Istok je zapadno. Kroz čitavu istoriju toga podneblja, dejstvovale su na njemu i kroz njega sile koje su se među sobom neprestano sukobljavale, mešale i preplitale: sile svetlosti i sile tame, sile mitologije i folklora i sile racia, sile duha i sile materije. Jer, uistinu je ono kao kakav tamni vilajet koji se poput stare i okoštale zmije spušta od zapada ka istoku u čitavoj svojoj dužini i koji u svome prividnom kretanju naposletku zalazi na sasvim suprotnu stranu od one gde joj stoji glava, a u koju netremice gledaju njene uvek suzne i buljave oči. Rascepkan geografski, istorijski, nacionalno, verski i ideološki, i nalazeći se večito na tromeđi prošlosti, sadašnjosti i budućnosti, stoji taj tamni vilajet ljudskog života i duše u kojem promena, sila i otpor žive u svome trajnom i nepremostivom sukobu. Gde je promena tu su neumitno i sila i otpor da je na njenom putu prate i da je u naponu snage i zenitu uspinjanja osujete, vraćajući je uvek i iznova u onu istu početnu tačku iz koje je prvobitno izašla i iz koje je samo snagom vlastitih životnih struja i napora krenula na onaj dug i trnovit put preobražaja u vremenu i prostoru.

U tome tamnom vilajetu ljudskog života i duše u kojem su još u pradavna vremena začete sve one antagonističke i međusobno suprotstavljene sile koje još i danas između sebe i među sobom neprestano dejstvuju, žive u svome tesnom i nepomućenom jedinstvu ljudi i bogovi, anđeli i demoni, vile i heroji, junaci i izdajnici.

Prekinuvši za dugi niz godina i vekova one spone koje su ga sve dotad držale tako čvrsto privezanog za društveno-političke, ekonomske i socijalne tokove u Evropi, izgubio je on, taj čovek koji i danas živi negde na onoj zamišljenoj tromeđi između prošlosti, sadašnjosti i budućnosti, svoj vlastiti individualni i kolektivni pravac u kome je njegov razvoj imao svoj prirodan i, više ili manje, ujednačen i ravnomeran put. Izgubivši, dakle, kontinuitet individualnog i kolektivnog rasta i razvoja na društvenoj, političkoj, ekonomskoj, socijalnoj i kulturološkoj ravni, i presekavši svoje prirodne veze i odnose sa centrom čiji je punopravni element pre toga bio, potisnut na margine društveno-istorijskih tokova u mračni srednji vek u kome je i dalje nastavio da obitava, i koji sve do osvita novije istorije nije dočekao one krupne i sudbonosne promene koje je pokrenula još epoha humanizma i renesanse, žurio je da uhvati priključak sa svojim davno izgubljenim centrom za koji je odvajkada znao da mu s punim pravom i neotuđivo pripada. No sile koje su toliko dugo u njemu dejstvovale skoro sasvim netaknute spoljašnjim i unutrašnjim preobražajem, počeše da pružaju otpor i da same za sebe ustaju protiv promena koje je novo vreme sa sobom donosilo. Učaurene u svoju sopstvenu ljušturu i privezane za etnos i kolektivno nesvesno onom nevidljivom pupčanom vrpcom kroz koju su vekovima crpele svoje životne sokove, borile su se sada da povrate svoj položaj i mesto koje im u društveno-istorijskom toku događaja pripada. Borile su se one ne samo za svoj vlastiti život već i za opstanak na novoizgrađenoj pozornici istorije na kojoj za njih izgleda da više nije bilo mesta.

