U augustu 1914. znameniti engleski pisac i vizionar H.G. Wells nazvao je tek začeti svjetski rat “ratom koji će okončati ratove”. Deset miliona mrtvih kasnije, ta prvobitno idealistička fraza mutirala je u sardonički komentar svakog velikog rata koji se hoće prikazati kao neizbježno zlo kojim se plaća cijena nekog trajnog i ultimativnog dobra.
Sada mi recite, Muze, stanarke olimpskih dvora Jer božanske ste i svuda, i sveznajuće ste o svem’ A mi glasine čujemo samo i ništa ne znamo.
Dok je dekodirani Zimmermannov telegram ležao u Hallovoj ladici, britanska obavještajna služba pokreće svog agenta infiltriranog u telegrafski ured u Ciudad de Méxicu, koji uspijeva da dođe do kodiranog telegrama poslanog iz njemačke ambasade u Washingtonu u njemačku ambasadu u Mexicu. Uz to što je telegram bio napisan kodom 13040 kojim su komunicirale te dvije ambasade, bio je upućen preko Western Uniona i u zaglavlju sadržavao podatke o vremenu i mjestu slanja. Ova verzija telegrama dostavljena je u London gdje je ponovo dekodirana (ovoga puta sa koda 13040) i time je Velika Britanija mogla objasniti i dokumentirati na koji je način došla u posjed telegrama ne otkrivši pritom svoje aktivnosti na prisluškivanju američkih komunikacija. Ujedno, Berlin je mogao bez bojazni nastaviti sa upotrebom koda 0075, uvjeren u njegovu bezbjednost budući da je dekriptirani telegram bio pisan zastarjelim kodom čija je hitna zamjena ionako već bila planirana. Tako je stvorena jedna “virtualna stvarnost” u kojoj se presretanje Zimmermannovog telegrama dogodilo na sasvim drugačiji način nego što to zapravo jeste bio slučaj.
Tri sedmice nakon obnavljanja neograničenih podmorničkih napada, 22. februara 1917, dekodirani Zimmermannov telegram uručen je zaprepaštenom američkom ambasadoru u Londonu Walteru Pageu, skupa sa brižljivo kreiranim objašnjenjem o njegovoj provenijenciji. Velika Britanija je, dakako, dala pristanak Amerikancima da se telegram objavi pod uslovom da se nigdje ne spominje britansko učešće u njegovom pribavljanju. Page izvještava državnog sekretara Lansinga a ovaj predsjednika Wilsona i već 27. februara sadržaj telegrama je saopšten Associated Pressu. On prenosi senzacionalnu vijest o njemačkim namjerama na naslovne stranice svih američkih novina, pa tako i New York Timesa koji je 1. marta ispunjen naslovima: “Njemačka traži savezništvo protiv SAD”, “Od Japana i Meksika traženo da se pridruže Njemačkoj”, “Puni tekst prijedloga obznanjen javnosti” i sl.
Objavljivanje telegrama učinilo je još vidljivijom polarizaciju američke javnosti (barem njenog glasa koji dospijeva u štampu) po pitanju rata. Zagovornici američkog ulaska u rat u Zimmermannovom telegramu su vidjeli dokaz da su sve vrijeme bili u pravu zahtijevajući američko vojno angažiranje. Pacifistički orijentirana štampa, koja je podržavala Wilsonovu izolacionističku politiku smjesta je opovrgla autentičnost telegrama, prepoznavši u njemu krivotvorinu proizvedenu u Velikoj Britaniji sa namjerom da uvuče SAD u “evropski rat”. U tome su prednjačila izdanja pod kontrolom medijskog mogula Williama Randolpha Hearsta, iz čijeg je lika izrastao Charles Foster Kane, glavni lik znamenitog Wellesovog filma Citizen Kane. Senator Benjamin Tillman iz Južne Karoline otvoreno je nazvao telegram lažnim upitavši se: “Ko još može povjerovati da bi se Japan udružio sa Meksikom i Njemačkom u napadu na Sjedinjene Države? Pobogu, Japan mrzi Njemačku više nego što, kako to kažu, đavo mrzi svetu vodicu.”
