Aristotel se uz Platona i Sokrata često navodi kao najznačajniji antički grčki filozof. Zbog takvog viđenja, danas nam se ideja da je njegov rad tokom više milenijuma praktično zaboravljen, čini nezamislivom. Ipak, upravo ovo se dogodilo tokom srednjeg veka u Evropi kada zbog niza okolnosti njegova dela nisu prevođena na latinski i zato je Aristotel praktično bio izbrisan iz istorije filozofije.

Do ovog zaboravljanja je došlo usled niza okolnosti. Nakon što je Aristotel preminuo 322. godine pre nove ere, njegovim Licejem u Atini i pratećom bibliotekom su rukovodili različiti filozofi. Međutim, značaj ovih institucija postepeno je opadao – dela koja su se nalazila u biblioteci nisu bila dostupna svima, a pozniji učenici nisu nadograđivali Aristotelov rad. Zapravo, njegov rad se nije ni izučavao detaljno; posvećivalo mu se vrlo malo pažnje, a učenici su čak i bili skpetični po pitanju aristotelizma. Školu će opljačkati Sula 86. godine pre nove ere, ali će brojni filozofi očuvati učenja Aristotela u narednim vekovima.

Međutim, iako je njegovo učenje bilo popularno tokom helenizma, ono vremenom gubi na popularnosti. Već tokom Rimskog perioda se njegov rad postepeno gubi – Aristotelova Politika koja se uz Platonovu Državu smatra jednim od prvih dela političke filozofije nije bila dostupna ni rimskim misliocima poput Cicerona, a kamo li kasnijim srednjevekovnim učenim ljudima. Sve će ovo kulminirati u poznom srednjem veku kada se za Aristotela praktično nije ni znalo, budući da su na latinskom bila dostupna samo dva spisa – Kategorije i O tumačenju, a ni ona nisu bila popularna.

Do nepopularnosti Aristotela među srednjevekovnim hrišćanskim misliocima je došlo usled bliske veze ranih hrišćanskih teologa i Platonovih ideja. Amonije Sakas (175–242) se smatra ocem neoplatonizma, a njegovi učenici, kao što su Plotin (204–270) i Origen (185–254), će postati značajni crkveni mislioci koji će uspostaviti vezu između neoplatonizma i hrišćanskog učenja. Par vekova nakon njih Avgustin Hiponski (354–430) će pod uticajem Plotinovog rada trajno dovesti neoplatonizam u neraskidivu vezu sa hrišćanskom teologijom.

Uspostavljanje takvog odnosa je bilo moguće zato što su brojne Platonove ideje bile u skladu sa hrišćanskim učenjem: ideja o postojanju apsolutne istine (koja će se u hrišćanskoj teologiji dovoditi u vezu sa Bogom), teorija ideja (u hrišćanskoj teologiji će „svet ideja“ biti interpretiran kao „raj“ a zemaljski svet je bio njegova nesavršena kopija), kao i njegovo viđenje da čoveka čine telo i duša, a da je duša besmrtan entitet koji je odgovoran za dobrotu i istinu. Suprotno od njih, Aristotelove ideje se čak mogu protumačiti i kao jeretičke, poput njegovog viđenja Boga kao čiste misli i da on zbog toga ne može da zna za postojanje ovozemaljskog sveta što nije u skladu sa hrišćanskim viđenjem Boga. Naravno, tu je i činjenica da je Aristotel posvećivao dosta pažnje proučavanju fizičkog sveta. Uz rad u polju logike, filozofije i politikologije, bavio se i prirodnom filozofijom, odnosno današnjim naukama kao što su fizika, geologija, astronomija i biologija. Materijalni svet nije zanimao hrišćanske mislioce i zato ih ovaj aspekt Aristotelovog rada ne bi ni zanimao te ga ne bi prevodili čak i da su mu imali pristup.

Još jedan razlog koji je doprineo tome da se Aristotelova učenja zaborave tokom srednjeg veka je i pomenuta činjenica da prevodi njegovih dela nisu bili dostupni. Naime, njegova dela se nisu nalazila u bibliotekama manastira na Zapadu. Čak i da su se nalazila, ostaje činjenica da nije bilo mnogo ljudi koji su poznavali dovoljno starogrčki jezik i antičku Grčku filozofiju, da bi ta dela preveli na latinski. Povrh svega, čak i da je bilo originalnih dela i prevodilaca, ostaje činjenica da je umnožavanje knjiga bio skup i dug postupak u srednjem veku, te one – svejedno ne bi bile dostupne svima. Samim tim što Aristotelova dela nisu bila dostupna, jedini način na koji su se mislioci upoznavali sa njegovim idejama je bio kroz kritiku ranih teologa poput svetog Avgustina. Ipak, ovo je bilo u Evropi – dok se na Zapadu postepeno gubio trag da je Aristotel ikada postojao, na Istoku je njegov rad dobijao dosta pažnje.

