Pojedini aspekti biblijske priče o egzodusu: Kritički osvrt.

Uzimajući u obzir izuzetnu kompleksnost, obim kao i specifičnu osteljivost analizirane problematike koja proističe iz njenog verskog, odnosno religijskog značaja, ovaj tekst ne pretenduje bilo kakvoj široj analizi, već predstavlja specifičan kritički osvrt na pojedine aspekte biblijske priče o egzodusu – izlasku, odnosno kratku analizu istoričnosti navodnih događaja koji su se sudeći prema starozavetnom tekstu i biblijskoj tradiciji odigrali u prošlosti a koji su opisani u knjizi Izlaska.

Težilo se da se u najkraćoj formi predstavi, sumira i ukratko analizira najbitniji korpus podataka koji se odnose na pozadinu narativa o egzodusu, odnosno, da se kritički predstave najvažniji segmenati problematike sa posebnim akcentom na preispitivanje eventualne istorijske pozadine izlaska, kao i mitizacije same priče o egzodusu.

Takođe, na kraju teksta je ukratko ukazano i na širi značaj, simboliku i uticaj ove starozavetne priče. Uzimajući u obzir širinu i složenost tematike, kao i obim ovog teksta, jasno je da nije bilo moguće izbeći površnost, ali se ipak težilo da se što konciznije ukaže na osnovne činjenice koje su u vezi sa ovom temom.

Uvod

Jasno je da analiza jedne ovako kompleksne, i za mnoge pojedince u religijskom smislu osetljive teme, zahteva maksimalno kritički pristup u sagledavanju čitavog korpusa indicija. Najveći i ujedno za mnoge nepremostiv problem na koji se nailazi prilikom percepcije događaja opisanih u Egzodusu, predstavlja njen veliki verski, odnosno religiijski značaj.

Kao i prilikom interpretacija drugih sadržaja starozavetnog teksta i u ovom slučaju, verovatno naglašenije neko u drugim, uočava se čitav niz slobodnih interpretacija koje proističu iz percepcije određenog broja autora (maksimalista), kao i brojnih samoproklamovanih “istraživača”, o Starom zavetu kao pouzdanom istorijskom izvoru.

Polazeći od ovakvih pogrešnih premisa, brojni autori, u skladu sa različitim sopstvenim subjektivnim ili drugim stavovima, tendencionalno pokušavaju da dokažu istinitost i istoričnost egzodusa, pri čemu krše osnovne epistemološke i metodološke norme svojstvene kritičkoj analizi. Autoritet i reputacija koju kod nekih autora uživa Biblija (u konkretnom slučaju Stari zavet), generalno posmatrano uzrokuje čitav spektar proizvoljnih interpretacija i pseudonaučnih radova koji zapravo nastaju kao konsekvenca različitih emotivnih, religijskih, nacionalnih i ostalih subjektivnih stavova pojedinaca.

Percepcija o Starom zavetu kao adekvatnom istorijskom izvoru, kao i korišćenje starozavetnog teksta kao takvog, je najblaže rečeno pogrešno. Stari zavet ne predstavlja istorijski izvor, već specifičan i kompleksni skup metaforičnih i verskih poučnih priča koje nisu nastajalne u istim vremenskim okvirima i koje su do svog zapisivanja doživele brojne redakcije. Kao takav, starozavetni tekst obiluje čitavim dijapazonom brojnih mitološih elemenata i motiva koji su najčešće preuzeti iz drugih religija i mitologija starog istoka, pri čemu su u manjoj ili većoj meri modifikovani.

Bez obzira da li se radi o kosmogoniji, ili događajima koji su predstavljeni kao deo prošlosti Izraelićana, odnosno Jevreja, Stari zavet primarno predstavlja skup narativa koji čine sastavni i ključni deo jevrejske mitologije. Svakako, iz pojedinih delova starozavetnog teksta se mogu crpeti značajni podaci koji doprinose razumevanju prošlosti i rekonstrukciji pojedinih istorijskih događaja, ali se prilikom analiza i interpretacija njima mora prisupiti maksimalno kritički.

U tom kontekstu Stari Zavet ne predstavlja fikciju, ali činjenica je da u sebi sadrži čitav korpus različitih elementa i motiva koji se (uslovno) mogu percipirati na taj način. Apsurdno je opovgavati ili dokazivati događaje predstavljene u jednom religijskom, odnosno verskom tekstu, naročito ukoliko se radi o korpusu krajnje osetljivih tema, kao što je to slučaj sa tekstovima iz Biblije. Sam koncept vere po svojoj idejnoj suštini isključuje potrebu za nekakvim traženjem određenih “naučnih dokaza” koji bi potvrdili određeni događaj za koji se veruje da se desio.

