezbeđivala položaj ekonomske i političke elite. Istraživanje nekropola potvrđuje složenu socijalnu sliku sastavljenu od plemenske aristokratije, sveštenika, ratnika, zanatlija i zemljoradnika. Može se pretpostaviti da su se Goti bavili “parazitskom” ekonomijom, odnosno eksploatacijom potčinjenog stanovništva (pre svega černjahovskih plemena), da bi se kasnije takav odnos preneo na lokalno rimsko provincijsko, pretežno ruralno stanovništvo. Sličan model vlasti uspostavili su zapadni Goti nakon naseljavanja u Hispaniji i Južnoj Galiji, gde su sa relativno malim brojem ljudi (oko 10%) naseljenim među domorodačko stanovništvo, uspevali da ekonomski i politički kontrolišu ogromnu teritoriju Pirinejskog poluostrva. Pored toga, kontrolisali su i trgovinu sa Rimljanima kojima su izvozili žitarice, krzna i slične proizvode, a kupovali od njih – uglavnom ulje, vino, staklo i druge luksuzne proizvode.

Godine 378, meseca avgusta, 9. dana…

Niz tragičnih događaja po Carstvo započeo je napadom Huna na Alane – sarmatski narod koji je živeo na levoj obali Dnjepra. Nakon njihovog pokoravanja i prinudnog savezništva sa Hunima, usledio je zajednički napad 372. godine na plemenski savez Greutinga, kralja Hermanariha, čija se teritorija nalazila na na desnoj obali Dnjestra. Posle dugotrajnih borbi i smrti Hermanariha, te samoubistva njegovog naslednika Vitimira, Greutinzi su pod vođstvom Alateja i Safraka otpočeli povlačenje prema Dnjestru. U isto vreme, jedan drugi plemenski savez, Teuringa sa donjeg Dunava (južne oblasti černjahovske kulture), postavio je odbranu na Dnjestru i upravo ovi događaji su označili kraj ogromnog broja černjahovskih naselja. Migracijama je zahvaćen ogroman prostor, od Markomana i Kvada pa sve do Crnog mora. Nakon neuspešne odbrane, jedan deo Teuringa se povukao u Karpate, dok je drugi, pod vođstvom Alaviva, zamolio cara Valensa da ih primi na teritoriju Carstva. Njihova molba bila je prihvaćena, dok je istovetan zahtev Greutinga odbijen. No, nešto kasnije, oni su iskoristili priliku i prešli reku bez dozvole.

Na ovaj način, deo stanovništva černjahovske kulture našao se na teritoriji provincija Male Skitije i Druge Mezije, dok se ostatak zadržao na teritoriji današnje Rumunije. Rimljani nisu ispoštovali dogovor, pa umesto da dođe do planske podele zemlje, počelo je maltretiranje varvara od strane državnih službenika. Teška situacija i glad u kojoj su se našli naterala ih je na pobunu protiv Rimljana. Usledio je period pljački seoskih dobara i manjih utvrda. Ozbiljno izazvan, sa istoka je dolazio car sa vojskom, kako bi obuzdao nemire, a u pomoć mu je krenuo i savladar Gracijan sa zapada.

Valens, koji se vratio iz Male Azije, bio je pogrešno obavešten od izviđača da se broj varvara kreće oko 10.000. Pored toga, neki ljudi iz carevog okruženja podsticali su ga na borbu pre nego što stigne njegov savladar Gracijan, smatrajući pobedu unapred dobijenom. Procenjuje se da je ukupan broj Valensove vojske dosezao do oko 40.000.

Do okršaja je došlo oko podneva, 9. avgusta, na oko 14 km udaljenosti od Hadrijanopolja (danas Jedrene u Turskoj). Carska vojska je zatekla varvare kako su rasporedili kola u krug, očekujući napad. Desno krilo rimske konjice bilo je istureno, dok se bojni poredak ostatka vojske (posebno levog krila), jako sporo formirao. U tom trenutku, varvarska konjica je još uvek bila dosta udaljena od bojnog polja, a Rimska vojska je bila pritisnuta umorom, žeđu i gladi zbog usiljenog marša i jakog sunca. Jedan deo vojske je ishitreno krenuo u borbu kad se pojavila i varvarska konjica Alteja i Safraka sa Hunima, napadajući bokove rimske vojske. Levo krilo rimske vojske uspelo je da se probije do varvarskih kola, ali je ostatak konjice napustio bojno polje potisnut naletom varvarske konjice. U tom trenutku, rimska pešadija našla se uklještena sa tri strane varvarima. Ljudi su bili među sobom toliko zbijeni, da nisu mogli nesmetano da barataju oružjem, a ni da formiraju odbrambenu liniju. Tako velika gužva onemogućavala je bekstvo, a na tom mestu je najveći deo rimske vojske stradao pod kišom varvarskih strela i kopalja. Upravo ovde, smrt je našao i sam imperator. Ujedno, savezničke pomoćne jedinice, sastavljene uglavnom od varvara, napustile su poprište bez borbe. Rezultat bitke, katastrofalan po Rimljane, bio je – preko dve trećine poginulih rimskih vojnika!