Da bi dokazala autentičnost Zimmermannovog telegrama i ujedno ostala vjerna obećanju datom Velikoj Britaniji da neće objelodaniti ionako neistinitu istoriju dokumenta, vlada u Washingtonu kreira novu “virtualnu stvarnost” britanske virtualne stvarnosti.
Bijela kuća nije imala nikakvih problema sa zahtjevom Londona da se prešuti uloga Velike Britanije u operaciji presretanja i dešifrovanja kompromitirajuće depeše. Dapače, sa prilježnošću se pristupilo stvaranju alternativnog scenarija po kojem su upravo SAD, mirotvorne ali uvijek budne, bile te koje su razotkrile dvoličnost njemačke diplomatije. Vlada je smjesta naložila vašingtonskoj kancelariji Western Uniona da dostavi original kodiranog telegrama koji je Von Bernstorff poslao u Meksiko. Potom je službenik State Departmenta, koristeći rječnik za dekodiranje 13040 koji je Soba 40 ljubazno stavila na raspolaganje, “službeno dekodirao” telegram. Na taj način je Wilson mogao “čista obraza” saopštiti javnosti da su SAD same došle u posjed telegrama i dekodirale ga. Time su pisanja o “britanskoj podmetaljci” ponešto utihnula, ili se tematski pomjerila sa “osude lakovjernosti” ka teoriji zavjere. Posljednji, majstorski potez admirala Halla u maskiranju britanske uloge u “aferi Zimmermann”, bio je u pokretanju medijske kampanje kojom se najoštrije kritikovala njegova vlastita služba i njena nesposobnost da sama dolazi do saznanja od strateškog značaja za daljnji tok rata, umjesto da to za nju priskrbljuju Sjedinjene Države.
Wilsonu je postalo jasno da se njegova uloga posrednika u nekakvom hipotetskom mirovnom sporazumu pretvorila u lakrdiju naočigled američke javnosti i da mu predstoji golemi poduhvat na rekonstrukciji američke zbilje i vlastite uloge u njoj. Čuvena filmska epopeja D. W. Griffitha “Rođenje nacije” (The Birth of a Nation) iz 1915. godine, bila je prvi film ikada prikazan u Bijeloj kući, upravo za Wilsona, njegovu porodicu i najbliže osoblje. Nakon višegodišnje kampanje u kojoj je bezbroj puta ratna opcija okarakterizirana kao anticivilizacijska inicijativa, sada je trebalo pristupiti “Preporodu nacije” i pripremiti je na rat. Javna saglasnost u korist takvog zaokreta činila se vrlo neizvjesnom u atmosferi i dalje izraženih sumnji u vjerodostojnost Zimmermannovog telegrama.
A onda je 3. marta, potpuno neobjašnjivo i neočekivano, na konferenciji za štampu sam Arthur Zimmermann, državni sekretar za vanjske poslove njemačkog carstva, potvrdio da je upravo on autor kontroverzne depeše. “Ne mogu to poreći. Istina je!”, rekao je tada a još opširnije elaborirao nastanak i svrhu telegrama u svome govoru u Reichstagu 29. marta. U međuvremenu, 20. marta, njemačke podmornice su potopile tri američka broda i na sastanku kabineta Wilson dobiva podršku većine učesnika da se Njemačkoj objavi rat. U svome kongresnom govoru 2. aprila Wilson tu odluku obrazlaže riječima:
“Svijet se mora učiniti sigurnim za demokratiju. Njegov mir se mora izgraditi na provjerenim temeljima političke slobode. Mi nemamo nikakvih sebičnih ciljeva kojima bismo služili. Ne želimo nikakvo osvajanje, nikakvu dominaciju. Ne tražimo nikakvu odštetu za sebe niti materijalnu naknadu za žrtve koje smo spremni pretrpjeti.”