Za istinskog vernika ne bi trebali da budu bitni i potrebni naučni dokazi za ono u šta veruje, jer su oni u takvom obliku percepcije suvišni i apsurdni. Na žalost, prisutna je izrazita i intenzivna tendencija da se stalno traže “dokazi” koji bi potvrdili različite događaje koji su opisani u starozavetnom tekstu, što konsekventno uzrokuje nastanak nepreglednog niza kvazinaučnih interpretacija.

One se pri tome, u skladu sa svojom inicijalnom idejnom koncepcijom, od strane svojih tvoraca tendencionalno nameću i predstavljaju kao “neupitne naučne istine” i postaju prijemčive za brojne pojedince i grupe sa čijim prethodno stečenih ubeđenjima i stavovima ujedno korespondiraju. Svakako prihvatanje kvazinaučnih teorija kao naučnih istina, nije isključivo vezano za verske, ili neke druge stavove konkretnog pojedinca, već je primarno uzrokovano stepenom informisanosti, logike, kao i kritičkog rezonovanja konkretne individue.

 Sadržaj starozavetnog teksta

Biblijska tradicija o poreklu Izraelićana u kontekstu određenog oblika etnogenetskog mita, govori o tome kako se Bog obratio Avramu koji je sa svojom ženom Sarom živeo u Uru Haldejskom. Bog mu tom prilikom obećava veliki broj potomaka i zemlju Hanan (vidi Postanje 11:27-29).

Priče koje su zabeležene u prvoj knjizi Mojsijevoj, mogle bi se protumačiti kao neka vrsta mita o nastanku Izraelićana (Izraela), tj. kao ep o poreklu ovog naroda. Sara je ujedno na taj način predodređena za ključnu funkciju majke deteta koje će uzdići Izrael (Kugan 2006, 45). Upravo za Saru je vezano i prvo pominjanje Misira (Egipta) i to u negativnom kontekstu.

Tekst Postanja govori kako je Sara dok je sa Avramom bila u Egiptu, odvedena u faraonov harem, ali je biva izbavljena “direktnom intervencijom Boga” (vidi Postanje 12:10-20). “Ali Gospod pusti velika zla na Faraona i na dom njegov radi Sare žene Avramove” (Postanje 12:7).

Upravo ovaj motiv intervencije Boga u naizgled beznadežnim situacijama po Jevreje, je ključan i u samoj priči o izlasku gde se više puta pojavljuje i igra presudnu ulogu. Starozavetni tekst govori o četiri generacije nomada, odnosno pastira kao potomaka Avrama.

Naime, Avram i Sara su u kasnim godinama (Sara je imala 90) dobili potomka, sina Isaka. On je sa suprugom Revekom imao dva sina, Isava i Jakova, čije je ime Bog promenio u Izrael (Postanje 32:22-32), te se na taj način Jakov tj. Izrael, može smatrati eponimnim pretkom. “Tada mu reče: otsele se nećeš zvati Jakov, nego Izrailj, jer si se junački borio i s Bogom i ljudima i odolio si” (Postanje 32:27).

Jakov je imao dvanaest sinova od kojih potiče 12 plemena Izraela. Josifa, jednog od njih braća su zbog ljubomore prodala kao roba trgovcima, koji su ga odveli u Egipat. Iz dalje priče saznajemo da je on ovde zahvaljujući svojoj sposobnosti u tumačenju snova postepeno došao čak do funkcije vezira, kao drugog najvišeg mogućeg položaja u Egiptu.

Pre nego što je uspeo da dođe na ovako visoki položaj Josif je prošao kroz brojne neprilike koje detaljno opisuje knjiga Postanja. Njihovo prepričavanje nije značajno za temu ovog rada, ali je potrebno ukazati na jednu priču koja je vezana za Josifov boravak u Egiptu i koja je analogna staoegipatskoj Priči o dva brata, čiji se nastanak okvirno datuje u period vladavine XIX dinastije.

Ovom prilikom se neće ulaziti u predstavljanje rezultata detaljne komparativne analize ova dva književna teksta, ali bitno je napomenuti da obe priče imaju u suštini istu temu i da se razlikuju samo u pojedinim segmentima prikaza događaja.