Osokoljeni ovom važnom pobedom, varvari su sve do 382. pljačkali i ratovali po balkanskim provincijama, sve dok se nisu sporazumeli sa carem Teodosijem.

Dolazak u balkanske provincije nije promenio osnovno ekonomsko i društveno ustrojstvo ovih zajednica. Pripadnici černjahovskih plemena su uživali svojevsrnu autonomiju, a bili su direktno potčinjeni samo svojim vladarima, preko kojih su održavali odnose sa Carstvom. Najpre su, zbog gladi, nekoliko godina neprestano pljačkali sva mesta gde je moglo biti hrane i na taj način obezbeđivali sve ostale materijalne potrebe. Nakon dodeljivanja zemlje za naseljavanje, deo njih se verovatno okrenuo zemljoradnji i tradicionalnim zanatima.

Razaranja i pljačke koje su karakterisale njihov dolazak i boravak na ovom prostoru naneli su prilične štete lokalnom stanovništvu i ekonomiji podunavskih provincija. Doseljavanje novih stanovnika, posebno su u negativnom smislu osetili stanovnici ruralnih sredina. Sklapanjefeodosa sa ovim narodima 380. i 382. godine bio je rezultat priznavanja faktičkog stanja, u kome su obe strane pronašle interes i izlaz iz teške situacije. No, bilo je i mirnih razdoblja u kojima je dolazilo do kontakata i uticaja starog provincijskog stanovništva na varvare, koji su u većoj meri usvojili rimsku provincijalnu materijalnu kulturu. Boravak ovih varvara širom provincija i stalni upadi na teritoriju Carstva – onih koji su ostali sa druge strane Dunava, bitno su oslabili ljudski i odbrambeni potencijal podunavskih provincija, čineći ih nesigurnim mestom za život i privređivanje. Kao i uvek u takvim situacijama, svi koji su bili u mogućnosti napuštali su nesigurne oblasti, migrirajući ka zaštićenim gradovima ili sigurnijim delovima Carstva. Nije čudno što su ove oblasti jako brzo dokrajčene od Atiline vojske, a potom su predstavljale skoro nenaseljenu tampon-zonu između Istočnog Carstva i Hunske države.

Upravo sa balkanskog prostora Goti su krenuli u razorni pohod prema Italiji, Galiji i Hispaniji, tokom koga je opljačkan i grad Rim 410. godine.

U svakom slučaju – nadmoćni

Kako bismo stekli što tačniju sliku o tadašnjoj situaciji, treba uporediti ključne potencijale varvara sa Carstvom.

Rimska ekonomija, iako oronula, bila je superiorna u odnosu na čitav varvarski prostor – po obimu proizvodnje i prihodima. Odnos ove dve ekonomije bio je odnos centra i periferije. Varvarski prostor predstavljao je teritoriju odakle su se Rimljani snabdevali jeftinim sirovinama, a izvozili uglavnom luksuzniju robu. Ekonomske sankcije koje je Valens uveo Gotima za nekoliko godina su gurnule ove narode u tešku bedu. Pored toga, po prelasku na teritoriju Carstva, varvari su imali jedino pljačku kao sigurnu granu privređivanja.

Ukupan vojni potencijal Imperije pred kraj 4. veka bio je ogroman. Procenjuje se da je bilo oko 550.000 vojnika, mada su najsposobnije jedinice brojale oko 194.000 ljudi. Ukupna populacija varvara koji su u prvom naletu prešli na teritoriju Carstva maksimalno se procenjuje na 200.000 ljudi, dok je broj Vandala, Alana i Sveva, koji su 407. godine uzdrmali Zapadnu imperiju, bio oko 50.000.

