Only Lovers Left Alive (2013)  je film kultnog američkog režisera Džima Džarmuša (Jim Jarmusch). Džarmušova filmska karijera je veoma bogata, iza sebe ima 19 režiranih filmova, 15 napisanih scenarija i 16 odigranih uloga, a velikom broju filmova je bio i producent. Pored ovog filma, njegova velika ostvarenja su : Permanent Vacation (1980), Down by Law (1986), Night on Earth (1991), Dead Man (1995), Ghost Dog: The Way of the Samurai (1999), Coffee and Cigarettes (2004)…

Džim Džarmuš je i istaknuti muzičar. Bitno je napomenuti njegov muzički rad sa holandskim, minimalističim kompozitorom Jozefom van Visemom (Jozef van Wissem), koji je u saradnji sa muzičkim bendom Sqürl pisao muziku za Only Lovers Left Alive. Džarmuš je dobitnik mnogih filmskih priznanja, a sigurno su  najznačajnija ona iz Kana. Bitne nominacije i nagrade filma Only Lovers Left Alive su:

• Sitges (Catalonian International Film Festival) 2013 – posebno priznanje žirija.
• Cannes Film Festival 2013 – nominacija za Zlatnu palmu.
• Cannes Film Festival 2013 – Jozef van Wissem i Sqürl uzimaju Zlatnu palmu na najbolju muziku.
• New York Film Festival 2013 – nominacija za nagradu Grand Marnier Fellowship.
• Boston Online Film Critics Association 2014 – Četvrto mjesto na listi 10 najboljih filmova godine.
• International Cinephile Society Awards 2013 – Nagrada na režiju.

…

Glavne uloge u  filmu igraju: Tom Hiddleston – Adam, Tilda Swinton – Eva, Mia Wasikowska – Ava, Anton Yelchin – Ian, John Hurt – Kristofer Marlov… Režiju i scenario, kao što sam već pomenuo, radio je Jim Jarmusch, produkciju Jeremy Thomas, direktor fotografije je Yorick Le Saux , montažu je radio Affonso Gonçalves, a muziku Jozef van Wissem i Sqürl.

Protagonisti filma su vampiri – Adam i Eva. Džarmuš ih vjerovatno tako naziva zbog toga što su se i prvi “ljubavnici” tako zvali (otac i majka čovječanstva). Džim Džarmuš se pored imena Adama i Eve poigrao dodatnim intertekstualnostima – jedan od likova je i čuveni Kristofer Marlov, a u filmu se pominju veliki umjetnici i naučnici poput: Šuberta, Tesle, Njutna, Bajrona, Darvina…  Glavni likovi bez sumnje predstavljaju umjetnike i naučnike. Iako se neki djelovi filma odnose na konkretne stvari iz istorije umjetnosti, npr. odnos Marlov – Šekspir, možemo reći da film šalje i neke opšte poruke. Only Lovers Left Alive je priča o umjetnosti, o njenoj besmrtnosti i moći ali i o ljubavi koja je protkana kroz sve to. Džarmuš majstorski prikazuje dva paralelna života sa različitih krajeva svijeta – Eva je u Tandžiru a Adam u Detroitu. Njihovi životi, prije nego budu zajedno su odrađeni kao paralelni prikazi koji se kasnije stapaju u jedno. Džarmuš je majstor atmosfere, pa ovaj film zadire duboko u duše gledalaca. On povezuje kulturu istoka i zapada, od tradicionalne arapske muzike do rok svirke u Detroitu, od američke do istočnjačke arhitekture, pa i mentaliteta – od Bilala do Iana. Kamera je u filmu veoma pokretna, pa imamo opravdane prikaze iz svih rakursa. Džarmuš se igra i sa likovima, njihovi dijalozi su veoma interesantni i pametni, stoga se iz njih može mnogo naučiti. Prikazani su i stavovi prema ljudima i današnjem vremenu kao vremenu medija i sprktakla. Adam za sve optužuje „zombije“ kako naziva ljude , razočaran je u njih i kaže:

„Muka mi je od zombija i njihovog straha od sopstvene imaginacije“.