Pored ove, potrebno je pomenuti i priču o sedam srećnih i sedam gladnih godina, tj. priču iz starozavetnog teksta koja se odnosi na epizodu iz Josifovog života koja mu je omogućila napredovanje do položaja vezira na faraonovom dvoru. Sudeći po ovoj priči, faraon je jedne noći sanjao ,,sedam debelih i sedam mršavih krava”, pri čemu mu je taj san uspešno protumačio Josif, čime je navodno izbegnuta velika glad u Egiptu.

Nakon toga, tekst u knjizi Postanja, zapravo opisuje naseljavanje Izraelićana u istočnoj delti Nila, čemu je prethodila epizoda o izmirenju Josifa i njegove braće koji su došli u Misir po hranu.

Međutim, nakon naseljavanja Iraelićanja u Misiru, odnosno nakon nekoliko generacija se sudeći prema sadržaju Starog zaveta, odnos faraona prema Izraelićanima promenio i oni su bili prinuđeni na teške javne radove u gradovima Pitom i Ramesu. Tekst knjige Izlaska govori o faraonu koji nije čuo i znao za Josifova dela:

“Tada nasta nov car u Misiru koji ne znadiješe za Josifova dela” (Izlazak 1:8).

U nastavku starozavetnog teksta se ističe, kako je taj novi faraon strahovao zbog toga što su se Jevreji vremenom “namnožili” i da ih je zbog toga primorao na ropstvo.

Čak se pominje kako je postojala neka vrsta državne politike ubijanja novorođene muške dece, kako bi se sprečilo da se Jevreji pobune usled prevelikog demografskog rasta. “Tada zapovedi Faraon svemu svomu narodu govoreći: svakoga sina koji se rodi bacite u vodu, a kćeri sve ostavljajte u životu” (Izlazak 1:22). Kao čin izbavljenja Izraelićanima koji su se nalazili obespravljeni i porobljeni u Misiru, Bog šalje Mojsija – Jevrejina koji je odrastao kao egipatski princ na dvoru faraona, o čijem životu detaljne podatke pruža knjiga Izlaska.

Njegov zadatak, koji mu je Jahve lično saopštio, je u tome da oslobodi Jevreje iz ropstva i da ih odvede u “Obećanu zemlju”. Ličnost Mojsija predstavlja ključnog aktera egzodusa, ali i stalnu temu sporenja i diskusija brojnih istraživača od kojih mnogi sumnjaju čak i u njegovo postojanje kao stvarne ličnosti. Od velikog je značaja podatak da mit o Mojsijevom rođenju zapravo predstavlja donekle modifikovanu verziju mita o rođenju Sargona Velikog, osnivača Akadskog carstva.

Tekst Izlaska dalje svedoči kako je Mojsije uz posredovanje Boga, koje se manifestovalo kroz deset pošasti (krvava voda, žabe, skakavci, smrt prvorođenih itd.), prinudio faraona da oslobodi Izraelićane. Međutim, faraon se ubrzo predomislio i krenuo za njima u poteru, pri čemu je njegova vojska doživela katastrofu pri prelasku Crvenog (Trščanog) mora, tako što ju je Bog uništio. “A vrativši se potopi kola i konjanike sa svom vojskom Faraonovom, što ih god beše pošlo za njima u more, i ne osta od njih nijedan” (Izlazak 14:28).

Nakon prikazivanja ovih događaja, u starozavetnom tekstu, odnosno kroz sadržaj ostalih knjiga Penteteuksa se opisuje donošenje Božijih zakona i četrdeset godina lutanja Sinajem. Kasnije se priča dalje nastavlja, odnosno starozavetni tekst svedoči o navodnim događajima vezanim za osvajanje Kanana, kao i o stvaranju prve jevrejske države, što su događaji opisani u knjigama Isusa Navina i u knjizi Sudija.

Analiza: Istorijska pozadina priče o izlasku

Ključno je istaći da do danas nije pronađen ni jedan direktan i nedvosmislen dokaz koji bi pružio bilo kakvu indiciju za potkrepljivanje hipoteze da se egzodus kao događaj zaista desio u prošlosti. Upravo zbog te činjenice, skup narativa o egzodusu, se u kontekstu istoriografije može u najboljem slučaju definisati samo u formi hipoteze, odnosno pretpostavljenog događaja. Odnosno, ukoliko se uzme u obzir celokupni fundus podataka kojima se disponuje, sa današnjeg stanovišta se o egzodusu nipošto ne može govoriti kao dokazanom istorijskom događaju, već ga je potrebno primarno percipirati kao sastavni deo jevrjske mitologije.