Američki senat glasa sa 82:6, a Predstavnički dom sa 373:50 u korist proglašenja ratnog stanja između SAD i Njemačke koje 6. aprila 1917. godine i formalno stupa na snagu. Do tog trenutka u rat su se već uključile Turska i Bugarska koje su se priklonile Centralnim silama, te Italija, Portugal, Rumunija i San Marino (pa makar simbolički!) na strani sila Antante. Američkim stupanjem u rat države sa svih kontinenata, u nekoliko talasa, pridružuju se savezničkim snagama i rat definitivno postaje svjetskim. Koji će, dakako, okončati sve druge ratove.
Svijet obavještajnih spletki, diplomatskih smicalica, virtualnih ljubavi i aktualnih ratovanja u kojima su, kako je još Cervantes podsjećao, “sva sredstva dopuštena”, priključenjem SAD silama Antante postao je donekle jednostavniji, ako ne već transparentniji. Svi glavni sudionici suočili su se sa istim problemom – kako u javnosti jačati spremnost na žrtve i odricanja koja podrazumijeva ratno stanje. Njemačka i Velika Britanija su još 1914. godine pokrenule sve svoje resurse u pravcu motivacije stanovništva za podršku političkim odlukama svojih vlada i podsticanja odlučnosti da se prihvati život oblikovan posljedicama takvih odluka. Mehanizmi kreiranja i masovnog prihvatanja novih vrijednosti, te vjerovanja i ponašanja koji proizlaze iz njih, definirali su područje djelovanja propagande u javnom prostoru.
U tom pogledu, Sjedinjene Države su 1917. godine imale neuporedivo teži zadatak. Protekle tri godine bile su ispunjene intenzivnom propagandom u korist Wilsonove izolacionističke politike i laudama njegovoj dalekovidnosti koja je SAD sačuvala od rata. Sada je valjalo potpuno promijeniti raspoloženje američke javnosti, učiniti sve da se zaboravi na “civilizacijski značaj suzdržavanja od rata” i pokrenuti proces masovne ratne mobilizacije. Kao i u nizu drugih oblasti javnog života od značaja za nacionalnu sigurnost i ovdje su se SAD našle u poziciji početnika, sa vrlo kratkim vremenom za učenje. Tom ubrzanom kursu ovladavanja umijećem “osvajanja srca i duše” stanovništva uveliko će pomoći uvidi u praksu Velike Britanije i Njemačke, koje su se već godinama nosile sa izazovima propagande i njene sposobnosti da pokrene domaće javno mnijenje u željenom pravcu.
Mada se Prvi svjetski rat sa pravom smatra rodnim mjestom masovne propagande, neophodno je primijetiti da je područje njenog djelovanja još uvijek određeno “tvrdim granicama” između država. Propagandne poruke morale su biti fizički transportirane, kao štampani materijal, sa jednog mjesta na drugo. Komercijalni radio, kao medij masovne komunikacije, pojaviće se tek koju godinu po okončanju rata. “Eter” u kojem će se ta komunikacija odvijati zauvijek će rastvoriti međudržavne granice koje su dotada obećavale informacijsku izolaciju i predstavljale neku vrstu osiguranja od nepoželjnih oblika “neprijateljske ideološke kontaminacije”.
Ta relativna ograničenost medija propagande u Prvom svjetskom ratu nikako nije značila oskudicu u njenim pojavnim oblicima ili manji stepen njene rasprostranjenosti. Kao i u proteklim decenijama, pisana riječ, fotografije i ilustracije u sredstvima javnog informiranja, dnevnoj i sedmičnoj štampi, knjigama i najrazličitijim brošurama, bili su njen najprisutniji i najpouzdaniji nosač, ali ne i jedini. Propaganda se podjednako udomila i u dječijim slikovnicama, satiričkim listovima, zabavnim rubrikama, popularnim zagonetkama, poštanskim razglednicama, kabaretskim i muzičkim predstavama, a pogotovo sve brojnijim proizvodima filmske industrije.