Ono što dodatno ovaj film čini vrhunskim su i fenomenalni kostimi. Adam nosi odjeću sa početka XIX vijeka. Marlov na sebi nosi prsluk iz 1586. jer mu je to omiljeni komad garderobe, kako kaže u filmu. Džarmuš prikazuje duge šetnje Tandžirom i duge vožnje Detroitom, bez ijedne riječi, uz divnu muziku. Na taj način omogućava gledaocu da razmišlja o filmu te da osjeti nevjerovatnu atmosferu.

Džim Džarmuš nam film otvara kružnim kretanjem kamere u pravcu kazaljke na satu. Prikazuje gramofonsku ploču koja se okreće te Adama i Evu koji se nalaze u različitim gradovima. Njih prikazuje u trenutku ekstaze, odmah nakon ispijanja čašice krvi. Okretanje kamere u pravcu kazaljke na satu sigurno aludira na protok vremena sa kojim se Džarmuš igra na različite načine. Vampiri su besmrtni, osim ukoliko određeno vrijeme budu bez krvi koja je njima hrana i piće. Smrt ne može doći prirodnim putem. Glavni likovi u filmu su stari više vjekova. U početnim kadrovima Džarmuš povezuje njihovu ekstazu sa onim što aludira na protok vremena i sa muzikom (preko gramofonske ploče), a priča o muzici je lajt motiv u ovog filma. Takav početak je odličan uvod za sve što slijedi.

Ian je jedan od likova koji je čovjek (ili zombi, kako ljude nazivaju vampiri). On Adamu dobavlja sve što mu je potrebno, za šta mu ovaj dobro plaća. Ian na početku Adamu donosi veoma vrijedne gitare, i to: Supru iz 1951, koju Adam naziva po Vulijamu Lozu – kompozitoru iz XVII vijeka i kaže da su ga likvidirali parlamentarci u engleskom građanskom ratu. Sljedeća gitara je Hegstrom iz 1960, zatim Silverton i Greč Četa Etkinsa. U jednom trenutku Adam kaže da je uživo slušao kako svira Eddie Cochran, što Ianu bude veoma čudno, jer bi to moralo biti najkasnije šezdesetih, a Adam izgleda veoma mlado. Nakon toga se Adam izvuče tako što kaže da ga je slušao uživo, ali na Youtube-u. Zatim Adam Ianu naručuje metak od najtvrđeg drveta i kaže da mu je potreban za umjetnički projekat. Pošto Adam ima suicidne porive, jasno je za šta mu je metak potreban. Kasnije ga Eva (Adamova žena) sprječava u tome.

Adam je melanholik kojeg nerviraju “zombiji”. Njegov veliki prijatelj Kristofer Marlov kroz smijeh za njega kaže da je: „suicidna romantična hulja“.  Eva za to krivi njegove prijatelje iz prošlosti, Bajrona i Šeli. Adam živi u Detroitu, u staroj, velikoj kući koja je puna starih stvari, ali i nekih savremenih tehničkih stvari, kao što je lap-top. Na taj način njega Džarmuš prikazuje kao lika koji ne odustaje od tradicije, ali istovremeno se koristi i novitetima. Kuća mu je puna muzičkih instrumenata na kojima svira i komponuje. Njegova svestranost je renesansna, ali je ipak muzika ono što je primarno. Kasnije, u jednom trenutku se sa Evom prisjeća kako je za Šuberta  napisao gudači kvartet, a Šubert  je  preuzeo kompoziciju i sebe proglasio kompozitorom iste. Adam komponuje i savremenu muziku. Džarmuš u ovom filmu Adama predstavlja kao velikog umjetnika koji je imao veliki uticaj kroz čitavu istoriju umjetnosti. Adam nije samo umjetnik, već i naučnik. Kroz film pominje da je poznavao i velike naučnike. Kada jednom prilikom Eva kaže da su njegovi heroji naučnici, on to osporava, pa žaleći se na čovječanstvo kaže:

„Vidi šta su im uradili, Pitagora je ubijen, Galileo zatvoren, Kopernik ismijan, Njutn gurnut u tajnost alhemije, Tesla je uništen, a njegove sjajne mogućnosti su ignorisane, a dan danas seru po Darvinu.“