Pored toga, potrebno je istaći, da priča o izlasku, u formi kakvu je predstavlja starozavetni tekst, uz različita tendencionalna preuveličavanje pre svega u smislu navodnog značaja opisanih događaja za onovremeni Egipat, sasvim sigurno nema nikakve veze sa stvarnim događajima. Međutim, sam izlazak se isto tako ne može isključiti kao moguć, jer ukoliko se izuzmu brojni mitološki elementi u samoj priči kojima ona obiluje (kupina koja gori, deseta pošast, čudesni prelazak preko mora, vatreni stub itd.), ovakav događaj bi u nekim prihvatljivijim i realnijim brojčanim okvirima od onih koji su prikazani u Bibliji, hipotetički mogao imati određenu istorijsku pozadinu.

U tom smislu boravak Izraelićana u Istočnoj delti bi bio svakako moguć i realan, naročito ako se uzme u obzir činjenica da su tokom drugog milenijuma stare ere još od srednjeg carstva u delti Nila bili naseljeni brojni Azijati. Međutim, iako je ovakvo tumačenje teoretski moguće, ono nije potkrepljeno ni jednim validnim argumentom, budući da ne postoji ni jedan izvor ili natpis koji bi potvrdio boravak Izraelićana na ovom prostoru, kao što je to slučaj sa podacima o brojnim Azijatima čije je prisustvo potvrđeno nizom dokaza. U tom kontekstu treba istaći posebno primer Hiksa, odnosno XV dinastije koja je vladala deltom od 1648. do 1540. godine p.n.e. tokom drugog međuperioda.

Činjenica je da su brojni Azijati stizali do izuzetno visokih položaja u hijerarhiji Egipta, pa se zbog toga podatak o Josifu, za koga tekst Biblije ističe da je imao funkciju vezira, može smatrati realističnim. Međutim, ne postoji ni jedan vanbiblijski podatak (staroegipatski izvor), koji bi pružio bilo kakvu indiciju o tome da je Josif zaista postojao i da je obavljao funkciju vezira.

Ipak, uprkos odsustva bilo kakvih dokaza, neprestano je uočljiva tendencija jednog broja istraživača i čitavog spektra različitih samoproklamovanih “naučnika”, da po svaku cenu dokažu istinitost priče o egzodusu. U tom kontekstu nastaje čitav splet različitih pseudonaučnih interpretacija koje između ostalog proističu iz brojnih emotivnih i subjektivnih težnji njihovih autora. U tom kontekstu se jedan tekst, poznat pod nazivom Papirus Anastasi VIII, čiji se nastanak datuje između 36. i 39. godine vladavine Ramzesa II (1279 – 1213), posebno izdvaja.

U sadržaju ovog papirusa se u opisu svakodnevnog stanja u istočnoj delti, pominje veliki broj Semita koji je ovde naseljen (vidi Groll 1999, 159-160). Ovaj podatak su mnogi maksimalisti pokušali da interpretiraju kao neosporni dokaz kojim se potvrđuje prisustvo veće grupe Izraelićana na prostoru biblijske zemlje Gošen i ujedno kao indirektnu potvrdu o istoričnosti egzodusa. Ipak, mora se imati u vidu činjenica da P. Anastasi VIII pruža svedočanstva o boravku semitskog stanovništva, a ne o narodu koji bi bio označen etnonimom za Izraelićane.

Samim tim, ovaj izvor može biti interpretiran samo kao svedočanstvo koje ukazuje na mogućnost postojanja veće grupe Izraelićanskih plemena na prostoru delte, ali ne i o potvrdi da su je oni zaista naseljavali. Jedno vreme je takođe postojala tendencija da se skupina naroda sa prostora Sirije i Palestine pod imenom Hapiru (Habiru) ili Abiru (Apiru), koja se pominje na tablicama iz arhiva Amarne (Aket Aton) iz XIV veka, indentifikuje sa Izraelićanima, tj. sa imenom Hebrej (Kugan 2006, 116-117).