Na ovom mjestu za nas su klasične dezinformacije od manjeg interesa; njihova funkcija se iscrpljuje u tome da se fabrikovana “istina” iskoristi kao opravdanje ili objašnjenje postupaka koji ne bi nužno bili popraćeni javnim odobravanjem. Neistinita vijest, koja se pojavila 2. augusta 1914, da je nekoliko francuskih aviona bombardiralo željezničke linije u blizini Nuremberga poslužila je njemačkoj vladi da već sutradan objavi rat Francuskoj kao čin “odbrane od ničim izazvanih napada”, premda je još istog dana vijest bila demantirana i njemački kancelar bio obaviješten o tome. No, vijest je iskorištena da opravda “preventivnu invaziju” na neutralnu Belgiju koju je Njemačka poduzela već dan poslije proglašenja rata sa Francuskom.
Dezinformacije i lažne vijesti redovan su dio ratnog inventara, bilo da su namijenjene domaćoj ili inostranoj javnosti (pogotovo onoj neprijateljskih zemalja). Fakti, faktoidi i fabrikacije u pravilu nude argumentacijsku podršku u formiranju stavova i njihova moć da impregniraju naše viđenje stvarnosti ovisi o kredibilitetu koji im pripisujemo. Njihovo prisustvo uvijek je dio odgovora na pitanje o tome šta se njima htjelo postići, ali u razgovoru o propagandi naš primarni interes ne leži u istinitosti ili lažnosti propagandističke poruke već u načinu kako ona funkcionira.
Propagandne aktivnosti u Njemačkoj i Velikoj Britaniji u vrlo bitnoj mjeri su se razlikovale u sistemu njihove organizacije i načinu na koji su one institucionalizirane. Iako među njima nema supstancijalnih razlika sa stanovišta karaktera poruka ili sredstava njihove diseminacije, razlike postaju uočljive u onome što bismo, na određen način, mogli nazvati njihovom “estetskom formom”, prezentacijom koja obezbjeđuje da se propagandni sadržaj efikasno unese u duhovni svijet recipijenta. Šta bi bila optimalna forma te komunikacije na prvom mjestu ovisi o kulturnim determinantama okruženja u kojem se ona odvija, odnosno, o sposobnosti propagandiste da te odrednice prepozna i iskoristi. U tom pogledu možemo uočiti značajne razlike u “stilovima propagande” njegovanim u Njemačkoj i Velikoj Britaniji, a kasnije i u SAD. Najinformativniji primjeri, o kojima postoje i brojne studije, mogu se naći u posterima korištenim u propagandnim kampanjama regrutacije dobrovoljaca ili pozivanja na masovni odziv u realizaciji ratnih zajmova, ali i u propagandističkim tekstovima koji su imali funkciju motivacije javnosti i nudili odgovarajući racionalni ili afektivni okvir razumijevanja zbilje.
Žar i pepeo “Duha 1914.”
Kao vojne sile koje su inicirale seriju objava rata u ljeto 1914, Austro-Ugarska i Njemačka bile su, sa propagandističkog stanovišta, u bitno različitoj situaciji u odnosu na savezničke države. Budući da nisu bile žrtve agresije, invazije ili oružanih aktivnosti koje bi ugrožavale njihov suverenitet, razlozi “nužnog ulaska u rat” morali su se formulirati u ravni koja je nadilazila neposredne povode. Njemačka intelektualna elita dala je tome svoj značajan doprinos tematizirajući pogubne utjecaje “stranih kultura” (tj. zemalja Antante) u procesu dekadencije njemačke kulture, njene korupcije i degeneracije. Inspirirana teorijom socijalnog darvinizma, ideologija koja zagovara postojanje viših i nižih kultura, rasa, klasa ili čitavih naroda nije bila samo njemačka specifičnost već je zauzimala značajno mjesto i u Velikoj Britaniji, Sjedinjenim Državama, i nemalom broju drugih zemalja između dva svjetska rata. Dok su neke od njih takvo učenje obilno koristile kao opravdanje kolonijalne politike, Njemačka je dolaskom nacionalsocijalista na vlast otišla i korak dalje, ka “konačnom rješenju” te “evolucijske neizbježnosti”.