Kada u jednom dijelu filma nestane struje u Adamovoj kući, on Evu vodi iza kuće da bi popravio kvar. Tu joj pokazuje svoj izum – antene kojima iz svemira preuzima struju. Vidimo da je Adam istovremeno i naučnik, što ga čini pravim renesansnim junakom. Interesantan je dio kada Eva razgleda Adamovu kuću, pa na jednom zidu nalazi slike njegovih prijatelja, na slikama su između ostalih prikazani: Edgar Alan Po, Bodler, Tesla, Luis Bunjuel, Kristofer Marlov, Mark Tven, Samjuel Beket, Betoven, Franc Kafka, Igi Pop…

Eva živi u Maroku, u gradu Tandžiru. Ona stalno čita. Kada odlazi u Detroit kod Adama, od prtljaga nosi samo knjige, koje sa velikom strašću čita, ljubi i grli. Velika ljubav prema umjetnosti je prikazana kod nje. Ona u svoje kofere između ostalih pakuje: jedan Kafkin roman, Beketovu čuvenu dramu Kraj partije, Servantesovog Don Kihota, Žil Vernov roman Doživljaji kapetana Hatersa i tako dalje. U njenoj kući su uz zidove do plafona poređane knjige. Pošto živi u Maroku, vidi se jasan uticaj istočnjačke, islamske umjetnosti u njenom stanu, pa se arabeske, izrezbareno drvo, cvjetni detalji po namještaju mogu svuda primijetiti. Pored toga ona čita i knjige na arapskom i sluša arapsku muziku. Na taj način nam Džarmuš govori i o ljepoti istoka i njegovoj veličanstvenosti. Poznato je da je umjetnost istoka kroz istoriju zapostavljana, te da je uvijek bila u sjenci zapadnjačke. Kod Džarmuša to nije slučaj, on joj daje mjesto koje joj pripada. Evu, koja može da živi gdje joj se prohtje, smješta baš u Tanžir.

Sa Evom u istom gradu živi  njen i Adamov veliki prijatelj – Kristofer Marlov (Christopher Marlowe). Džarmuš svom liku daje ime po velikom renesansnom dramskom piscu i pjesniku, koji je živio u elizabetanskoj eri i tada je bio najpoznatiji i najugledniji umjetnik. U filmu je on i dalje živ. Marlov je 1593. uhapšen, razlog je ostao nepoznat, a mnogi istoričari smatraju da je razlog bilo bogohuljenje. Eva mu u jednom razgovoru kaže da je on dio jednog od najvećih književnih skandala u istoriji. Marlov se u tom razgovoru prisjeća vremena kada je pisao Hamleta, što je veoma interesantno. U ovom slučaju je bitno napomenuti da je savremenik Kristofera Marlova bio Vilijam Šekspir, koji je nakom njegove nerazjašnjene smrti postao najpoznatiji dramatičar u Engleskoj. Poznata je i čuvena „Marlovijanska teorija“, a ona kaže da je upravo Kristofer Marlov  autor mnogih Šekspirovih drama, koje je ovaj na kraju potpisao kao svoje. Džarmuš nam ne ostavlja tu dilemu, već jednostavno prikazuje Marlova koji se sjeća perioda kada je pisao Hamleta. Njegov stav o tome nam postaje jasan kada prikazuje kadar iz sobe Kristofera Marlova, gdje na zidu visi Šekspirov portret koji je proboden nožem. Na kraju filma on prikazuje Marlova koji umire od trovanja zaraženom krvlju i na taj način možda ukazuje na to da je Marlov ipak mrtav, da je zaboravljen , te da je na koncu sve pripisano Šekspiru.

Da ovo nije tipični film o vampirima pokazuje i to da oni ne ubijaju ljude da bi preživjeli. Radnja filma je smještena u savremeno doba, dakle radi se o XXI vijeku. Pa vampiri Adam, Eva i Marlov krv  kupuju od ljudi koji je za njih nabavljaju. Adam ide u lokalnu bolnicu obučen u ljekarski mantil sa pločicom na kojoj piše Dr Faust. To ime može biti direktna veza sa jednim od najpoznatijih djela Kristofera Marlova Tragična prošlost doktora Faustusa, ali i sa Geteovim Faustom, kao i sa Manovim Doktorom Faustusom.

