Sjaj i rđa antičke Grčke

Ali naivno poverenje prema tvorevinama fantazije nije isključivo obeležje čoveka sa ranog stupnja istorijskog razvitka; na izvestan način ono se iznova javlja kod svakog deteta, a takođe se održava i kod odraslih ljudi na odgovarajućem stupnju duhovnog razvoja. Otud ni civilizovano čovečanstvo nije bez svojih mitova.

Dragiša Živković, str 473., ROMANOV, Banja Luka, 2001..

Kao što Austrijanci i Mađari sa setom misle kako su nekada bili carevina, jugonostalgičari sanjare o negdašnjoj Jugoslaviji, Francuzi o Napoleonu, a pojedini Srbi o caru Dušanu, tako ljubav prema antičkoj Grčkoj (VIII – II v.p.n.e.) ujedinjuje ljubitelje lepog i uzvišenog: ona je mentalno utočište u vreme kada je kultura na listi prioriteta mnogih poslednja stanica. Pored brojnih grčkih mitova vremenom se formirao mit o antičkoj Grčkoj kao vremenu kulturne superiornosti i blagostanja..

Dela antičke Grčke ne samo da su od neprocenjive vrednosti već i najtešnje koegzistiraju sa savremenim dobom: struktura Ilijade je nešto na šta su se ugledali ne samo stvaraoci visoke kulture, već i prozaičnih akcionih filmova, Odiseja se naširoko koristi kao simbol, drame Eshila, Sofokla i Euripida igraju se u mnogim svetskim pozorištima i dan danas, artefakti iz atinskog arheološkog muzeja, od Agamemnonove maske do kipa boginje Atine, svakodnevno privlače turiste i plene lepotom, Platon i Aristotel su temelji filozofije, Pitagora, Heraklit, Tukidid bitna su imena antičke nauke. Na planu politike Grčka se uzima kao preteča demokratskog društva. Stara Grčka ne zastareva, ona je uvek aktuelna.

No, ako zagrebemo malo iza tog sjaja može nam nos nažuljati vonj rđe. Sve ovo u prethodnim pasusima jeste tačno, ali sve ima svoju senku.

Vreme antičke Grčke je vreme dugogodišnjih ratova. Tada su vođeni Grčko-persijski ratovi (499 p.n.e. – 449 p.n.e.), Peloponeski rat (431 p.n.e. – 404 p.n.e.), osvajanja Aleksandra Makedonskog… Ako je prvo i osnovno ljudsko pravo pravo na život, onda možemo reći da je to doba vreme intenzivnog kršenja osnovnog ljudskog prava.

Oni koji nisu ubijeni postajali su robovi. Te eto kršenja još jednog od osnovnih ljudskih prava – prava na slobodu. Društvo antičke Grčke je bilo robovlasničko društvo. Paradoksalno je da je u toj i takvoj Grčkoj nastala demokratija. Miloš Đurić kaže (Istorija Helenske književnosti, Miloš Đurić, str. 17, Dereta, Beograd, 2003)

Robovlasnički poredak, kroz koji je helensko društvo prošlo u svim njegovim etapama, i razvitak društvenih klasa bili su podloga na kojoj se razvilo celokupno opšte kulturno nadgrađe helenskog robovlasničkog društva..

Antička Grčka je bila androfilna sredina gde je značaj žene sveden na ništicu. Podrazumevalo se da su samo muškarci misleća bića. Jedini primeri slavljenja žene su bile boginje i životi žena na ostrvu Lezbos gde je Sapfo otvorila školu za žene. To kulturno preimućstvo je nastalo tako što su muškarci sa ostrva Lezbos izginuli, te su žene ostale same. A kad već pominjem Lezbos i moderne „mitove“, valja napomenuti i to kako je pesnikinja Sapfo u subkulturnim lgbt krugovima simbol lezbejstva (i sam naziv lezbejka/lezbijka etimološki duguguje ostrvu Lezbos), dok nas jedni izvori uče da je bila biseksualna, odnosno da je imala odnose i sa muškarcima i sa ženama i da je život okončala tako što se ubila skočivši u more sa litice zbog toga što joj voljeni muškarac i to mornar Faon nije uzvratio ljubav, a drugi izvori da je takođe bila biseksualna, udata, majka, umrla u starosti prirodnom smrću. Kako god, lezbejka nije bila, ali upkos tome danas je simbol za žensko-ženske ljubavne odnose.  U Antologiji stare helenske lirike (priredio Marko Višić, Oktoih, Podgorica, 2000.) zastupljeno je mnoštvo pesnika, a samo nekoliko pesnikinja. Pored Sapfo tu su Kleobulina, Korina, Praksila, Erina, Anita, Nosida. Izuzevši Sapfo, pomenutim pesnikinjama u Antologiji je objavljeno, zbirno, svega 132 stiha. U Istoriji helenske književnosti, Miloš Đurić nijedno poglavlje ne posvećuje ženskim stvaraocima sem Sapfo (mada ovlaš pominje pojedine kada govori o lirici), ali tu nije reč o konspiraciji, već o tome da ne može posvetiti poglavlje nekom ko ni ne postoji, odnosno čiji značaj je efemeran. Žene nisu bile stvaraoci, nisu bile ni tragičari ni komičari, ni filozofi, ni naučnici, nisu imale pravo učestvovanja u političkom i javnom životu, nisu ni glumile u pozorištu (ženske likove su, takođe, glumili muškarci).