U osvit Velikog rata, socijal-darvinizam je u Njemačkoj prevashodno rabljen u argumentaciji opravdanosti, dapače – poželjnosti, rata i agresivne “zaštite nacionalnih interesa”. General Von Bernhardi isticao je “biološku nužnost ratovanja”, sasvim u skladu sa učenjem antropologa Otta Ammona koji je, još dvadesetak godina ranije, zagovarao ideju da su cjelokupnom evropskom aristokratijom uvijek dominirali ljudi germanskog porijekla. Po njemu “rat je blagoslov po čovječanstvo, jer jedino on pruža mogućnost da se odmjeri snaga jedne nacije u odnosu na drugu”. Najistaknutiji njemački socijal-darvinista, biolog Ernst Haeckel, neumorno je isticao superiornost njemačke kulture, utjelovljene u autokratskoj državi, u odnosu na sve druge kulture. Dominantni narativ prisutan u krugovima militantno raspoložene njemačke intelektualne elite, govorio je o zagađenosti, štaviše – “smrtnoj ugroženosti”, njemačke kulture koja se našla u “okruženju” drugih, inferiornih i beskrupuloznih nacija. U tom duhu sa velikim žarom se pristupilo i “čišćenju” njemačkog jezika od tuđica, odnosno “germanizacije nepotrebnih stranih riječi”, čemu svjedoče i brojna izdanja popularnog riječnika Oskara Kressea.
Sa početkom rata svi ti motivi provaljuju u javni prostor kroz pisma uredništvima, ratne poeme i slike, popularna predavanja, govore akademika, univerzitetskih profesora, sveštenika i pažnje vrijednih javnih ličnosti. Tržište postaje preplavljeno robom ukrašenom sloganima ili ilustracijama koje odgovaraju “duhu vremena”, gorljivog patriotizma i sužene svijesti, koji će kasnije biti nostalgično nazivan “Augustovskim iskustvom” (Augusterlebnis) ili “Duhom 1914.” (Der Geist von 1914). Istraživanje Petera Jelavicha, istoričara sa Johns Hopkins univerziteta, pokazuje da su početkom augusta 1914. godine njemačke novine dnevno primale oko 50.000 ratnih pjesama koje su pozivale na nacionalno jedinstvo (Volksgemeinschaft), promovirale militantni patriotizam, ratničke vrline, ili maštovito varirale maliciozne stereotipe o drugim, ne-germanskim kulturama. Beskrajno ponavljanje rimovanih krilatica, poput Jeder Schuss ein Russ. Jeder Stoß ein Franzos. Jeder Tritt ein Brit. Jeder Klaps ein Japs (“Svaki hitac jedan Rus, svaki udarac jedan Francuz, svaki šut jedan Britanac, svaki šamar jedan Japanac”), popraćenih odgovarajućim ilustracijama nepobjedivog njemačkog vojnika koji upucava, udara, šutira ili šamara neprijatelja, postalo je dijelom ekstatične, pan-germanske svakodnevnice.
Propagandna razglednica Adolfa Hoffmanna
Ratne godine koje su uslijedile vrlo brzo su ugasile taj žar usprkos naporima državne propagande da ga po svaku cijenu održava. Okupacijom Belgije Njemačka postaje agresor i u javnosti izvan njenih granica narativ o “defanzivnom ratu” nema pažnje vrijednih efekata. Štaviše, nakon nekog vremena ni u samoj zemlji on više nije proizvodio ushićenje karakteristično za “Duh 1914”. Zanos “opravdanim i nametnutim ratom”, koji će odbraniti nacionalne svetinje i odlučno osigurati da one nikada više ne budu ugrožene, izgubio se u sivilu kojeg rječito 1916. godine opisuje Walther von Hollander:
“Znanje o tome kako stvari stoje otupljuje spektakl… Nema više ničega posebnog u odlasku u rat. Vojnika koji odlazi više ne ispraćaju cvijeće i radost; jedva da se ramenima slegne kada neko strada. Fasada blijedi; privatna i javna patnja dio su svakodnevnog života.”