Danas su ovakva tumačenja u potpunosti odbačena, pošto se plemena pod tim imenom pominju na prostoru celog starog istoka, a i sama etimološka veza među ovim imenima je osporena. Ujedno sa prethodno navedenim primerima se iscrpljuju naznake koje bi u obliku analogija mogli potkrepiti priču o izlasku. Zanimljivo je pomenuti još jedan primer koji bi na određeni način mogao govoriti o boravku Izraelićana u Egiptu. U grobnici Ejea u Aket Atonu konstatovan je natpis poznat kao Himna Atonu, čija forma ima ogromnih sličnosti sa 104. psalamom (vidi Lange i Hirmer 1973, 103 – 104).

Određeni broj istraživača je u ovome video uticaj tada aktuelne religijske dogme u Egiptu na sam koncept stvaranja monoteističke religije kod Jevreja, odnosno na Judeizam (vidi Assmann 1996). Iako se i dalje vodi diskusija da li se sam sistem verovanja koji je uspostavljen za vreme Ehnatona može prihvatiti kao monoteizam ili samo kao isticanje jednog boga u prvi plan u odnosu na ostale, paralela u sličnosti ova dva teksta, tj. uticaj himne posvećene Atonu na stvaranje 104. psalama se ne može osporiti.

Naravno, ovo se takođe ne može uzeti kao nedvosmislen argument koji bi govorio u prilog boravku Izraelićana u Egiptu, pošto iako je pominjani književni uticaj jasan, on ne mora ujedno podrazumevati i naseljene Izraelićane u Egiptu. Prvi pomen Izraela u jednom tekstu van Biblije, zabeležen je na Merenptahovoj steli, odnosno na tzv. Izrael streli (sl.1). Ova stela, npravljena je od crnog granita i  pronađena je u ruševinama Merenptahovog hrama u Tebi. Natpis koji je urezan na njoj slavi pobedu Merenptaha I (1213-1203) nad Narodima sa mora i Libijcima a pominje se i pohod prema Hananu, pri čemu se ističe kako je faraon porazio gradove poput Aškalona, Jenoama i Gezera.

U istom pohodu je porazio i Izrael, koji je za razliku od pomenutih gradova, obeležen determinativom za narod (sl. 2). Od nedavno se za ovaj pohod vezuju i određeni reljefi iz Karnaka, koji su ranije pripisivani Ramzesu II. Iz prethodno navedenog se može izvesti prilično pouzdan zaključak da su Izraelićani u tom periodu predstavljali polunomadsku skupinu plemena na nejasno definisanoj teritoriji. Ovim se ujedno dokazuje da ukoliko se egzodus zaista odigrao, njegov datum treba tražiti u svakom slučaju pre vladavine Merenptaha I.

Postoje tri teorije, odnosno tri različite hipoteze datovanja egzodusa (Kugan 2006, 124-125). Prva i druga koja izlazak datuju u XVI tj. XV vek stare ere, se danas odbacuju zbog velikog vremenskog hijatusa između predloženih datuma i stvaranja političkog entiteta Izraelićana, čiji je vremenski okvir takođe predmet sporenja i brojnih diskusija. Treći predloženi datum je najprihvatljiviji i on smešta eventualni Izlazak u XIII vek stare ere.

Kao određenu indiciju da su u ovom periodu (oko 1200. godine p.n.e.) postojale značajne demografske promene koje su mogle biti rezultat migracija, treba napomenuti da je u planinama i ruralnim oblastima južnog Hanana došlo do umnožavanja naselja gvozdenog doba (GD I). Međutim, ovaj rast naselja se ne može nedvosmisleno dovesti u vezu sa eventualnim doseljavanjem Izraelićanja iz Egipta, kako su to prilično neuspešno pokušali da interpretiraju pojedini maksimalisti. Do sada su navedeni mogući arheološki podaci koji bi eventualno mogli pružiti informacije o istorijskoj pozadini izlaska.

Što se tiče same literararne analize teksta ona će ovom prilikom biti izostavljena, pošto starozavetni tekst sam po sebi ne može predstavljati dokaz o egzodusu kao stvarnom događaju. Ipak, potrebno je ukazati na neke nelogičnosti i apsurdnosti u samom sadržaju starozavetnog teksta koji opisuje ovaj događaj. Odnosno, iako se, kao što je već pomenuto egzodus mora odbaciti u verziji u kojoj je opisan u Bibliji, postoji čitav niz konfuzija koje se uočavaju u samom starozavetnom tekstu, tj. u samom prikazu događaja.