U toj borbi između duhovnih i materijalnih elemenata čovekovog rasta i razvoja na ovim prostorima koja u svome kontinuitetu traje neprekinuta sve do današnjih dana, sukobljavaju se ne samo sile i snage vidljive već i sile i snage nevidljive; sile političke i ekonomske i sile vojne; sile društvene i sile socijalne; sile verske i sile ideološke; sile nacionalne i sile nadnacionalne; sile spoljašnje i sile unutrašnje koja svaka za sebe i za svoj račun stavlja neki od ovih elemenata u službu užih ili širih interesa koje odgovaraju datom trenutku. U sredini svake od ovih sila stoji on – čovek, Balkanac, biće bez jasno utvrđenog mesta i položaja u društveno-istorijskom toku i sledu događaja izvan svojih nacionalnih granica. Biće zabluda koje naivno veruje da su drugi narodi u tome istom društveno-istorijskom toku događaja u kome je on neslavno pao pod tuđinsku vlast bili u ravnopravnijem položaju od njega. Ne zna, ili zaboravlja, da je društveno-istorijski tok događaja, poput preslikanih slika stvarnosti koje su se čitavom svojom težinom naslanjale jedna na drugu, imao ne samo isto lice već i isto naličje, i da su sudbine i jednih i drugih, čak i onda kada su u svojim fizikim granicama prividno stajale udaljene, imale, u većoj ili manjoj meri, isti ili sličan razvojni tok; on ne beše pošteđen verskih progona pod tuđinskom vlašću kao što ni Evropljani ne behu pošteđeni inkvizicije i verskih ratova; on ne beše pošteđen stradanja kao što ni Evropljani ne behu pošteđeni neprestanog rušenja i obnavljanja; on ne beše pošteđen zime, gladi i bolesti kao što ni Evropljani to ne behu kroz čitavu svoju istoriju sve do savremenog doba; on ne beše pošteđen ratova kao što ni Evropljani ne behu pošteđeni (međusobnih) ratnih i oružanih sukoba na svome tlu; on ne beše pošteđen patnje kao što ni drugi ne behu nje pošteđeni.

U tom prividnom viševekovnom razilaženju u kome akteri nisu bile široke narodne mase već povlašćeni socijalni staleži i društvene klase, i kojima su ovi pređašnji služili samo kao instrument za ostvarenje njihovih ličnih, te užih ili širih interesa, nastupile su i posledice lokalnih i nacionalnih politika koje su vođene nekad na korist a nekad na štetu ne samo balkanskih već i evropskih zemalja i njihovih naroda. Kreatori lokalnih i nacionalnih politika i nosioci vlasti ne poznaju pojam ličnog ili individualnog mišljenja u svojim kalkulacijama. Lično postaje kolektivno a pojedinačno opšte. Ciljevi su opšti a ne pojedinačni i slika stanja stvari je široko a ne usko određena. Zato ni uloga i položaj pojedinca u sveopštim društveno-političkim i istorijskim tokovima nikada nije predmet zbivanja. On je samo objekat nad kojim se vrši radnja i koji je u svom totalitetu isključivo u funkciji subjekta koji njime upravlja i koji nad njim ima vlast, i ta je pojava (kao takva) kroz čitavu istoriju naroda i društava ujedno i jedina u tome kontekstu prihvatljiva. U stvarnosti, svi sukobi, suprotnosti i razlike bile su samo uska i iskrivljena slika zbivanja koja je u svemu bila suprotna od one šire koja se nad njom uzdizala.

U takvom viševekovnom položaju bili su ne samo balkanski već i evropski narodi, no sa jednom ili dve prednosti: kao slobodni građani u (delimično ili potpuno) slobodnim državama, iako u slobodama i pravima ograničeni političkim, socijalnim, verskim i drugim činiocima, imali su svakako više prostora za manevar odakle su se kroz vreme i generacije probijali ka nekom novom i drukčijem svetu i vremenu. Njihov put kroz tamnicu ljudskog života i duše i put od društveno-istorijskog, političkog i verskog ropstva ka slobodi koje ih je toliko dugo držalo čvrsto stegnute u svoje gvozdene okove, bio je donekle ipak lakši jer im se nacionalni element, iako i kod njih rasut na različitim stranama i u različitim pravcima, najvećim svojim delom koncentrisao u jednoj zajedničkoj geografskoj tački i sa daleko manje rasipanja u jednom tako širokom pojasu kao što je bio slučaj sa balkanskim narodima.