Iako je teritorija pod vlašću muslimana bila najveća tokom Omejadskog halifata (661–750), većina naučnika se slaže da period poznat kao „Zlatno doba islama“ traje tokom Abasidskog halifata (750–1258). U glavnom gradu države – Bagdadu, halif Harun el Rašid (763–809) otvara „Kuću mudrosti“ u kojoj su naučnici i prevodioci iz celog sveta radili na originalnim naučnim istraživanjima i prevodima klasičnih dela na arapski. Ova institucija će postati centar naučnog istraživanja kako u Abasidskom halifatu, tako i šire. Rašid je izdvojio veliku količinu novca za njen rad, a uz prikupljanje tekstova za prevod sa teritorije svoje države je slao delegacije i u Vizantiju da bi u Bagdad doneli retke starogrčke rukopise.

Iako joj je posvećivao dosta pažnje, Kuća mudrosti će svoj vrhunac doživeti tokom vladavine njegovog naslednika, halifa El-Mamuna (786–833). Kako njegov biograf Ibn Nedim beleži, Mamun je jedne noći sanjao Aristotela i od njega je tražio odgovore na razna filozofska i teološka pitanja koja su ga mučila. Aristotel mu je u snu odgovorio na sva ova pitanja, a Mamun je bio toliko impresioniran njegovim odgovorima da je ujutru, čim se probudio, naredio da se na arapski prevedu sve Aristotelove knjige, traktati, zbirke i poslanice. Čak i ako je ova priča izmišljena, ostaje činjenica da je u Vizantiju poslao delegaciju koja je imala zadatak da donese u Kuću mudrosti Aristotelove spise kako bi bili prevedeni.

Zaista, usled filhelenizma – arapski prevodioci su masovno prevodili dela sa starogrčkog, a Aristotel im je bio posebno interesantan. Preveli su sva njegova dela, a Aristotelov rad je dosta uticao na filozofiju i nauku muslimanskog sveta. No, ono zbog čega su ti prevodi bili značajni je činjenica da iako je Kuća mudrosti bila najveća biblioteka na svetu u tom periodu, ona nije bila izolovan slučaj.

Naučne ustanove i biblioteke su se u muslimanskom svetu poštovale još od ranog doba islama. Brojne džamije su imale svoje biblioteke, a vrlo rano će te džamije sa bibliotekama prerasti u akademije, škole, istraživačke ustanove i univerzitete. Biblioteke su bile toliko popularne da se nisu otvarale samo u džamijama već i u hramovima, mauzolejima, svratištima, konačištima, školama, bolnicama, a nekada su podizane i samostalne biblioteke.

Znanje nije bilo centralizovano budući da su se biblioteke nalazile u svim teritorijama halifata, uključujući i Evropu koju su muslimani postepeno osvajali, dok su prevodili grčka dela. Španiju su osvojili 711. godine, a 732. godine su stigli do Francuske gde su poraženi u bici kod Poatjea. Do 902. godine su osvojili i Siciliju, a nakon što hrišćani ponovo osvoje ove teritorije, one će postati centri evropske intelektualne misli.

Kada su hrišćani oslobodili Pirinejsko poluostrvo, zatekli su neprocenjivo bogatstvo u vidu knjiga koje je tokom 10. veka Al-Hakam II donosio iz celog arapskog sveta. Zbog ovoga je u 11. veku u Toledu osnovana škola koja je imala za cilj da prevede sva zatečena dela sa arapskog na latinski. Učeni ljudi iz cele Evrope su dolazili ovde da se obrazuju i otkriju kako zaboravljena znanja antičkog sveta, tako i nova originalna saznanja iz nauke i medicine za koja su odgovorni Arapi. Nije poznato koliko je dela ukupno prevedeno na latinski tom priliko, ali poznati su pojedinačni primeri poput Đerardo iz Kremone, koji je preveo čak 87 naučnih knjiga sa arapskog.