Elemente priče koji prelaze u domen mitologije, odnosno koje sadrže motive fantastike, apsurdno je analizirati, ali i u ostalim segmentima prikaza izlaska uočavaju se brojni konfuzni, pa i kontradiktornih podaci. Tako se prvenstveno uočava nepoznavanje samog Egipta i neka vrsta odsustva osobeno egipatskih značenja u smislu nepoznavanja okruženja, imena faraona i nedostatak bilo kakvih pouzdanih osobenosti Egipta i autentičnih prikaza. Izraženo je i nepoznavanje toponima, hidronima i prostora u celini.

Takođe se nameće problem preuveličanih cifara i brojeva aktera izlaska, koji često u samoj priči isključuju jedni druge. Mnoge sačuvane pojedinosti iznesene u opisu su anahrone i predstavljaju karakteristike prvog milenijuma stare ere, odnosno vremena kada je priča prvi put zapisana. Istoričnost ličnosti Mojsija i mit o njegovom rođenju predstavljaju zasebnu temu na koju je već ukazano u prethodnom delu teksta.

Problemi i nelogičnosti na koje se nailazi u knjzi Izlaska, su uočljivi i u delovima teksta Starog Zaveta u kojima se opisuju navodni događaji koji su se prema biblijskoj tradiciji odigrali neposredno nakon izlaska (četrdeset godina lutanja Sinajem, problem naseljavanja, tzv. Obećane zemlje, itd.). Potencijalna ruta, odnosno put izlaska kao i sve ostalo vezano za egzodus takođe nije argumentovano utvrđen i predstavlja posebnu temu za iznošenje različitih spekulativnih i proizvoljnih hipoteza.

Najviše napora u utvrđivanju potencijalne rute izlaska uložio je Hofmajer (James. K. Hoffmeier) koji je, oslanjajući se u velikoj meri na topografska proučavanja, pokušao da sačini prikaz svih potencijalnih mesta opisanih u priči uključujući i ubifikaciju lokacije na kojoj se odigrao prelazak preko mora (vidi Hoffmeier 1996, 176-191). Međutim u Hofmajerovim tumačenjima se uočava njegova izrazita tendencija da po svaku cenu istakne autentičnost priče o izlasku, pri čemu veoma često krši osnovna metodološka pravila naučnog istraživanja. Iako njegova obimna studija Israel in Egypt predstavlja veliki doprinos na polju proučavanja problema vezanih za egzodus, ona ga svakako ni približno ne rešava.

Postoje dve tradicionalne putanje egzodusa koje predlažu maksimalisti. Južna preko južnog Sinaja i severna duž obale Sredozemnog mora (sl. 3). Međutim, dok drugu (tzv. severnu) putanju isključuje sam tekst Izlaska, kod hipoteze o tzv. južnoj putanji, glavni problem predstavlja slaba naseljenost i odsustvo naselja iz vremena potencijalnog lutanja Izraelićana pustinjom, što konsekventno implicira njenu neodrživost. Neki istraživači smatraju da su tradiciju o južnoj putanji zapravo stvorili monasi, odnosno da je sama tradicija stvarana uporedo sa manastirima na ovom prostoru (Kugan 2006, 111). Iako tekst Starog Zaveta sadrži detaljan prikaz lokacija na putu, njihova indentifikacija na terenu je veoma retka.

Locirano je svega nekoliko mesta od kojih je jedno polazna tačka izlaska, tj. tzv. grad Ramzesa koji se indentifikuje sa lokalitetom Per Ramzesom (Pi-Ramesses Aa-nakhtu) čiji naziv znači “Grad Ramzesa, velikog u pobedi”. Nije pouzdano locirana ni sama “Planina Boga”, tj. Horiv (Sinajska gora). Lokacija navodnog prelaska mora, takođe predstavlja predmet sporenja, pošto nije jasno da li sintagmu yam suf, treba prevesti kao Crveno ili Trščano more. Ovim bi ujedno iznošenje opšteg prikaza seta činjenica koje se odnose na eventualnu istorijsku pozadinu priče o egzodusu bilo iscrpljeno.

Konačan zaključak o eventualnoj istoričnosti egzodusa se sa trenutne tačke observacije uz akceptovanje svih postojećih činjenica, ne može izvesti. Ipak, na osnovu svega prethodno navedenog, može se konstatovati da se o eventualnoj istorijskoj pozadini događaja koji su opisani u knjizi Izlaska može govoriti isključivo u domenu različitih hipoteza, budući da ne postoji ni jedan adekvatan argument kojim bi se sa sigurnošću bilo koji deo opisanog događaja mogao validno argumentovati.

