Bosanstvo – Divergencija kao odnos između bosanskih vjersko-etničkih skupina uvijek je poticala iz doktrinarne zatvorenosti i ideološke isključivosti religijskih sitema i konfensionalnih institucija ili identificiranih političkih struktura.

Prozaist, esejist i novinar Ivan Lovrenović, autor je nekoliko desetina istorijskih eseja o Bosni i njenoj kulturi. Djela su mu štampana u Njemačkoj, Austriji, Češkoj, Slovačkoj. Za AGORU govorio o specifičnostima kulturnog identiteta Bosne i Hercegovine i istorijskim mijenama na tlu države.

Osmansko razdoblje u istoriji Bosne i Hercegovine presudno je odredilo kulturnu i političku fizionomiju zemlje. Da li je i kojoj je mjeri istorijska i mentalitetska baština toga vremena živa i djelujuća i danas?

Zbivanja i procesi od početka devedesetih do danas pokazuju da je tako. Prirodu socijalno-istorijskog i kulturnog identiteta Bosne i Hercegovine nije moguće razumjeti bez razumijevanja interaktivne i dinamične strukture odnosa konfensionalno-etničkih elemenata kakvi su uspostavljeni osvajanjem Bosne i Hercegovine. Uobičajeno je da se o tim odnosima misli manihejski priprosto, u dva međusobno polarizovana stereotipa. Po jednom, konstantna crta tih odnosa je divergencija, proizašla iz unutrašnje nemogućnosti života različitih vjera-nacija u organizovanoj političkoj zajednici. Advokati tog gledišta sa mnogo tamne strasti tumače cijelu istoriju života u Bosni kao istoriju vječnog sukobljavanja, opšte mržnje i nesreće, unutar koje narod kojemu sami pripadaju, naravno, najviše strada i podnosi najveće žrtve. Taj ideološki stereotip bio je razvijen i propagandno podgrijavan u okviru one srpske politike koja je išla na razbijanje BiH. Potom je bio prihvaćen i u odgovarajućem dijelu hrvatske politike.

Suprotstavljen ovome, a ne manje plošan i lažan od njega, jeste istorijski kliše koji prošlost Bosne slika kao idilu, u kojoj cvjetaju dobrosusjedski odnosi, tolerancija, multikulturalizam i opšta sloga, a idilu samo povremeno kvare zle namjere i osvajački planovi iz bližega geografsko-nacionalnog “okruženja”. Ovo je jedan od temeljnih motiva na kojima počiva nova bošnjačka nacionalna ideologija, oslonjena na implicitni i otvorenu idealizaciju Otomanskog carstva i načina na koji su u njemu bili uređeni etničko konfensionalni odnosi.

Ipak, u prošlosti ima puno dokaza i za jedan i za drugi stereotip…

Kao i svi ideologemi i oni funkcionišu na način što vrše nasilnu i sasvim proizvoljnu selekciju materijala, apsolutizujući momente koji im odgovaraju i zaobilazeći one koji kvare njihovu shemu. A istorijska zbilja je sve to. Ona je ni crn ni bijel totalitet životne stvarnosti u kojemu istovremeno postoje i djeluju i snage divergencije i snage konvergencije.

Što generiše divergenciju?

Divergencija kao odnos između bosanskih vjersko-etničkih skupina uvijek je poticala iz doktrinarne zatvorenosti i ideološke isključivosti religijskih sitema i konfensionalnih institucija ili identificiranih političkih struktura.

Što antitetički djeluje u odnosu na tu tendenciju, lociranu, pretpostavljam, u sferi elitne kulture?