Razglednica Carla Schmidta iz 1915. godine: Kaiser Wilhelm II sa tekstom “Pred Bogom i poviješću moja je savjest čista. Ja nisam želio rat.”
Propaganda koja je prvobitno bila usmjerena prema vojnicima na frontu, kako bi ojačala njihov borbeni moral, sada se sve više okretala “domaćem terenu”, suočena sa rastućom rezignacijom stanovništva.
Od početka rata njemačka propaganda je imala vrlo jasne ciljeve, a među njima je na prvom mjestu bila socijalna kontrola provođena striktnom cenzurom koja bi spriječila pojavljivanje bilo kakvih nepovoljnih izvještaja, kako sa ratišta tako i o stanju u zemlji. To je značilo da štampa ne kreira vijesti nego samo prenosi ono što joj saopšte nadležne državne institucije. Sve što bi odstupilo od takve procedure predstavljalo bi djelo neprijateljske propagande. Nemali broj istraživača primijetio je u tome duboko usađeno nepovjerenje prema javnosti, vjerovanje da bi ona lako mogla podleći neprijateljskom utjecaju te je stoga morala biti “zaštićena” od svih podrivajućih upliva i brižljivo educirana da prihvata samo poželjnu interpretaciju rata.
Ovakav pristup odredio je karakter njemačke propagande u Prvom svjetskom ratu kao disciplinirane i rigidne državne službe, a manjak fleksibilnosti i maštovitosti u propagandnim poslovima uvijek je kontraproduktivan i rezultuira nedostatkom efikasnosti.
Riječima Vanesse Ther “…takva zadata agenda instrukcija i kontrole sprečavala je one koji su bili odgovorni za propagandu da u obzir uzmu očigledne predispozicije javnosti i tako onemogućavala autentično uključivanje populacije u propagandne napore Njemačke.”
Kontrola protoka i sadržaja informacija namijenjenih javnosti odvijala se preko redovnih konferencija za štampu u nadležnosti vojne komande. Ilustrativan uvid u prirodu tih “uputa o patriotskom izvještavanju” pruža istaknuti njemački pacifista tog vremena, novinar Hellmut von Gerlach, opisujući jedno takvo brifiranje iz 1914. godine, prije same invazije na Belgiju, gdje je novinarima rečeno: “Čak i ako polovina jedinica bude izgubljena pred Liègom i dalje ćete pisati da je pobjeda postignuta uz zapanjujuće male žrtve.”
Novinari i urednici nisu imali ovlaštenja da išta mijenjaju u materijalima primljenim od nadležnih institucija. Posljedica proizvodnje uniformnih i homogeniziranih službenih saopštenja, propagande i “patriotskih vijesti”, o čijoj distribuciji se brinula nacionalna telekomunikacijska mreža Wolffsche Telegraphenbüro (WTB), dovela je do toga da u javnosti počne prevladavati osjećaj monotonije i nepovjerenja u službene izvore informacija. Kada vijesti o “zapanjujuće malom broju žrtava” prate masovne sahrane postradalih vojnika, a ohrabrujuće novosti o spektakularnim postignućima nacionalne ekonomije se sudaraju sa ličnim iskustvom posvemašnje nestašice i gladi, javnost počinje da se okreće prema nezvaničnim i neformalnim izvorima informacija – upravo onom prostoru na koji vreba protivnička propaganda.
