„Graditelji Beograda 1815-1914“

Beograd, kao prestonica kneževine, bio je tursko naselje opasano rovom i bedemom od nasute zemlje, sa petnaestak džamija, nekoliko amama, turbeta i hanova. Posle dobijanja izvesne samostalnosti, 1830. godine, knez Miloš shvata da sa domaćim kadrom ne može da izgradi zemlju. Inženjere traži napolju…

S njima počinje evropeizacija Srbije, ali i monografija istoričarke arhitekture Divne Đurić-Zamolo „Graditelji Beograda 1815-1914“. Priređivači su dr Aleksandar Kadijević i Miloš Jurišić (ilustracije), urednik je Bodin Jovanović, a izdavač Muzej grada Beograda.

Ideja za objavljivanje ove značajne monografije potekla je od prethodnog direktora Bojana Kovačevića. Projekat sam zatekla u fazi poodmakle realizacije. Ova knjiga jedno je od osnovnih štiva za sve studente i stručnjake, ali i zaljubljenike u arhitekturu Beograda. U njoj su predstavljeni najznačajniji graditelji, njih 35, koji su u najvećoj meri doprineli da naš grad dobije evropsko lice. Tiraž prve je odavno rasprodat. Zato smo odlučili da izdanje ponovimo, preradimo i objavimo sa znatno više reprodukcija u punom koloru, tako da je sa 260 strana monografija narasla na 430 strana – kaže Danica Prodanović, direktorka Muzeja grada Beograda.

Na knežev poziv prvi neimar koji dolazi u Beograd je Slovak Franc Janke. Njemu se pripisuje prva zgrada u Beogradu podignuta u duhu klasicizma – Đumurkana (carinarnica). Sledi Licej, pa Saborna crkva (koja se u novije vreme atribuira Adamu Kverfeldu). Knez Miloš je započeo izgradnju srpskog savskog kraja. Nekih zgrada, međutim, više nema – osim na razglednicama i crtežima…

– Kao što su hoteli „London“, „Grand“ i „Balkan“, Đumurkana kod Savskog pristaništa, Narodna biblioteka na Kosančićevom vencu, prvobitna crkva Sv. Marka na Tašmajdanskom groblju… – podseća Kadijević. – Sačuvane su kafana „?“, čiji je autor nepoznat, Doktorova kula, koju je gradio knežev lekar Vito Romita (danas pripada Neuropsihijatrijskoj klinici), Manakova kuća, takođe nepoznatog graditelja i najznačajnije – dva konaka, Milošev i Ljubičin, neimara Hadži Nikole Živkovića.

Najveća zgrada, sve do izgradnje Kapetan Mišinog zdanja, bila je prvi beogradski hotel „Kod jelena“, sa čak stotinu soba, koji je 1841. podigao knez Mihailo. Srušen je pred Drugi svetski rat, a pet godina kasnije sagrađen je drugi hotel „Srpska kruna“. Bolnica na Paliluli potiče iz 1837, a Pivara iz 1939.

S promenom dinastije iz Beograda moraju da odu i Živković i Janke. Nova vlast već 1843. raspisuje konkurs za nove „indžinire“. Dolaze Jan Nevole kao upravitelj izgradnje i Emilijan Josimović kao nastavnik arhitekture na Liceju. Nevoleovo je Kapetan Mišino zdanje, a Jovana Frencla Varoška bolnica (danas Očna klinika). Iz Budimpešte stiže Aleksandar Bugarski, od koga se naručuje projekat Narodnog pozorišta, a potom i Starog dvora. Ilustracije u knjizi „Graditelji Beograda“ potiču najvećim delom iz fundusa Muzeja grada Beograda, u kome je radila dr Divna Đurić-Zamolo, a koje su sada ponovo i kvalitetnije, zahvaljujući skenerima, presnimavane. Manji deo čine stare razglednice Beograda i fotografije arhitekture iz kolekcije Miloša Jurišića.

Monografija „Graditelji Beograda…“ štampana je u samo 600 primeraka, zbog čega se može smatrati, takoreći, bibliofilskim izdanjem. Divna Đurić-Zamolo (1922-1995) je bila jedan od najistaknutijih istoriografa beogradske arhitekture i urbanizma. U Beogradu je završila Prvu žensku gimnaziju i Arhitektonski fakultet. Njene najpoznatije knjige su: ‘’Beograd sa starih fotografija’’ (1968), ‘’Beograd 1930. na fotografijama Jeremije Stanojevića’’ (1975), ‘’Beograd kao orijentalna varoš pod Turcima 1521-1867’’ (1977), ‘’Beograd 1898-1914 – iz arhive Građevinskog odbora’’(1980), „Graditelji Beograda 1815-1914“ (1981, prvo izdanje) i ‘’Hoteli i kafane XIX veka u Beogradu’’ (1988).

Prve srpske žene arhitekte

U knjizi se spominje samo jedna žena arhitekta – Jelisaveta Načić, koja je projektovala OŠ „Kralj Petar“, stepenište na Velikom Kalemegdanu, Bolnicu za tuberkulozne bolesnike, crkvu Alesandra Nevskog… Na pitanje je li ona bila zaista naša jedina žena arhitekta u tom periodu, odgovara dr Kadijević. – Ne, bilo ih je u razdoblju do Prvog svetskog rata još nekoliko aktivnih, poput Milice Vukšić, Angeline Nešić i Jovanke Bončić-Katerinić, ali je Načićeva prva od njih diplomirala i ostvarila najvišu afirmaciju. Kao priređivač postarao sam se da posebna monografija Divne Đurić-Zamolo o ženama arhitektima u novijoj srpskoj arhitekturi bude posthumno objavljena 1996. godine u seriji „Pinus Zapisa“, koju su pokrenuli Vladimir B. Šolaja i Adela S. Magdić.

Lepe stare razglednice

Miloš Juriš otkriva kako je došao do novog relevantnog podatka o opusu arh. Jovana Ilkića. – Povezao sam jednu lepu staru razglednicu početka Terazija iz prve decenije XX veka sa tekstom arh. Nikole Nestorovića objavljenim 1937, gde se među zgradama koje je Ilkić projektovao pominje i kuća na Prestolonaslednikovom trgu br. 3. Bila je to zapravo lokacija lepe dvospratne kuće u stilu bogate secesije, koja se dobro vidi na pomenutoj razglednici. Kako je kuća srušena u bombardovanju 1941, na nju se i zaboravilo i nije se povezivala sa opusom dvorskog arhitekte Ilkića, koji je projektovao Narodnu skupštinu, hotel „Moskvu“, zgradu Ministarstva vojske, Kuću Krsmanovića – navodi Jurišić

Tekstovi o arhitekturi na portalu P.U.L.S.E

  Arhitektura, Beograd