Kada bi carevi koncentrisali dovoljan broj trupa, bez problema su izlazili na kraj sa varvarima. Tokom vladavine Valensa i Valentinijana bilo je nekoliko velikih pobeda nad Sarmatima, Kvadima i drugim varvarima. Sam Valens je izvodio borbena dejstva protiv zapadnih Gota na njihovoj teritoriji 368. godine, gde oni nisu smeli da se upuste u otvorenu bitku. Iz ovoga jasno sledi da sve unutrašnje slabosti nisu dovoljan razlog za pad Imperije, ali je tokom 376. godine načinjen čitav niz pogrešnih odluka, od činovnika pa do samog cara.

Najpre, primljen je jako veliki broj varvara sa porodicama, prema kojima nisu bile primenjene ranije uobičajne mere. Dozvoljeno im je da zadrže unutrašnju organizaciju i strukturu društva koju su doneli iz postojbine, gde je vlast pripadala njihovim kraljevima i plemenskim vođama. Rimljani ih nisu razbili u manje grupe koje bi bile pacifikovane i podložne bržem uticaju nove sredine. Rimska uprava je potcenila njihove organizacione i vojne sposobnosti, tako da nije ispoštovala dogovor o podeli zemlje. Umesto toga, rimski činovnici počeli su da izrabljuju i šikaniraju varvare, te su ovakvi postupci naterali Gote, da umesto da se stave u službu Carstva, okrenću se svom snagom protiv Rimljana, očajnički se boreći na život i smrt.

Ako su tako stajale stvari, zašto je došlo do poraza kod Hadrijanopolja?

Radi se najpre o vremenu gde su, bez obzira na sve, ljudski faktor i motivisanost ratnika bili u prvom planu. Rimljani nisu nastupili sa jedinstvenom vojskom, Valens je želeo slavu, a sama bitka je loše vođena i pogubno strateški postavljena.

Zašto vojna premoć nije iskorišćena kasnije?

Odgovor verovatno leži u političkim računicama cara, koji je želeo da zadrži Gote pod kontrolom kao deo vojnih jedinica i radne snage na Limesu, uglavnom u onim provincijama koje su prethodno opustošili. Odbrana granica dobro je funkcionisala samo u jedinstvenom Carstvu, gde je dolazilo do međusobne koordinacije i međusobnog pomaganja Istoka i Zapada. Nakon podele, očigledno se vodilo računa prevashodno o vlastitom interesu.

Zapad je zbog mnogo duže granične linije bio izloženiji napadima evropskih varvara. Osim kraće granice, u krajnjoj liniji, nesavladive zidine Carigrada bile su nepremostiva prepreka za sve napadače i odbrana istočnih provincija.

Sa Persijancima su Rimljani sa istoka izlazili mnogo lakše na kraj. Persijanci nisu imali migacijske težnje, a pored toga, imali su i dovoljno svojih problema. Sporna pitanja su često rešavana putem poslovične istočne antičke diplomatije.

Kada su počeli novi problemi nakon smrti cara Teodosija (395. godine), Goti su samo vešto skrenuti ka zapadnom delu Imperije, gde su posle više pokušaja – uspeli da osvoje Rim. Zahvaljujući takvoj politici Istoka, Zapad je morao da se brani sa obe strane granice, što je bilo previše za maloljudni i ekonomsko slabiji deo Carstva. Posle gubitka najbogatijih provincija severne Afrike od strane Vandala, sudbina Zapada više nije bila neizvesna.

Pored ovih pitanja, ne treba zanemariti i mogućnost da je pobuna Gota dobila obrise socijalne revolucije, u kojoj su se niži slojevi provincijskog stanovništva (poput tragača za zlatnim žicama iz Trakije ili robova iz Rima) priključili varvarima, pre svega iz ekonomskog interesa, dopunjavajući time njihovo etničko šarenilo. Ovako kompleksna situacija navela je švedskog naučnika E. Lenrota da etnički Gote protumači kao konglomerat naroda Sarmata, Dačana i Slovena, pod vlašću germanskih plemena, slično savezima koje su stvarali Kelti, Skiti, Huni ili kasnije, srednjovekovni Normani, čije su plemenske države predstavljale specifičan oblik političke, etničke i ekonomske organizacije.

Sasvim je sigurno da su mnoge značajne odlike života u Rimskoj Imperiji: osnove rimskog prava, ekonomije, društvene i crkvene organizacije, preživele propast poslednjeg rimskog imperatora Zapada, Romula Avgustula 476. godine. Na Istoku, sve do arapske i slovenske invazije nije bilo značajnijih promena, pa su tamošnji stanovnici još dugo živeli sa osećanjem da su podanici rimskih careva i Imperije.

Radivoje Arsić

Tekstovi o istoriji na portalu P.U.L.S.E

  Istorija