Prema tome, problematika o egzodusu i dalje ostaje otvorena, ali postavlja se pitanje sa kojih pozicija je potrebno pristupiti njenoj analizi, budući da je konstatovano da sam prikaz priče kakav je opisan u Bibliji sa svim svojim mitološkim elementima, ali i ostalim nelogičnostima na koje je ukazano, predstavlja književnu fikciju i mitizaciju koja je nastajala u izuzetno dugom vremenskom periodu.

Ovo svakako ne znači da bezuslovno treba odbaciti egzodus kao događaj koji se hipotetički mogao u određenom obliku zaista desiti u prošlosti, već da opis kakav postoji u knjizi Izlaska predstavlja književnu fikciju protkanu brojnim mitološkim elementima, pa je zbog toga apsurdno raspravljati o njegovoj istoričnosti.

 Uticaj i značaj priče 

Već tokom druge polovine prvog milenijuma stare ere, događaji opisani u Egzodusu su predstavljali jednu od ključnih priča jevrejske mitologije sa izuzetno naglašenim verskim značajem. Kasnije je izuzev značaja u Judeizmu, egzodus dobio i čitav niz dodatnih značenja, i izuzev što je mitizovan u okviru jevrejske političke mitologije, njegov značaj je postepeno mnogostruko prevazišao jevrejski korpus.

Ipak, egzodus i u savremenom kontekstu najveći značaj ima u okviru Judeizma u kome jedan od najznačajnijih praznika (Pasha) upravo predstavlja spomen na izlazak, odnosno na najznačajniji događaj za koji se tradicionalno smatra da se odigrao u jevrejskoj prošlosti i koji se percipira kao “direktna intervencija Boga” koja je doprinela “oslobađanju Jeveja” od “egipatskog jarma”.

Uostalom, knjiga Izlaska (heb. שׁמות; grč. Ἔξοδος; lat. Exodus), predstavlja deo Mojsijevog petoknjižja (Pentateuh), odnosno jevrejske Tore, za koju se u tradicionalnim i konzervativnim jevrejskim krugovima smatra da je napisana od strane Mojsija, kroz nekakav proces “božanskog nadahnuća”.

Bez obzira na hipotetičnost i upitnu realističnost priče, egzodus je imao i još uvek ima ogroman značaj u Judeizmu, ali i za jevrejsku nacionalnu i političku mitologiju. Priča o izlasku u tom kontekstu zapravo predstavlja na neki način “temelj Judeizma”. U periodu kada se prema biblijskoj tradiciji odigrao egzodus, Izraelićani po prvi put dobijaju obeležje naroda na čelu sa Mojsijem kao donosiocem svetovnih i božijih zakona. U tom kontekstu priča o egzodusu (uslovno) predstavlja neku vrstu etnogenetskog, odnosno konstitutivnog etničkog epa o nastanku drevnog Izraela koji čini samu srž Judeizma i u kom se posebno naglašava “motiv Boga koji stalno deluje i uslišava molbe izabranog naroda”.

Uticaj priče se i danas reflektuje pre svega kroz ideologiju nekih konzervativnih Jevreja, kao i kroz različite oblike verskog fundamentalizma i isključivosti koji se uočavaju kod pripadnika pojedinih grupa koji nipošto ne dovode u pitanje istinitost priče, čak šta više svaku raspravu na tu temu smatraju oblikom blasfemije, odnosno svetogrđa. Pripadnici ovakvih grupa, pri tome svesno ili ne, ignorišu čitav niz naučno utemeljenih činjenica koje dovode u pitanje istorijsku realnost priče, dok sa druge strane insistiraju na njenoj istoričnosti a često i na potpunoj istinitosti i nedvosmislenom doslovnom prihvatanju starozavetnog teksta kao istorijskog izvora u kome su opisani istiniti događaji.

Izuzev ogromnog uticaja na Judeizam, egzodus je u izvesnoj meri značajan i za Islam, kao i za Hrišćanstvo. Međutim, ovde se ne može izvršiti generalizacija kao u slučaju Judeizma, pošto različite hrišćanske konfesionalne zajednice, priču o izlasku uzimaju kao manje ili više značajnu. Tako je npr. pojedine neoprotestantske zajednice doslovno shvataju, dok je suprotno tome neke od istorijskih protestantskih crkava u izvesnom smislu u potpunosti relativizuju ili jednostavno ignorišu. Priča o Izlasku je dodatno mitizovana i u kontekstu jevrejskog nacionalizma.