Logika svakodnevnoga života i profane kulture. Njenim konvergencijskim učincima doprinosila je činjenica da je bosanskohercegovački svijet uvijek bio i ostao u veoma visokom stepenu jezički kompaktan i homogen, bez obzira na sve izvedene civilizacijsko-religijske razlike. Tako se bosanski kulturno- komunikacijski kontekst uspostavlja kao scena začudnog paradoksa: na svakom koraku, iz svake komunikacijske situacije ljudi dobijaju sijaset snažnih i direktnih potvrda o istovrsnosti i istorodnosti svojega porijekla, jezika, pučke kulture, na osnovi čega se neizostavno formira jedan sloj njihove svijesti o pripadnosti; u isti mah, u toj istoj svakodnevnici, oni figuriraju i kao pripadnici nekoliko oštro diferenciranih civilizacijskih i političkih kolektiviteta, čije prvo lice je lice religije, te na toj osnovi biva formiran sloj svijesti o pripadnosti druge vrste. Bitno je primijetiti da taj paralelizam pripadanja ide i kroz svakog pojedinca. Iz istorijske zadanosti da su religijski identiteti prevalentno i u drugom razdoblju življeni i prakticirani kao politički i kolektivistički-komunitarni, oblikovano je i ono drugo lice bosanske povijesne stvarnosti – lice antagonizma, fragmentiranosti i razdora. Moglo bi se, dakle, ustvrditi: ako je oficijelni diskurs religijsko-konfensionalnih zajednica u tradicionalnom životu Bosne u nečemu imao jaku ulogu i zasluge, bilo je to u utvrđivanju i ojačavanju, okoštavanju, političkih kolektiviteta, dok je na području kultiviranja humaniteta i društvene običajnosti mnogo veća i dalekosežnija inicijativa bila na strani trivijalnoga života, i njemu svojstvenih svakodnevnih oblika komunikacije.

Pojednostavljeno govoreći, sfera visoke kulture obilježena je krajnjim stepenom izolacije između triju kulturnih identiteta u Bosni i Hercegovini, dok se njihovo prožimanje ostvaruje u sferi pučke kulture…

Šematizujući dalje, može se reći: na jednoj strani, u sferi visoke kulture, imamo tri zasebne kulture, a na drugoj u sferi, pučke kulture, zajednički fond kulturnih modela i stvaralačkih zakonitosti. U ovu sliku horizontalnih nivoa valja uvesti i vertikale, organsku jedinstvenost koja se uspostavlja između svake od pojedinih triju kultura i njenoga dijela pučke kulturne sfere. Pri tome je, opet, vrlo važno ne izgubiti iz vida one oblike kulture u kojima pučka kultura djeluje prema “gore” i “pozajmljuje” sferama triju odvojenih kulturnih tokova svoj duh integrativnosti.

Neophodno je reći da su pojmovi visoke i pučke kulture ovdje uvedeni uslovno, kao pomoćni, jer tu relaciju, tačnije, njen prvi član, visoku kulturu, sva tri bosanska etnokulturna entiteta ne poznaju u jednakoj mjeri, niti se vertikalitet jedinstva u toj relaciji na jednak način i u jednakom stepenu uspostavlja u svakom od tri slučaja.

Da li se i kada je položaj katoličke i pravoslavne visoke kulture u Bosni i Hercegovini, kao što je to slučaj sa islamskom, mogu uočiti krupne promjene kroz vrijeme, zavisno od unutrašnjih i spoljnih faktora? 

Da. Velika je razlika između položaja Pravoslavne crkve u prvim vjekovima osmanske uprave nad Bosnom, do ukidanja Pećke patrijaršije i dolaska grčkog visokog klera u Bosnu, od njenog položaja u kasnijim vijekovima. Osmanska osvajanja zatiču Srpsku pravoslavnu crkvu kao samostalnu vjersku organizaciju koja je preživjela propast srpske srednjevjekovne države i feudalne kulture i na sebe preuzela ideološki kontinuitet. Osmanski sultani poštuju njen duhovno-politički kapacitet. Period 16. i 17. vijeka vrijeme je velike crkveneograditeljske, kulturne i prosvjetne djelatnosti. Slom turske ofanzive prema Evropi i sve aktivnije vezivanje crkvenoga vodstva za austrijsku protivofanzivu prema Osmanskom carstvu, ukidanje Pećke patrijaršije, dolazak grčkih fanariota sa kojim srpski etnos gubi svoje autentične predstavnike, od 18. vijeka će početi narušavati i same pretpostavke za nastanak bilo kakvog oblika visoke kulture.