Arapi su spasili od zaborava nekoliko značajnih antičkih mislilaca poput Galena, koji je bio dosta popularan i zato su na arapski prevedena sva njegova dela o medicini, ali i o etici i njegova filozofska dela koja nisu sačuvana u originalu, te su arapski prevodi jedina verzija koja danas postoji. Naravno, na tom spisku mislioca koje su spasili od zaborava se nalazi i Aristotel – budući da su Evropljani u bibliotekama u Španiji zatekli sva njegova dela i preveli ih na latinski. Baš zbog ovih prevoda celokupnog Aristotelovog opusa se govori o „Ponovnom otkriću Aristotela“ tokom 12. i 13. veka. Međutim, ono što je interesantno je činjenica da sa „ponovnim otkrićem“ Aristotel ne utiče samo na razvoj prirodnih nauka, već zahvaljujući radu Tome Akvinskog utiče i na hrišćansku teologiju koja ga je odbacila.

Toma Akvinski (1225 – 1274) je jedan od najpoznatijih sholastičkih filozofa ikad. Bio je sin grofa od Akvina, a zbog uticaja porodice upisuje Napuljski univerzitet Fridriha II nakon čega će postati dominikanac i otići u Keln gde će biti učenik Alberta Velikog. Kao dominikanac će se upoznati sa Aristotelovim delom što će trajno uticati na njegov rad, a sam Akvinski će igrati ključnu ulogu u borbi između neoplatonizma i aristotelizma u hrišćanskoj teologiji.

Zbog velikog uticaja neoplatonizma na rane hrišćanske teologe, nedostatka prevoda Aristotelovih dela u ranom srednjem veku i ranijih Averoista – koji su na osnovu tumačenja Aristotela iznosili da duša niije besmrtna jer samo um može biti besmrtan što se protivi hrišćanskoj veri, Aristotelov rad nije bio popularan među hrišćanskim misliocima 13. veka. Ipak, za razliku od većine savremenika, Akvinski je dobro poznavao Arisotelov rad i smatrao ga je ključnim za razumevanje hrišćanstva. O tome koliko ga je dobro poznavao svedoči činjenica da je nabavio prevode sa grčkog i sam pisao komentare na ova dela, a zbog svoje veštine je uspeo da preokrene diskurs o neoplatonizmu kao osnovu hrišćanske filozofije, navodeći da su njegovi prethodnici pogrešno protumačili Aristotela.

Akvinski usvaja mnoge ideje „Filozofa“, kako naziva Aristotela. Jedna od tih ideja je Aristotelovo viđenje Boga kao nepokretnog pokretača – ovo će se uzeti kao jedan od najpopularnijih argumenata za postojanje Boga kako u srednjem veku tako i kasnije.  Druga ideja je Aristotelovo viđenje duše kao forme tela i njegova kritika platonističke teorije ideje, odnosno da opšti pojmovi ne postoje izvan duše, premda priznaje da je ljudski um sposoban da shvata i opšte pojmove koji su van duše. Naravno, kao što to obično biva u filozofiji, Akvinski se nije po svemu ugledao na „Filozofa“.

Postoje teme gde se njih dvojica nisu slagali, poput ropstva. Za Aristotela „pun dom čine slobodni ljudi i robovi“, i on ne samo da opravdava postojanje robova, već iznosi da su robovi po svojoj prirodi robovi. Odnosno, u Politici iznosi da su određeni ljudi rođeni da budu robovi, baš kao što su drugi ljudi rođeni da budu slobodni, i to je sasvim prirodan odnos gde je bolje za inferiorne (robove) da budu pod upravom superiornijih (slobodnih ljudi). Očito postoji razlika između robova koje on pominje i robova koje pominje Akvinski, jer se feudalno uređenje u kom Akvinski živi, dosta razlikuje od onog u kom je živeo Aristotel pre više od milenijuma. Teško je zamisliti da je Akvinski u potpunosti razumeo društvo o kom piše Aristotel. Međutim, iako sam Akvinski nije protiv feudalnog uređenja, on je mnogo blaži po pitanju odnosa inferiornog sluge i superiornog gospodara jer ga on uopšte ne vidi. Za Akvinskog sluga nema ništa manje vrlina od svog gospodara, za razliku od Aristotelovog viđenja tog odnosa.

