Da li je Beograd metropola?

Beograd se od pre desetak godina u beogradskim medijima često naziva velegradom ili metropolom. Upućuje se pritom na broj stanovnika kao na glavni argument, često uz preterivanje – ‘dva miliona‘ – kao da je reč o nekakvom postignuću i kao da je nužno dobro za jedan grad da ima što veći broj stanovnika.

I ovde je, pored preterivanja, reč o, rekao bih, izrazu one čežnje da se konačno bude deo ’sveta’, ’velikog sveta’ (Filosofija palanke) – u ovom slučaju putem statusa metropole. Još jedan razlog za dičenje Beogradom kao ’metropolom’ bi mogao biti u držanju takvog statusa svog glavnog grada za izvestan kompenzatorni trijumf posle niza poraza nakon raspada Jugoslavije. Hrvatska i Slovenija su već deceniju, odnosno dve, u EU, Srbija je među siromašnim evropskim državama sa prilično manjkavom uređenošću i vladavinom prava, ali barem je Beograd ’metropola’, a Zagreb i Ljubljana (sa kojom je poređenje, inače, prilično irelevantno, jer se radi o prestonici jedne od najmanjih evropskih država od svega dva miliona stanovnika) su tek srednje-veliki srednjeevropski gradovi; u Beogradu može svako veče da se lumpuje do zore, i da se ode u prodavnicu i u pekaru i u dva ujutru, a tamo ne može – dakle, Beograd je ’metropola’.

U Beogradu ima previše kuća koje nisu gradskog tipa za jedan ‘velegrad‘ (pre svega na teritoriji opština Zvezdara, Voždovac, Palilula, da ne spominjemo one udaljenije). Najpre zbog toga što su stanovnici tih naselja preferirali takve kuće u odnosu na zgrade i zato što izgradnja tih naselja nije bila regulisana. One su u naseljima u kojima se nalaze međusobno uglavnom veoma raznorodne, te ne postoje stilovi karakteristični za pojedina naselja. Svakome je bilo dopušteno da gradi kakvu god kuću hoće. Primetno je da su skoro sve te kuće odvojene jedna od druge (a ne u nizu). Interesantno, često je tako čak i u užem centru, na padini od Vasine do Cara Dušana, gde je ulaz postavljen ne frontalno, već bočno, iz malog prolaza, što čini nužnim kapiju i prostor od ca. metar i po između dve kuće. Otkud to? Pretpostavljam otud što vlasnici kuća u Beogradu nisu hteli da dele spoljni zid sa susedom i da im kuća bude uz drugu kuću. Uzgred, šta je, između ostalog, posebno u vezi donjeg Dorćola? Opstojavanje malogradskog stanovanja (jednoetažne kuće) na centralnom području velikog grada.

Ta naselja imaju previše uskih ulica (ali ne u smislu srednjevekovnih starogradskih), od svega 5-6 metara širine (negde i manje), sa preuskim, pritom često blokiranim, trotoarima, u kojima bi morali, kako bi dostigle komotnu širinu, biti porušeni svi objekti sa jedne njihove strane. Čak i u jednom od delova grada koji se smatraju privlačnim za stanovanje u, pretežno, širem centru – Vračaru – većina ulica su uske (6-9 metara), a mnogi ulični blokovi (niz objekata između dve ulice) predugački (150-200 metara).

Kakav je to ’velegrad’ u kojem se ljudi jedva provlače pored automobila na trotoaru ili često moraju da idu kolovozom? Beograd je automobilski grad, neprijateljski nastrojen prema pešacima. Slobodni trotoari su jedan od osnovnih elemenata civilizacije u gradovima. Automobili na trotoarima su izraz automobilskog nasilja i bazične neuređenosti. Primoravanje ljudi da hodaju kolovozom je maltretiranje, to je nedostojanstveno i opasno.

Onima koji bi Knez Mihajlovu naveli kao velegradsku ulicu u Beogradu, skrenuo bih pažnju na to da slična ulica (po svojim dimenzijama, i dimenzijama i arhitekturi objekata u njoj) postoji u Brnu (grad od ca. 380 000 stanovnika) – Masarikova – Rašinova.

Terazije i Kralja Milana kao velegradske ulice? Lokacije tog ranga postoje i u Lincu. Beograd nema svoj Eržebet bulevar, Karoly bulevar i ulicu Bajči Žilinski, Andraši aveniju (Budimpešta), niti svoje Vaclavske Naměsti, Vinohradsku ulicu ili Masarikov kej (Prag). Ukratko, Beograd nema ono što je neizostavno u evropskim metropolama – grandioznu aveniju, bulevar ili Ringstrasse kojom dominiraju tradicionalna evropska arhitektura i niz pripadajućih monumentalnih građevina.