Donekle je analogna, ali u nekim bitnim elementima i drugačija situacija katoličko-hrvatskoga svijeta u Bosni. Za razliku od pravoslavne zajednice koja je sva u okviru osmanske države, glava katoličke zejednice je u vanjskom, za osmansko carstvo neprijateljskom svijetu. Katolička zajednica kroz sve duge vjekove s tihom čežnjom gleda na Rim i Beč, dva njena duhovna i politička sjedišta. U etničkom i zavičajnom smislu katolici su u Bosni svoji na svome. Politički i konfensionalno oni su neka vrsta dijaspore rimokatoličke “matice”. Na profilisanje specifičnog mentaliteta i kulturne akcije franjevaca, na profilisanje katoličko-hrvatskoga puka, presudno je djelovao paradoks njihovog istorijskog položaja. To naročito biva nakon utvrđivanja evropske granice prema Osmanskom carstvu na granicama BiH prema Dalmaciji i sjevernoj Hrvatskoj, prema Mlecima i Austriji. Tako se presijeca prirodni etničko-kulturni i konfensionalno-civilizacijski prostorni kontinuitet.

Baš u to vrijeme, Rusija i Austrija inteziviraju protivturske aktivnosti i traže za sebe patronat, jedna nad pravoslavnim, druga nad katoličkim svijetom. Naravno, njihove su akcije daleko od bilo kakvog političkog altruizma. To pojačava podozrivost turske vlasti prema tim etničkim gupama. Rasulo, bezvlašće i bezakonje, koje nastupa sve intezivnije nakon 18. vijeka, te odnose stalno pogoršava. Franjevci i njihov puk ovo pogoršanje trpe na posebno drastičan način.

Takav istorijski sklop na kojemu su izgrađeni današnji zajednički i posebni identiteti ljudi u Bosni, morao je identitete učiniti dijalektičnim…

Svi smo mi Bosanci, ali je naše bosanstvo više varijabila nego konstanta. Uzrok tom fenomenu treba tražiti u činjenici da su sve tri civilizacije u Bosni unesene izrazito političkim putem i u razmjerno brzom tempu a ne lagano. Bosanci sviju varijanti ostali su u trajnom višestrukom kontaktu i sponama sa svojim izvansbosanskim duhovnim i političkim središtima. Negirati to beskorisno je, neistinito i nepametno, a nadasve štetno.

Islamska sfera visoke kulture dominantna

 U Bosni prirodno, najjače se realizovala u cijelom razdoblju osmanskoga vladanja, a osobito u prva dva njegova stoljeća, dok se granice carstva sežu daleko od Bosne na sjeveru, i dok je država zakonski i privredno stabilna. Masovnost islamizacije, orijentalna urbanizacija, integriranje u orijentalni privredni sistem i duhovno-civilizacijski krug, ukratko rečeno, obektivni su i konkretni istorijski uslovi za rascvat ove kulture i umjetnosti. Ova kulturna konponenta počinje vidno stagnirati u druga dva vijeka osmanskoga vladanja. Od prekretnice koju predstavlja poraz Turske pod Bečom krajem 17. vijeka, kad granice carstva silaze na Savu, Carstvo zapada u trajnu i progresivnu destabilizaciju. Bosna u svemu tome počinje proživljavati naročito teška krizna vremena i procese.

Sfera visoke kulture katoličko-hrvatske i pogotovo pravoslavno-srpske komponente, u poređenju sa islamskom, znatno je siromašnija. To je i logično s obzirom na realno istorijski položaj ova dva entiteta u osmanskoj islamskoj državi. Praktično, to je, i pored načelne a, ipak bio položaj građana drugog reda.

Vlatko Simunović
mart 2009. godine 

P.U.L.S.E

  bosanstvo, Istorija, Ivan Lovrenović, Politika