Pomenute oscilacije u društveno-istorijskim tokovima, omeđene ne toliko fizičkim granicama koje su gotovo uvek, u većoj ili manjoj meri, bile na ovaj ili onaj način otvorene, koliko promenljivim političkim činiocima, imale su daleko više zajedničkih tačaka i pravaca kretanja nego mimoilaženja koje im je po onim istim političkim činiocima spolja ili iznutra (silom ili protiv njihove volje) nametano. Idući još dalje u traženju tih dodirnih tačaka koje dopiru sve do u osvit prvih država na evropskom tlu posle pada Zapadnog rimskog carstva, pa čak i dalje, sve do faktora koji su im prethodili, i akumulirani svi skupa u jedan zajednički centar u koji su se slivale sve lične, kolektivne, društvene, socijalne, kulturološke i druge razlike, stvorile su one jednu jedinstvenu i homogenu celinu koja je svoje postojanje i trajanje dugovala upravo razlikama na kojima je počivala. U tome prastarom kotlu za topljenje u kojem su različite mitologije i folklori kumovali jedni drugima, i koji se na nekom višem i složenijem planu ljudske egzistencije nalaze u savršenom poravnanju i trajnom i neraskidvom jedinstvu jedni sa drugima, ukrštale su se sudbine i preplitali putevi naših davno usnulih i zaboravljenih predaka koje još samo po arheološkim tragovima i jedva vidljivim zapisima na pergamentu pamtimo. Putevi koje su oni za nas utrli ne samo po zemlji već i u našoj duši i karakteru, stoje i čekaju da ih umesto njih pređemo. No da bi taj put uistinu bio pređen u svome totalitetu, kao kakav most koji jednim svojim krajem stoji u prošlosti dok se drugim krajem spaja sa sadašnjošću vodeći neumitno ka budućnosti, neophodno je uspostaviti trajnu i održivu ravnotežu između svih onih suprotnosti i razika koje u čoveku već vekovima čekaju na konačno i trajno pomirenje.

Ni sve bogatsvo akumulirano kolonijalnim osvajanjima i industrijskom revolucijom i stavljeno u funkciju jačanja političke, ekonomske i vojne pozicije jedne države, raspoređivano prevashodno među manjinom a na štetu većine i održivog socijalnog razvoja, a koju kapitalizam u svim svojim oblicima nosi kao zlu kob bez koje ne može postojati i trajati, protivrečan sam po sebi ali izgleda jedini održiv u tako dugim društveno-istorijskim ciklusima, ne mogu podriti činjenicu da su njih dvojica, Balkanac i Evropljanin, po nametnutim ili iznuđenim antagonizmima i stereotipima, tek za korak ili dva iza ili ispred onog drugog u svome društveno-istorijskom razvoju, i da kao takvi, među sobom razdvojeni lažnim učenjima i ideologijama, i vođeni isključivo kao objekti nad kojima subjekti imaju delimičnu ili potpunu vlast, ne mogu sebe smatrati slobodnim građanima sa neotuđivim božanskim i prirodnim pravom da budu vladari sopstvene sudbine sve dotle dok od fizičkog objekta ne postanu duhovni subjekti.

Naposletku, istorija balkanskih i evropskih naroda nije ništa drugo nego zajednička istorija krvi i tla na kojoj počivaju ti bezbrojni elementi njihovog duhovnog i materijalnog rasta i razvoja kroz vekove, i koji kao takvi, težeći ka trajnom i neraskidivom jedinstvu svih suprotnosti i razlika u njima, čekaju na konačno i trajno pomirenje.

Za P.U.L.S.E Bojan Stanišić

Tekstovi o istoriji na portalu P.U.L.S.E

Tekstovi iz sociologije na portalu P.U.L.S.E

  Bojan Stanišić, Društvo, Istorija, Politika, Sociologija