Akvinski kad-kad prihvata Aristotela, ali kad-kad odbacuje. Ipak, kada se govori o istoriji ideja, činjenica je da se po njenim opštim crtama filozofija Akvinskog slaže sa Aristotelovom. Zbog ovoga se u istoriji filozofije govori da se originalnost Akvinskog ogleda u tome što je Aristotela sa minimalnim izmenama prilagodio hrišćanskom učenju i time izazvao predominantan neoplatonizam. Možda se to sa današnje tačke gledišta ne čini kao inovacija, ali za života je smatran smelim inovatorom i nakon njegove smrti su ugledni univerziteti poput Oksfordskog i Pariskog osudili njegova učenja. No, vremenom će Akvinski postati jedna od najznačajnijih ličnosti u hrišćanskoj teologiji. Papa Jovan XXII će ga već 1323. godine proglasiti za sveca, a njegov uticaj je bio toliki da je papa Lav XII 1879. godine ukazom izneo da je sistem učenja Akvinskog jedini ispravni u katoličkom obrazovanju.

Nesumnjivo je da je srednji vek bio prekretnica kada je u pitanju istorija recepcije Aristotelovog učenja budući da je bio blizu zaborava. Da bi razumeli ovaj značaj, potrebno je posmatrati i uži i širi kontekst njegovog ponovnog otkrića.

Naime, Aristotel je „prvo otkriven“ na Istoku u Abasidskom halifatu, gde su na arapski prevedena sva njegova dela. Međutim, muslimanski mislioci se nisu zadržali samo na prevodima, njihovom iščitavanju i pisanju komentara. Poštovali su Aristotelov rad u poljima prirodne nauke koje su muslimanski mislioci mnogo vrednovali. Što se Aristotelove filozofije tiče, muslimanski filozofi su razvili svoje specifične škole: Islamsku peripatetičku filozofiju i Islamsku iluminativnu filozofiju. Ovo su bile dve glavne grane filozofije i dok iluminativna filozofija nije imala nikakve veze sa prethodnom grčkom filozofijom, peripatetička filozofija je po svojim racionalnim fundamentima bila slična Aristotelovom filozofskom sistemu. Nije uticao jedino na logiku; njegov rad u ovom polju je preveden na arapski i razmatran, ali muslimanski mislioci su razvili zaseban logički stil koji nije imao veze sa Aristotelovim. Sva ostala polja njegovog rada su ostavila trajan trag na istoriju kulture, filozofije i nauke u muslimanskom svetu.

Upravo zbog pripisivanja tolikog značaja, njegova dela su se našla među brojnim drugim u bibliotekama na Pirinejskom poluostrvu. Kada su hrišćanske vojske proterale muslimane sa te teritorije, zatekli su biblioteke pune dragocenih tekstova. Zbog ovoga su mislioci iz cele Evrope dolazili ovde da prevode na latinski i uče. Prevodili su filozofska, teološka, naučna, književna i medicinska dela, a ti prevodi će uticati na dalji tok intelektualne misli. Dovešće do nastanka renesanse 12. veka, a dostupnost tih tekstova će uticati i na kasniji intelektuelni razvitak renesanse 15. veka i naučne revolucije 17. veka. Aristotelovi spisi se zato moraju posmatrati i u tom širem kontekstu – gde su zajedno sa brojnim drugim novootkrivenim antičkim tekstovima – uticali na nauku, filozofiju i umetnost u Evropi.

Ali, kada govorimo o direktnom značaju ponovnog otkrića Aristotela, bez ikakve sumnje se može reći da bi istorija filozofije i razvitak intelektualne misli u Evropi izgledali potpuno drugačije da ga nije bilo. Poznato je da je Aristotel uticao na brojne poznije filozofe, ali zahvaljujući radu Tome Akvinskog je uticao i na hrišćansku teologiju koja je do tada bila predominantno pod uticajem Platonovih ideja. Zbog svega ovoga se može reći da ako nije došlo do prevoda Aristotela na arapski i poznije na latinski, verovatno bi ostali bez većeg dela njegovog učenja, ako ne svog, što bi bio neprocenjiv kulturni gubitak, a čije bi posledice promenile tok istorije filozofije i kulture.

Za P.U.L.S.E Miloš Todorović

Tekstovi o filozofiji na portalu P.U.L.S.E

  Aristotel, Filozofija, Istorija, Istorija filozofije, Miloš Todorović, srednji vek