U drugoj polovini rata, civilne i vojne institucije pokušavaju da uspostave alternativne, prividno nepristrane izvore informacija preko kojih bi se jačalo uvjerenje da odgovornost za strahote rata leži na silama Antante, podsticalo odbijanje kompromisnog mira i pothranjivalo vjerovanje u nepogrešivost Vrhovne vojne komande (Oberste Heeresleitung) i konačnu pobjedu Njemačke. Mada nevoljno, njemački propagandisti morali su priznati neuspjeh propagande u obliku postera sa ilustriranom naredbom i usvajaju njen novi format. Ministarstvo unutarnjih poslova u Berlinu počinje organizirati muzičke i zabavne programe u kojima bi se, uz dobrodošlo skretanje pažnje sa turobne zbilje i amortiziranje sverastuće depresije, na psihološki suptilniji način promovirali patriotski motivi. Nakon višegodišnjeg otpora inicijativi da se “pučka zabava” spregne sa uzvišenim idealima borbe protiv dekadencije njemačke kulture, inficirane svjetonazorima pristiglim iz inferiornih zemalja, pred zahtjevima savremenosti poklekli su čak i dojučerašnji bastioni konzervativne ideologije. Sve do 1917. godine nacionalna banka Njemačke odbijala je da se u svojim kampanjama za obezbjeđivanje ratnih obveznica i fondova služi metodama reklame i dnevnopolitičke propagande, posterima, sloganima i drugim “prostačkim sredstvima”, nedostojnim institucija koje obezbjeđuju ostvarenje uzvišenih ciljeva rata. Fijasko petog ratnog zajma uvjerio je i njih da treba prigrliti sve raspoložive forme komunikacije koje bi mogle doprijeti do svih društvenih slojeva. Toga je posebno bio svjestan general Erich Ludendorff, jedan od najistaknutijih “orlova” vrhovne vojne komande, koji nije imao nikakve dvojbe u pogledu značaja propagande u ratovanju: “Danas se bitke vode riječima; ispravnim riječima dobivaju se bitke, pogrešnim se gube”. Uspjesi savezničkih propagandnih filmova naveli su ga da podrži osnivanje Ureda za sliku i film (BUFA, Bild und Filmamt), vojnog pandana već postojeće komercijalne agencije Deutsche Lichtbild-Gesellschaft (Deulig), koja bi preuzela foto-kinematografsku produkciju na frontu, koordinaciju mreže ratnih dopisnika, bioskopske predstave za vojnike, formiranje centralne arhive fotografskog i filmskog materijala i sl. Krajem 1917, nezadovoljan radom BUFA, Ludendorff formira filmsku kompaniju Universum Film AG (UFA) koju će zajednički finansirati država, armija i najmoćniji industrijalisti. Nakon rata, UFA će izrasti u privatnu kompaniju konkurentnu holivudskim studijima i postati temelj kinematografskog procvata u Weimarskoj republici. No, u završnim stadijima rata, kada je formirana, njena uloga u propagandnoj podršci njemačkim ratnim ciljevima, u poređenju sa sličnim institucijama u savezničkim zemljama, bila je zakašnjela i nedovoljna.
Možda najbolji rezime (ne)uspjeha njemačke ratne propagande iskazan je 1921. godine u jednom otvorenom pismu upućenom Alfredu Harmsworthu, lordu od Northcliffea. Harmsworth je nedvojbeno bio najveći medijski mogul ne samo tog vremena, čovjek koji je, između ostalog, posjedovao Daily Mail, Daily Mirror i The Times i ustoličio stil tabloidne štampe od ogromnog značaja u britanskoj propagandnoj mašineriji tokom Velikog rata. U tom pismu rezignirani njemački autor kaže: “Njemačka propaganda bila je po svome duhu propaganda znanstvenika, državnih vijećnika i profesora. Kako su se ti pošteni i svjetovnim stvarima nevični ljudi uopšte mogli nositi sa vrazima novinarstva, stručnjacima za trovanje masa poput vas?”
Ne znam da li je ovaj lament nad njemačkom, ako već ne propagandnom nevinošću onda naivnošću, dobio ikakav odgovor, da li se prizvala Cervantesova uputa o dopustivosti svih sredstava u poslovima rata i ljubavi, da li se uzvratilo nekim ekvivalentom izreke o “ljutoj travi na ljutoj rani”, ali konstatacija o nedoraslosti njemačke propagande “izazovima vremena” pokazala se istorijskom lekcijom koju će u narednim decenijama dobro naučiti arhitekti Trećeg Rajha.