Priča o izlasku, odnosno termin Exodus je vremenom postao sinonim za izbavljenje i oslobađanje, ali isto tako sa druge strane i za progon i stradanje. Sa takvim dualističkim i dijametralno suprotnim značenjem, pojam egzodus se praktično pojavljuje i u kontekstu dnevne politike. U kontekstu njene izvorne konotacije, priča o izlasku je uticala i na različite aspekte kulture i umetnosti.

Tako se uticaj priče manifestovao i na likovne umetnosti još od srednjeg veka, pri čemu su iz ovog perioda najčešće sačuvane različite likovne predstave, odnosno ilustracije u rukopisima koje su inspirisane određenim delovima priče, kao što je npr. prelazak preko mora iz jednog jermenskog rukopisa koji se datuje u XIII vek (sl. 4). Poseban značaj u umetničkom, ali i religijskom smislu ima i tzv. Sarajevska Hagada, koja je nastala u Španiji tokom druge polovine XIV veka i koja predstavlja izuzetno vredan i raritetan rukopisni oslikani kodeks koji se tematski odnosi i na izlazak.

Ipak, najviše likovnih dela čiju je inspiraciju predstavljala priča o izlasku, potiče iz perioda renesanse, kao i kasnijih umetničkih pravaca. Sama analiza uticaja egzodusa na likovne umetnosti predstavlja zasebnu temu koja iziskuje poseban pristup, tako da je ovom prilikom izdvojeno samo nekoliko primera umetničkih dela iz različitih perioda, kako bi se ukazalo na atraktivnost ove teme u različitim vremenskim i prostornim kontekstima. (sl. 5, 6, 7).

Priča o egzodusu je takođe uticala i na brojne savremene umetnike, pri čemu se zapaža da su inspiraciju iz nje crpeli pre svega oni umetnici koji inače inspiraciju za svoje radove crpe iz Biblije i koji se deklarišu kao vernici (sl. 8, 9, i 10).

Značajno je istaći da je izlazak, odnosno tačnije tzv. deseta egipatska kazna (pošast) predstavljala inspiraciju i za V. Blejka (Wiliam Blake), odnosno za njegovo delo Smrt prvorođenih (sl. 11).

Takođe,  zanimljiv je i rad Marka Šagala (Марк Захарович Шага́л) koji je radio seriju ilustracija sa temom egzodusa za jednu publikaciju (sl. 12 i 13). Potrebno je pomenuti i specifična dela čiji je autor savremeni umetnik Alain Foehr i čiji radovi nemaju versku konotaciju. Ovaj umetnik priču o egzodusu koristi kao metaforu za predstavljanje izbavljenja i patnje tokom vladavine aparthejda u Južnoafričkoj Republici.

Egzodus je imao i uticaja na kinematografiju gde je potrebno pre svega pomenuti čuveni filmski klasik The Ten Commandments, iz 1956. godine, koji ima naglašeni verski karakter propraćen idealističkim prikazom biblijske priče. Ovo ostvarenje je inače imalo krucijalni uticaj na popularizaciju i dodatnu mitizaciju ove tematike u savremenom društvenom kontekstu. Izuzev njega postoji još čitav niz filmova sa istom tematikom, od kojih je verovatno najpoznatiji animirani film The Prince of Egypt, iz 1998. godine.

Takođe, postoji i značajan broj dokumentaraca, kod kojih najčešće ne postoji kritički pristup temi. Najreprezentativniji primer takvih filmova predstavljaju  radovi Dž. Kamerona (James Francis Cameron), koje odlikuje senzacionalistički pristup i specifična dramatika, kao i odsustvo bilo kakvih karakteristika specifičnih za “ozbiljnije” dokumentarne filmove.

Prethodni tekst predstavlja kratak pregled osnovne problematike vezane za eventualnu istorijsku pozadinu egzodusa. Takođe u njemu je ukazano na pojedine aspekte uticaja ove starozavetne priče, kao i na neke najosnovnije specifičnosti u vezi njenog višestrukog značaja. Svakako, problematika vezana za proces mitizacije priče o izlasku, odnosno za izmišljanje (stvaranje) tradicije o egzodusu a samim tim i za njen uticaj u kontekstu umetničkog stvaralaštva, predstavlja posebnu tematiku, koja prevazilazi mogućnosti i tematske okvire ovog teksta i kao takva zahteva posebnu, daleko seriozniju i opširniju analizu.

 za P.U.L.S.E:  Kristijan Obšust