Put koji se sastoji od ulica Cara Dušana – Džordža Vašingtona – 27. Marta – Kraljice Marije  je mogao biti beogradska Ringstrasse, ali je njegova arhitektura za to suviše raznorodna i po veličini suviše neujednačena (tamo postoji niz jedno- ili dvoetažnih objekata, kao i, sa druge strane, zgrade od deset ili više spratova), a trotoari nedovoljno široki za utisak prostranosti u šetnji velegradskim bulevarom. Uopšte je, za pešaka, utisak Beograda često utisak stešnjenosti i nedostatka prostora.

Iz istih razloga paradna evropska velegradska avenija nije ni Bulevar kralja Aleksandra.

Karađorđeva – Nemanjina je takođe mogla biti beogradska Ringstrasse, da je Karađorđeva od ugla sa Pariskom do zgrade Beogradske zadruge šira i da je popunjena odgovarajućim reprezentativnim zgradama sa obe strane (umesto što je ostavljena bušnom – sa nizom niskih objekata i praznih placeva).

Trg Republike kao velegradski element u Beogradu? – Ima gradova od 10 – 30 hiljada stanovnika sa tri puta većim trgom.

Važne zgrade izgrađene pre 1914. na tom trgu – Narodni muzej i Narodno pozorište – po svojoj veličini odgovaraju srednjeevropskom gradu od 50 – 100 000 stanovnika.

Dobro poznati pogled sa Save na Stari grad, koji obuhvata deo Karađorđeve ulice, Rektorat Univerziteta umetnosti, zvonik Saborne crkve i kupolu Patrijaršije, je prizor koji upućuje na grad od 30 – 50 000 stanovnika.

Beogradu uopšte nedostaju trgovi. To je primetno i u načinu na koji Beograđani upotrebljavaju reč trg kao oznaku za lokaciju u Beogradu. U njenoj upotrebi nije potrebno dodatno određenje kojim bi se referiralo na koji se trg misli, jer svi znaju na koji se trg misli – Trg Republike. Ko bi mogao pomisliti da sagovornik misli na Trg Nikole Pašića, da ne pominjem lokacije koje su trgovi samo po imenu.

Koji je trg u Dorćolu? U Slaviji (onaj prostor sa fontanom je kružni tok), u Vračaru? U Čukarici? U Novom Beogradu? Savski venac ima Savski ‘trg‘, čiji najveći deo čine travnjaci. Studentski ’trg’ se sastoji od kolovoznih traka koje služe i kao okretnica tramvaja, širokih trotoara (za standard Beograda) i jedne zelene površine. Po čemu je taj prostor onda trg? Postoji čak i ulica ‘Studentski trg‘, nazvana po nepostojećem trgu.

Pored Trga Republike, jedan od retkih prostora koji su donekle nalik pravilnom (što znači pravougaonom) trgu u Beogradu je prostor na kojem se nalazi Bajlonijeva pijaca, između ulica Skadarska, Džordža Vašingtona, Đorđa Jovanovića i Drinčićeva. Ako bi pijaca bila preseljena i na tom prostoru – koji je morfološki trg – bio stvoren trg, Beograd bi dobio još jedan (koji bi ujedno bio i njegov najveći) trg u svom centru.

Broj turista u Beogradu 2023. bio je gotovo jednak broju turista u Zagrebu iste godine – ca. 1.3 miliona.

Mediji koji o Beogradu govore kao o metropoli možda smatraju da će time privući više stranih turista u grad. One koji su posetili bar dve EU metropole neće prevariti. A, oni koji se u Beogradu zadržavaju duže od par dana ne čine to zato što ga smatraju metropolom, već upravo zato što po različitim osnovama nije nalik evropskim metropolama, i upravo zbog njegove neuređenosti i nasumičnosti.

Beogradu je okolnost da je postao prestonica (najpre SHS) Jugoslavije i naudila utoliko što je podstakla njegov preveliki rast. Gledano prema veličini grada, imalo bi više smisla da je Zagreb, koji je 1910. imao 60% više (a 1921. još uvek 50% više) stanovnika nego Beograd bio odabran za prestonicu SHS. On je tada imao i veći stambeni fond i više reprezentativnih objekata potrebnih državnim institucijama.

Na siromašni Beograd u siromašnoj Srbiji je 1918. stavljen teret udomljavanja državne administracije nekoliko puta veće od one koju je imala Kraljevina Srbija pre Prvog svetskog rata. Beograd je 1910 imao 85 hiljada stanovnika. Nema današnje evropske metropole koja je 1910. imala manje od 300 hiljada stanovnika.

Beograd nije postao prestonica prve Jugoslavije zbog svoje veličine ili ekonomskog značaja, već je postao velik i ekonomski veoma važan zato što je bio prestonica (u okvirima srednje i jugoistočne Evrope)  velike države, glavno sedište njene prevelike administracije i njene vojske. Razlog za rast Beograda nakon raspada Jugoslavije bili su dolazak izbeglica – jer, Beograd je i izbeglički grad – i centralizam, podstican strahom od daljih gubitaka teritorija.