Sintagma „grčka ljubav” odnosi se na homoseksualnu ljubav, jer se veruje da je Helada bila tolerantna prema homoseksualnosti. Tadašnje prihvatanje odnosa dva muškarca bilo je više sociološke prirode nego emotivno-seksualne sa izuzecima koji potvrđuju pravilo. Platon u Gozbi naziva dva ljubavnika ljubavnik i ljubimac. Kao što sam napomenula, muškarci su smatrani kao neprikosnoveno superioran pol. Društvo muškaraca bilo je duhovni klan, a veze između starijih muškaraca i mlađih imale su značenje inicijacije (u odraslu dob) gde se mlađi predaje svom učitelju u svakom smislu pa i u fizičkom i na taj način posredstvom seksualnog odnosa „dobija” od svog učitelja pamet, snagu i ostale duhovne karakteristike. Ono što je kontroverzno je to da su često ljubavnici bili zreli muškarci, a ljubimci rečnikom današnjice maloletnici. Takvi odnosi su u staroj grčkoj bili ne samo dozvoljeni, već i podsticani. Te tako kao što se danas ljudi venčavaju, zapošljavaju, imaju naloge na društvenim mrežama, tada je bilo uobičajeno da muškarci osim što su se ženili, stvarali porodice i bili očevi, neguju i erotske odnose sa drugim muškarcima i to prvo kao ljubimci dok su u pubertetu, a kasnije kao ljubavnici. Današnjim rečnikom taj odnos bi mogli označiti kao delikventan upravo zbog razlike u godinama ljubavnika i ljubimca, odnosno, zbog toga što je ljubimac često maloletno lice. Platon u Gozbi kaže kroz usta Pausanije (Dereta, Beograd, 2002):

Jer ovi ne ljube dečake dok su još deca, nego kad se već počnu dohvatati pameti, a to se dešava onda kada im brada probija..

Sve ovo navodim kako bih pokazala da je sintagma „grčka ljubav“ još jedan savremeni mit i neprecizno određenje i da se najčešće koristi kako bi označila ljubavni odnos dva odrasla muškarca, a da istini odgovara i jedna druga strana koja se zanemaruje.

Starogrčka mnogobožačka religija se nije mešala brutalno u život pojedinca na način kako su to činile hrišćanske religije, ali je nametala dehumanizujući rol-model počevši od Zevsa koji je, da bi zadržao svu vlast za sebe, progutao trudnu suprugu, Posejdona koji iz obesti razbija lađe trozupcem, Here koja se svetila suparnicama sa kojima je bludničio njen muž Zevs… Miloš Đurić o bogovima kaže u Istoriji helenske književnosti, na stranama 75-76 govoreći o Homeru da njegovi bogovi

nisu drugo nego slika kako sjaja i moći, ideala i vrline, tako nagona i poroka. (…)Odnos vrhovnog boga prema ostalim bogovima jeste slika odnosa starešine roda prema ostalim članovima roda, i taj odnos može da se osniva kako na pravdi tako i na nepravdi. (…)Osobine kojima se bogovi uzdižu iznad ljudi jesu veće izobilje života, besmrtnost i moć, ali i ne i viša moralna usavršenost..

Govorimo o društvu koje je ostavilo ono najvrednije u umetnosti i nauci, sa jedne strane, i o mizoginom društvu koje najgrublje krši ljudska prava, sa druge strane. Dok su jedni ginuli i ubijali, drugi besplatno radili, treći su stvarali. Da li je neophodna društvena nejednakost u onom najekstremnijem vidu – gospodar i rob – da bi načinili kulturno-superiorno društvo? Da li je neophodno da građa za umetničko delo budu ljudske kosti?

Kad prođe vreme ostaju samo dela, nedela i brojke. Ostaju mitovi, Ilijada, Odiseja, Persijanci, Okovani Prometej, Antigona, Car Edip, Medeja, Žabe, Himna Afroditi, Agamemnonova maska, Partenon, Država, Gozba, Poetika, Zapisi o Temistoklu, Pitagorina teorema, Hipokratova tipologija ličnosti, ali i sto godina rata, ubijanja, trgovina belim robljem i mizoginija. Istina je kao glava Janusa (on je imao dva lica) i kao takvu je treba prihvatiti da bismo bili intelektualno pošteni prema minulim vremenima, ali i prema sebi samima i vlastitim mitovima.

Za P.U.L.S.E Aleksandra M. Lalić

Tekstovi o istoriji na portalu P.U.L.S.E

  Aleksandra M. Lalić, Društvo, Grčka, Istorija