Nakon što Eva dolazi kod Adama u Detroit sve izgleda divno, njihova ljubav cvjeta, oni su srećni. U kući se zabavljaju, plešu, ona igra dok Adam svira i sve izgleda divno. Igraju  šah, u šahovskoj partiji Eva bez problema pobjeđuje Adama. Zajedno, noćnim vožnjama razgledaju grad. Tokom jedne vožnje, gledajući u pun Mjesec Eva Adamu priča :

“Jesi li znao da tamo ima dijamant veličine planete? To je bijeli patuljak, kao potisnuto srce zvijezde. To nije samo brilijantni dijamant, on emituje muziku ogromnog gonga. Nalazi se u sazvježđu Kentaura, na pedeset svjetlosnih godina odavde”.

Divni život ljubavnika prekida Evina sestra Ava. Ona u njihov život unosi zbrku, probleme i nervozu. Pije krv koju Adam nabavlja, tako im potroši skoro sve zalihe. Džarmuš Avu u film ubacuje kao metaforu kiča, i svega onoga što karakteriše savremeno društvo. Ava u jednom momentu preko tv-a pušta muzički program na kojem su prikazani vampiri kako pjevaju i igraju, a iza njih se sve šareni… Prikaz takvog programa u filmu je i direktna kritika masovnih medija i vremena spektakla, kako ovo vrijema naziva Gi Debor. Ono što donosi problem Adamu i Evi, na koje možemo gledati kao na izuzetne likove, koji znaju šta je vrijedno i vrhunsko je sigurno dolazak Ave. Dolazak nekoga ko je primjer mediokriteta je sigurno velika smetnja za umjetnost. Ava ih izvodi vani, na svirku, gdje Adam čuje jednu od svojih pjesama, zbog čega se iznerviran vraća kući. Ava sa sobom dovede Iana. Nakon što provedu noć zajdeno, Ava „ispija Iana“ tj. ubija ga tako što mu ispija krv. Tu simbolično Ava ubija čovjeka koji je iz muzičke umjetnosti, ili ubija umjetnost. Nakon što je ispila krv iz njega, nju boli stomak, a onda slijedi jedna komična opaska koju izgovara Eva: “Šta si očekivala, on je iz muzičke industrije“. Pored toga što Ava ubija Iana, ona lomi i neke od vrijednih instrumenata iz Adamove kolekcije, što dodatno ukazuje na njeno „ubijanje, lomljenje umjetnosti“. Nakon svih problema koje im je donijela, oni je tjeraju iz kuće.

Poslije ubistva koje se može povezati sa Adamom, on i Eva zajedno odlaze u Tandžir. Krv ne nose sa sobom jer se nadaju da će bez problema moći da je nabave u Tandžiru. Džarmuš ponovo pravi vezu između istoka i zapada, miješa kulture, što filmu daje nevjerovatno atmisferu i estetiku. Nakon dolaska u Tandžir oni idu po krv kod Marlova, ali tu nađu njega na samrtnoj postelji. Marlov se otrovao zaraženom krvlju. Tužno ga ispraćaju na počinak, zatim odlaze. Usput nailaze na bar u kojem čuju divnu arapsku – istočnjaču muziku. Pjevačica se zove Jasmin i ona je iz Libana. Interesantno je to da ona zapravo nije fiktivni lik, Jasmin glumi sebe i poznata je arapska pjevačica, čije pravo ime je Yasmine Hamdan. Nakon završetka njenog nastupa slijedi interesantan dijalog između Adama i Eve, koja kaže: „Zove se Jasmin, sigurno će biti poznata“, na šta će Adam: „ Nadam se da neće, suviše je dobra za to“.  U nemogućnosti da pronađu krv oni riješe da „preobrate“ momka i djevojku (ljubavni par) tj. da iz njih ispiju malo krvi, ali da ih ostave u životu, nakon čega će i oni postati vampiri. Adam i Eva „preobraćaju“ ljubavnike, na šta jasno sugeriše i sam naslov filma koji kaže SAMO  LJUBAVNICI  PREŽIVLJAVAJU.

Ovo je film o istoku i zapadu, o vampirima i ljudima, o prošlosti i budućnosti, o visokoj  umjetnosti i kiču. Kroz ovo filmsko djelo nas vode savršena fotografija i muzika, uz atmosferu koju ćemo pamtiti dugo.

Za P.U.L.S.E: Amar Mulabegović

Tekstovi o filmu na portalu P.U.L.S.E

  Amar Mulabegović, Džarmuš, Film, Muzika, Only Lovers Left Alive, Šekspir