Dodatak 1

Forsiranje statusa metropole (koje znači prioritizovanje investiranja u Beograd) je jedan od razloga za zapostavljanje većine drugih gradova u Srbiji. Primat broja stanovnika kao uslova urbanosti jednog mesta izražen je čak i u srpskom zakonu o lokalnoj samoupravi (član 23  https://www.paragraf.rs/propisi/zakon_o_lokalnoj_samoupravi.html ), u kojem se navodi da je uslov za status grada okolnost da mesto ima najmanje sto hiljada stanovnika. Samo u slučaju postojanja ’izuzetnih ekonomskih, istorijskih ili geografskih razloga’ dopušteno je dodeliti status grada i mestima sa manje od sto hiljada stanovnika. U Češkoj, e.g., ima mesta od ca. 2000 – 3000 stanovnika, 5 – 6000, stanovnika, 10 – 15 000 stanovnika, koja redovno imaju status grada.

U Nemačkoj se grad od najmanje sto hiljada stanovnika smatra velikim gradom, dok status gradova  imaju i mesta od 25, 20 hiljada, kao i ona od 10, i 5 hiljada stanovnika. Ima i još manjih mesta koja imaju status grada.

Ono što grad razlikuje od sela jesu pre svega veća gustina naseljenosti nego u selu, veća kompaktnost naselja i veća koncentracija građevina, kao i karakter zanimanja stanovnika – okolnost da se ne bave pretežno zemljoradnjom i stočarstvom već rade u sektorima usluga, industrije i trgovine.

Dodatak 2

U proteklih desetak godina, u medijima se periodično moglo naići na lament nad rušenjem pojedinih predratnih objekata u Beogradu, većinom u Vračaru.

Beograd je postao isuviše velik u odnosu na period početka dvadesetog veka, da bi sve njegove preostale kuće iz tog perioda mogle da budu sačuvane. U Beogradu još uvek postoji nekoliko hiljada prizemnih kuća i jednospratnica iz druge polovine 19. i prvih decenija 20. veka. To su objekti iz vremena kada je Beograd imao od 50 000 do 100 000 stanovnika.

Oni velikim delom ne mogu da opstanu u gradu koji je uvećan petnaest puta između 1910 i 2010 godine. Radi poređenja, Kijev i Bukurešt su u tom periodu uvećani pet do šest puta; Prag tri do četiri puta, a Budimpešta tek duplo.

Kada je reč o građevinama izgrađenim do Drugog svetskog rata, Beograd ima malo delova koji se mogu smatrati arhitektonskom celinom koju karakteriše izvesno jedinstvo stila. A i one koje ima su prilično male.

Kao razlog za upadljivo odsustvo većih oblasti sa izvesnim jedinstvom arhitektonskog stila (izuzev brutalizma i posleratnog modernizma) u Beogradu, redovno se navodi okolnost da je grad bio veoma oštećen tokom Drugog svetskog rata (za oštećenja tokom Prvog svetskog rata ne postoje konkluzivni podaci). U Beogradu je tada ukupno oko 50% stambenih zgrada uništeno, teško oštećeno ili blago oštećeno (veći deo tog procenta objekata je spadao u blago oštećene).

Radi poređenja, u Budimpešti je tokom WWII 80% zgrada uništeno ili oštećeno. U Vroclavu je 70% zgrada teško oštećeno ili uništeno. A, ipak, ti gradovi su u 21. veku u većoj meri nalik svom predratnom izgledu nego Beograd.

Kosančićev venac možete naći i u srednjeevropskim gradovima od 10 – 20 000 stanovnika. Jedini arhitektonski stil koji je u Beogradu zastupljen u dovoljnoj meri da bi Beograd zbog njega bio na mapi arhitektonskog nasleđa evropskih gradova je brutalizam. Obično blok u centralnim beogradskim opštinama izgleda ovako: jedna ili dve istoricističke zgrade, modernistička zgrada iz tridesetih, zatim dve petospratnice iz pedesetih, šezdesetih ili iz 21. veka. Takva raznorodna struktura uličnih blokova ne preporučuje se očuvanju. Rezonovanje koje se nameće glasi – ako je stilsko jedinstvo već odavno narušeno bombardovanjem, novom zgradom ili rušenjem neke stare jednospratnice, zašto ne srušiti još jednu i sagraditi još jednu zgradu od šest ili osam spratova? Takva kanibalizacija je, nažalost, sudbina Beograda.

za P.U.L.S.E:  Bojan Viculin

  Beograd, Bojan Viculin, grad, metropola, Srbija